Þjóðviljinn - 17.12.1988, Qupperneq 14

&4EKUR
SKÓUNN - HIÐ
INNRA OG YTRA
Fjölmargir eru þeir starfsmenn
skóla og menntakerfis hér á landi
sem átt hafa þess kost á undan-
gengnum tveimur áratugum að
hlýða á mál Wolfgangs Edelstein
- á þingum og námskeiðum
kennara, vinnumótum á vegum
menntamálaráðuneytisins og á
samkomum skólastjórnenda. En
hluti þessara erinda hefur ekki
birst á prenti þar til nú að þau
koma fyrir almenningssjónir í við-
amiklu riti sem bókaforlagið Ið-
unn gaf nýlega út (alls 284 bls.).
Til viðbótar flytur þetta rit tvær
greinar sem höfðu áður birst á
ensku og eina aðra sem höfund-
ur samdi gagngert fyrir þessa út-
gáfu. Loks eru hérendurprentað-
ar fimm greinar sem hafa áður
birst í íslenskum blöðum og tima-
ritum.
Útkoma þessarar bókar sætir
tíðindum þótt ekki væri nema
fyrir þá sök að höfundur hefur
um tuttugu ára skeið gegnt mikil-
vægu hlutverki í þróunarsögu ís-
lensks skólakerfis. Þegar um
miðjan sjöunda áratuginn, í
menntamálaráðherratíð Gylfa Þ.
Gíslasonar, réðst Wolfgang til
starfa sem ráðgjafi ráðuneytisins,
og með þetta hlutverk fór hann til
ársins 1984 eða þar til Ragnhildur
Helgadóttir þáv. menntamála-
ráðherra batt enda á. Meðal
merkustu áfanga á þessari braut,
sem tengjast náið ráðgjafar- og
leiðsagnarhlutverki Wolfgangs,
má nefna stofnun skóla-
rannsóknardeildar ráðuneytisins
(1966), setningu grunnskóla
1976/77, að ógleymdri langvar-
andi vinnu að gerð kennslugrein-
arinnar samfélagsfræði (1973-
84).
★ ★ ★
Skóli - nám - samfélag er safn
þrettán greina sem spanna, eins
og segir í inngangsorðum, „tutt-
ugu ár í ævi höfundar og þróunar-
sögu íslensks skólakerfis.“ í víð-
asta skilningi fjallar höf. um
vanda uppeldis og skóla-
menntunar á því tímabili örra
þjóðfélagsbreytinga sem yfir
landið hafa gengið síðustu ára-
Teiknimynda-
ádrepa fyrir
fullorðna
Fyrir þessi jól kemur út
teiknimyndabókin „Beðið eftir
kaffinu“ eftir hinn þekkta
franska teiknimyndahöfund
Claire Bretecher. „Beðið eftir
kaffinu" er aðallega ætluð full-
orðnum og er gefin út af bókafor-
laginu Litlu gulu hænunni. Bret-
echer, sem er mjög vinsæl í
heimalandi sínu svo og á Norður-
löndum er þekktust fyrir teikni-
myndasögur sem gera grín af nú-
tímalífi á kaldhæðinn hátt. Bret-
echer beitir einföldum grófum
skopteikningum í túlkun sinni á
persónum sem eru oft og tíðum
stressaðar og ráðvilltar en af-
skaplega fyndnar. Hún gerir líka
grín af „hlutverkum“ kynjanna,
smávandamálum hjóna og hjóna-
leysa á milli þrítugs og fertugs.
Auk þess gerir hún grín af yfir-
borðskenndu fólki, sem á það til
að segja eitt en framkvæma
eitthvað allt annað.
Bókaforlagið Litla gula hænan
sérhæfir sig í útgáfu teiknimynda-
safna fyrir fullorðna. Teikni-
myndasagan er miðill sem sam-
einar myndmál og ritmál á sjáls-
stæðan listrænan hátt. Síðustu
tuttugu árin hefur teiknimynda-
sagan þróast mikið og náð því að
fullorðnast, svo að vitnað sé í
danska teiknimyndasérfræðing-
inn Bent Værge.
Loftur Guttormsson
fjallarum bókWolf-
gangs Edelsteins
Skóli - nóm - samfé-
lag
tugi. Nánar tiltekið snýst umfjöll-
unin um þrjú „þrástef" - eða með
öðrum orðum um hina þrí-
greindu spurningu: „Hvað skal
kenna nemendum, hvernig og til
hvers?“ (bls. 10). Þessa marg-
þættu spurningu nálgast Wolf-
gang frá þremur meginsjónar-
hornum: í fyrsta lagi frá
félagssögu- og félagssálfræði-
legu, í öðru lagi uppeldisfræði-
legu og í þriðja lagi frá kennslu-
fræðilegu sjónarhorni. Skv.
þessu raðast greinarnar þrettán í
þrjá hluta: 1) Félagslegar for-
sendur breytinga á skólaaldri; 2)
Nám - kennsla - skóli; 3) Samfé-
lagsfræði. Af hlutunum þremur
er hinn síðasttaldi fyrirferðar-
mestur (um 100 bls.).
Þótt hver hluti bókarinnar sé
þannig helgaður höfuðviðfangs-
efni, einkennast efnistök höfund-
ar af því að hann bregður yfir
hvert þeirra birtu frá fjölþættum
fræðílegum sjónarmiðum. Við-
fangsefni sem menn eiga að venj-
ast að um sé fjallað eftir t.d.
sagnfræðilegum, félagssálfræði-
legum eða kennslufræðilegum
nótum, birtast hér einatt í marg-
ræðu og óvæntu samhengi. Það er
ekki síst þessi víða yfirsýn höf-
undar og hlífðarlaus viðleitni
hans til að svara kröfu um heild-
stæðan skilning á málefnum
skóla og uppeldis sem gera Skóla
- nám - samfélag að einstaklega
upplýsandi og vekjandi lesefni.
Hér er á ferðinni rit sem höfðar í
senn til margra fræðasviða - fé-
lagsfræði og félagssögu mennt-
unar, þroskasálfræði náms og
uppeldis, almennrar og greina-
bundinnar kennslufræði og hug-
myndasögu menntunar. Og öll
hníga þessi fræðilegu sjónarhorn
að einum ósi, þ.e. greiningu á ís-
lensku samfélagskerfi með sínum
einkennum sem aðgreina það
með ýmsum hætti frá nálægum
þjóðfélögum beggja megin Atl-
antshafsins. Óhætt er að segja að
það þarf aldeilis einstaka fjöl-
hæfni og „fjölkynngi" í mann-
legum fræðum til þess að leggja
fram rit á borð við það sem hér er
á ferðinni.
★ ★ ★
Eins og þegar hefur verið gefið
í skyn er fyrsti hluti bókarinnar
ívaf í þá uppistöðu sem hvörfin
frá hefðarþjóðfélagi til breyting-
aþjóðfélags - frá gamla íslandi til
nýja íslands - mynda. Hér er
einkum dregið fram í dagsljósið
hverju „tímarnir tvennir“ hafa
breytt fyrir samfélagslegt hlut-
verk skólans, pólitískar afstæður
hans sem og fyrir heim bernsk-
unnar yfirleit. I þessum hluta ný-
tur sín til fullnustu hið næma, mér
liggur við að segja hið dramatíska
skyn höfundar á sögulega verð-
andi og fylgifiska hennar, hvort
sem ræðir um ytri skipulagsform
eða innri reynsluheim. Mér segir
svo hugur um að greinarnar
„Breyttir samfélagshættir og
hlutverk skólanna“ og „Tvenns
konar bernska“ verði taldar til
sígildra kapítula þegar að þvf
kemur að söguleg félagsfræði
eignast fastan sess í menntalífi
landsins. Við lestur þeirra verður
manni óvart hugsað til meista-
ranna Marx og Webers, svo fim-
lega eru hér raktir sundur þræð-
irnir í félagsgerð og félagsvitund
þeirrar veraldar sem var. í anda
hinnar ydduðu greiningaraðferð-
ar Webers teflir höfundur
gjarnan fortíðarhefðum gegn
samtíðaraðstæðum og samtíðar-
vanda: hin sögulega krufning
verður þannig lykill að skilningi á
flóknu og þversagnakenndu
mynstri þess nýja íslenska
þjóðfélags sem hefur verið að
taka á sig mynd frá árum
heimsstyrjaldarinnar síðari.
Hinar greinarnar tvær í þessum
hluta, „Félagslegar forsendur
breyttra viðhorfa til skólakerfis-
ins á íslandi“ og „Vélrænt og líf-
rænt líkan“, bera um margt merki
þessarar sömu aðferðar; en efnis-
lega tengjast þær náið reynslu
Wolfgangs af ráðgjöf hans varð-
andi áætlunargerð og þróunar-
starf í íslenskum menntamálum
við aðstæður sem mótuðust í upp-
hafi m.a. af frumstæðum
stjórnsýsluformum og tilfinnan-
legum upplýsingaskorti. Síðar-
nefnda greinin (upphaflega er-
indi flutt 1981) er úttekt á þeirri
reynslu sem fengist hafði, þegar
hér var komið sögu, af fimmtán
ára löngu þróunarstarfi skóla-
rannsóknadeildarinnar. Lýst er
hvernig allt horfði öðruvísi við í
lok þessa tímabils en í upphafi:
nýfrjálshyggja var á góðri leið
með að leysa velferðarstefnu af
hólmi og ný fræðileg sjónarmið til
náms og kennslu höfðu verið að
ryðja sér til rúms, einkum fyrir
áhrif frá þroskasálarfræði J. Piag-
ets. Hér ræðir höf. m.a. um for-
boða hins „menntapólitíska öldu-
dals“ sem framsókn nýfrjáls-
hyggjunnar átti eftir að fleyta
landinu í á fyrri helmingi þessa
áratugar. I greininni er að finna
skarpari krufningu á þjóðfélags-
legum bakgrunni þesssara hug-
myndafræðilegu umskipta en ég
veit dæmi um í íslenskum texta.
★ ★ ★
Greinarnar fjórar sem fylla
annan hluta bókarinnar snúast
allar með einum eða öðrum hætti
um nútímavanda skólahalds og
kennslu á íslandi. Hinn félagssál-
fræðilegi bakgrunnur breyting-
anna er alls staðar nálægur en
annars ber hér hæst umhugsun
um uppeldisfræðilega fylgifiska
þeirra varðandi skipan og inntak
skólanáms. Tekið er á mörgum
brýnum úrlausnarefnum í skóla-
málum sem knúðu sérstaklega
fast á þegar menn stóðu frammi
fyrir því upplausnar- og óvissu-
ástandi sem innreið hægri stefn-
unnar á fyrri helmingi þessa ára-
tugar átti drjúgan þátt í að skapa
(t.d. skipulagsleysi á sviði fram-
haldsmenntunar og ótryggja
þjóðfélagsstöðu kennarastéttar-
innar). Höfundur varar við oftrú
á tæknilegaar lausnir á skipu-
lagsformum náms og skóla,
beinir í þess stað athygli að innra
starfi hans, sjálfum námssam-
skiptunum. Hann telur að hér fe-
list rætur ýmissa meginvanda-
mála nútíma skólastarfs; í fram-
haldsskólum gæti þannig áber-
andi námsleiða og firringar
gagnvart menningararfi og merk-
ingarbænt lifi og starfi á líðandi
stund. Ört vaxandi skólasókn
hvers árangs valdi þvi að fram-
haldsskólanemar starfi „undir
huliðshjálmi á næsta óþekktum
vettvangi... Skólamir eru ekki
gerðir fyrir þá nemendur sem
sækja þá, heldur í minningu um
aðra nemendur sem sóttu annars
konar skóla með önnur markmið
í huga.“ (bls. 146-47) Af þessu
spretti aftur krafa um þroskavæn-
legt, merkingarbært og innihalds-
ríka námsreynslu og þeirri kröfu
geti engir svarað, þegar til kast-
anna komi, nema sjálfir starfs-
menn skólanna, kennararnir. í
þessu sambandi brýni Wolfgang
kennara til faglegrar ábyrgðar og
reisnar og vandar nokkuð um við
Wolfgang Edelstein
þá í leiðinni (sbr. greinina
„Mótun skólastefnu og fagvitund
kennara"). En hann lætur heldur
ekki undir höfuð leggjast, þegar
því er að skipta, að leggja fram
áþreifanlegar úrbótatillögur: um
þetta vitna t.d. hinar mjög svo
frjóu hugmyndir sem hann setur
fram um námsefni og námsskipan
framhaldsskóla er svari marg-
þættu uppeldis- og fræðsluhlut-
verki (sjá „Æskan og menning-
in“, bls. 148-55).
★ ★ ★
Þriðji og síðasti hluti bókarinn-
ar minnir rækilega á að höf. hefur
ekki látið sér nægja að gagnrýna
og rannsaka skólastarf á Islandi
heldur hefur hann jafnframt ver-
ið einstaklega mikilvirkur bygg-
ingarmeistari í þágu þess. Meðal
kennara er hann eflaust þekktast-
ur sem höfuðsmiður hinnar viða-
miklu samfélagsfræðiáætlunar.
Þessi hluti bókarinnar fjallar um
kennslufræðilegar og þroskasál-
fræðilegar forsendur samfélags-
fræðinnar sem og um afdrif henn-
ar í orrahríð „söguskammdegis-
ins“ veturinn 1983-84. Lengsta
greinin, „Markmið og uppbyg-
ging samfélagsfræðinnar", gefur
ítarlegt heildaryfirlit yfir áætlun-
ina sem í rannsóknaskýrslu
OECD frá 1987 er kölluð „veiga-
mesta viðleitni skólayfirvalda til
nýbreytni síðustu 15 ár“. I við-
auka er birt skrá yfir helstu rit um
fslenska samfélagsfræði og sam-
félagsfræðikennslu, 142 að 6ölu!
Þessi grein ætti að vera kærkomin
hverjum þeim sem vill kynna sér
hleypidómalaust hvaða megin-
sjónarmið bjuggu að baki þessa
metnaðarfulla átaks til nýbreytni
í íslenskum skólamálum.
Sem kunnugt er var fram-
kvæmd samfélagsfræðiáætlunar-
innar skyndilega stöðvuð í ráð-
herratíð Ragnhildar Helgadóttur
(1984). Moldviðri „söguskamm-
degisins“ kom þeim, sem voru
með einum eða öðrum hætti
riðnir við framkvæmdina, í opna
skjöldu og ráðherrann afneitaði í
reynd áætluninni og starfsmönn-
um hennar. Við svo búið hlutu
þeir að draga sig í hlé og snúast til
varnar, eftir því sem efni og að-
stæður stóðu til. Hér má lesa and-
svar Wolfgangs við árásunum á
samfélagsfræðina eins og það
birtist í Morgunblaðinu í febrúar
1984. Þessa ofstopafullu og gjörr-
æðislegu aðför setur hann svo í
alþjóðlegt menntapólitískt sam-
hengi í lokagrein bókarinnar,
„Uppgangur og afdrif samfélags-
fræðinnar 1974-1984“. Höf. sýnir
m.a. fram á að það „bandalag
gegn skilningi", sem tókst með
sundurleitu liði íhaldsstefnunnar
á íslandi í „söguskammdeginu“,
var angi af andófi bókstafstrúar-
manna, jafnt vestan hafs sem
austan, gegn framsókn þroska-
sinnaðrar kennslufræði í skólum.
Við helstu viðfangsefni þessar-
ar bókar verður varla skilist án
þess að minna á umfjöllun höf.
um vanda sögukennslu. Ný tök á
sögulegu efni innan ramma
samfélagsfræði voru, sem kunn-
ugt er, helsti skotspónn andstæð-
inga hennar. Þess vegna er einkar
fróðlegt að kynnast röksemdum
Wolfgangs fyrir endurnýjun
sögukennslu eins og þær birtast í
greininni „Saga eða samfélags-
fræði“; greinin er að stofni til er-
indi sem hann flutti á fundi með
sagnfræðingum í upphafi samfé-
lagsfræðiáætlunarinnar (1974) en
hún öðlast endurnýjuð gildi í ljósi
þeirra blindu innrætingarsjónar-
miða sem voru rauði þráðurinn í
árásunum á samfélagsfræðina tíu
árum síðar.
★ ★ ★
Skóli - nám - samfélag er ekki
nein léttlestrarbók. í raun og
veru er bókin langtum efnismeiri
en lengd hennar segir til um: svo
samþjöppuð og margbrotin er sú
hugsun sem hún geymir. Textinn
gerir þannig æðistrangar kröfur
til lesandans enda er hér tekið á
viðfangsefnum sem eru í eðli sínu
flókin og vandmeðfarin.
Málfar bókarinnar og fram-
setningarmáti er kapítuli út af
fyrir sig. Tök og meðhöndlun
Wolfgangs á íslensku máli mundu
sumir kalla nokkuð sérstæð, aðrir
næsta aðdáunarverð þegar haft er
í huga að hann hefur aðeins haft
mjög stopula vist í landinu síð-
ustu fjörutíu árin. Vitaskuld mót-
ast hugsun hans af langri ögun við
erlend mál en hún hefur fundið
sér frumlegan búning á íslensku:
gamalkunnug heiti koma t.d.
fram í nýstárlegum samsetning-
um og hlutstæð orð úr sveitamáli
skjóta kannski upp kollinum þeg-
ar minnst varir - innan um runu
af sérstæðum hugtökum! Og ef
grannt væri skoðað, fyndust án
efa ófá nýyrði í bókartextanum.
Þegar á heildina er litið er hér á
ferðinni einstakt rit. Það geymir í
senn félagsfræðilega og uppeldis-
lega greiningu og menntapóli-
tíska og kennslufræðilega stefnu-
skrá. Þegar hlutarnir þrír eru
lagðir saman, blasir við heilsteypt
kenning um þróun náms og skóla
er hæfi þörfum einstaklinga og
samfélagsheildar á okkar dögum.
Ég þekki ekkert rit á íslensku um
skólamál er jafnast á við þetta að
yfirsýn, skarpskyggni og rök-
festu. Það er sama hvernig hand-
hafar meira eða minna óupplýsts
stjórnvalds snúa sér: enginn sem
hugsar af alvöru og ábyrgð um
íslensk uppeldis- og skólamál
mun geta leitt hjá sér það sem
Wolfgang Edelstein færir fram í
þessari bók.
14 SÍÐA - ÞJÓÐVIUINN