Þjóðviljinn - 11.07.1989, Blaðsíða 4

Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
KLIPPT OG SKORIÐ
Vondur
fiskur
Blöðin sögðu frá því á dögunum og slógu því gjarna upp í
fyrirsögnum að Jóhann Karl Spánarkonungur hefði í
Vestmannaeyjum látið í Ijós hrifningu á íslenskum saltfiski.
Sú kurteisi fellur náttúrlega í góðan jarðveg og ýtir undir þá
mynd sem við viljum eiga af okkar framlagi til heimsfram-
leiðslunnar. Okkar fiskur er góður, betri bestur.
En taka menn eins vel eftir fregnum sem segja allt annað?
Um sama leyti og því var upp slegið að kóngurinn æti
gjarnan íslenskan saltfisk, var stutt viðtal í sjónvarpi við
spænskan fiskkaupmann. Hann hafði áhyggjur af fiski sem
héðan er fluttur til Spánar og saltaður þar: hann biði alltof
lengi eftir að komast í salt, væri laus í sér, gæði hans meir en
hæpin og þar eftir væri sjálfur orðstír íslensks saltfisks á
Spáni í háska. (Þetta kom þvert á það sem sjónvarpið hafði
áður haft eftir íslenskum útflytjendum um málið). Og sama
dag og Spánarkóngur fór af landinu, hafði annar erlendur
gestur borið fram sínar viðvaranir. Það var sjávarútvegsráð-
herra Vestur-Þýskalands. Hann var hinn kurteisasti, en
skilja má fyrr en skellur í tönnum. Hann sagði á blaða-
mannafundi að „það hefur oft komið fyrir að íslenskur fiskur
hefur farið inn á þýskan markað án þess að hann væri
nægilega góð vara“.
Harðneskjulegri skilaboð um þessi mál komu svo fyrir
skömmu frá Hull: heilbrigðisyfirvöld í Bretlandi kvörtuðu
formlega við íslensku utanríkisþjónustuna vegna lélegs og
óæts fisks frá íslandi sem kæmi þar á markað.
Sum viðbrögð við þeim fréttum voru mjög í þeim anda
afneitunar sem vill ekki horfast í augu við vandann: þeir eru
bara taugaveiklaðir (Darna í Bretlandi, sögðu menn, þeir eru
að hleypa sér í æsing út af væntanlegum samræmdum
gæðakröfum í Evrópubandalagi. En slíkt hjal gerir enga
stoð. Halldór Árnason fiskmatsstjóri sagði í viðtali um þessi
mál íTímanum, að röng og vafasöm meðferð á fiskafla leiddi
til gæðarýrnunar sem svaraði um átta miljörðum króna á ári!
Þessi tala gefur tilefni til að snúa við ýmsum staðhæfingum
sem Morgunblaðið og DV hafa farið með að undanförnu um
að eina leiðin til að bæta kjörin á íslandi væri að flytja inn
matvæli. Miklu nær væri að segja, að vísasti vegur til að
bæta hag landsmanna sé að gæta þess að flytja einungis út
gæðamatvæli.
Hver ber svo ábyrgð á því að við sem þjóð, sem heild,
töpum kannski átta miljörðum á ári, vegna þess að við förum
heimskulega með þann takmarkaða afla sem við megum úr
sjó draga? í greinum og viðtölum koma fram ábendingar í
ýmsar áttir: Halldór Árnason segir að menn hafi „ríka til-
hneigingu til að beita veiðarfærum þannig að þau eyðileggja
fiskinn". Pétur H. Ólafsson fiskmatsmaður sakar í kjallara-
grein sjávarútvegsráðherra um „ómarkvisst fálm“ í stjórn
gæðamats á sjávarafurðum, sem komi m.a. fram í því að
ferskfiskmat sé niður lagt. Pétur fer hörðum orðum um
gámaútflutning þann sem heilbrigðisyfirvöld í Hull fundu
vondan fnyk af: „Frágangur fisksins er stundum með þeim
hætti að annaðhvort er um algjöra vanþekkingu á undir-
stöðuatriðum fiskmeðferðar að ræða eða hrein skemmdar-
verk“.
Sjálfsagt reynist það svo í þessu máli sem og í mörgum
öðrum, að sökudólgar eru fleiri en einn og engin töfrafor-
múla til sem kveði niður þá skammsýnu græðgi sem, þegar
öllu er á botninn hvolft, ræður mestu um gríðarlega gæða-
rýrnun fisks. Hitt er Ijóst, að þetta er mál mála, oft var þörf en
nú nauðsyn að stilla saman fáanlega krafta í átaki um að
skera sem mest niður mikið tap, mikla sóun, sem er bæði
stórhættuleg fyrir okkar framtíð sem þjóðar og um leið sjálf-
skaparvíti: hér verður engum öðrum um kennt.
Míns ef
væri móðurmáls
Fyrir rúmri vilcu sýndi sjón-
varpið þátt í umsjón Egils Helga-
sonar: hann fjallaði um mál-
vernd, hreintungustefnu, mál-
ræktarátak og fleira þesslegt.
Þar kenndi margra grasa eins
og vænta mátti. Þeir sem spurðir
voru um sína afstöðu til mála
voru ef til vill sammála um það,
að notkun tungunnar væri ekkert
smámál, íslensk tunga dýrmætust
eign okkar, forsenda mannlífs á
þessu haustsins landi og þar fram
eftir götum. Að öðru leyti fóru
þeir í ýmsar áttir. Þeir sem sýsla
við bókmenntir höfðu til-
hneigingu til að amast við þeirri
hreintungustefnu sem hefur
lengst af verið rekin hér á landi.
Þeir sem fást við kennslu höfðu
hinsvegar meiri tilhneigingu til að
óttast um tunguna og vissa upp-
dráttarsýki sem þeir telja sig
verða vara við í notkun hennar.
Fátæklegur orðaforði
Það getur verið erfitt að fóta sig
á þessari umræðu, blátt áfram
vegna þess að hér er um þróun að
ræða sem erfitt er að mæla - eins
þótt menn reyni til dæmis að bera
saman prófárangur í íslensku í
skólum fyrr og nú, mælingar á
lestrarkunnáttu og fleira þess-
legt. Hver og einn spilar sinn
málssöng mest eftir eyranu. Þeir
sem halda því fram að kannski
hafi aldrei verið töluð betri ís-
lenska en í dag eiga ekki auðveld-
ara með að sanna mál sitt en þeir
sem telja að aldrei hafi verið
töluð fátæklegri íslenska. Maður
hefur samt tilhneigingu til að trúa
þeim sem lengi hafa fengist við að
kenna börnum og unglingum ís-
Iensku, þegar þeir láta í ljós ugg
um hnignun tungunnar.
Ekki kannski endilega vegna
tíðinda sem þeir flytja um það, að
fólk eigi æ erfiðara með að beygja
rétt nafnorð og sagnir. Önnur tíð-
indi eru verri: að orðaforði ungs
fólks sé mjög að skreppa saman,
orð og merkingar týna tölunni
ört, detta í gleymskunnar dá -
hvort sem um er að ræða skilning
á því sem aðrir fara með eða þá
möguleika á að segja sinn hug.
Hér er um að ræða þróun sem - ef
ímyndunaraflið er nógu svartsýnt
- endar í því að samtalið, „tjá-
skiptin“ góðu, eru svo gott sem
dauð og eftir standa upphrópanir
einar: Vá, mar, fjörið!
Óþörf hræðsla
við lögregluna
Rithöfundar voru í þessum
þætti mjög gramir út í málvernd-
arstefnu og líktu talsmönnum
hennar við löggu, sem stígur
þungt til jarðar með boð sín og
bönn og grimman fjandskap við
tiltölulega meinlausa þágufalls-
sýki. Þeim finnst að þessir lög-
reglueftirlitsstælar geri þá sem
litlir eru fyrir sér í tungunni enn
minni og feimnari en efni standa
til: þetta endar svo á því, segja
þeir, að fjöldi fólks þorir ekki að
opna sinn kjaft og þaðan af síður
að setja orð á blað af ótta við að
gera villur.
Mér sýnist að þetta löggutal sé
óþarft. Það er erfitt að blása og
hafa mél í munni - erfitt að mæla
með því að fólki sé „kennt að tjá
sig“ (eins og mér skilst að allir
vilji) um leið og varað er við því,
að ungt fólk, ný kynslóð, sé
minnt á það, að til er gott mál og
vont - en þó öllu heldur vandað
málfar og letimál, sleifarlagsmál,
meðvitundarlaust mál. Og að all-
ir geta gert betur en þeir gera.
Málræktarátak
Þess vegna er líka óþarft að
hnýta í málræktarátak barasta
vegna þess að stjórnmálamenn
og aðrir höfðingjar vilji slá sér
upp á því að koma við sögu slíks
framtaks. Þó svo væri? Herra
minn sæll og trúr: allar opinberar
herferðir eru stórgallaðar, allar
bera skrifræðiskeim, allar þjást af
belgingi einhverskonar. En her-
ferð í þágu málræktar er ekki út í
bláinn fyrir það.
Við lifum því miður í auglýs-
ingaheimi - það þarf alltaf að
vera að minna á tiltekna hluti sem
menn vilja lauma inn í sálartetrin
og hafa þar. Þeir sem selja kóka-
kóla, aldrei spara þeir við sig
miljónir til að minna á þann
drykk á húsveggjum og fjallshlíð-
um , á veitingaborðum og kló-
settum, brýna það fyrir mönnum
í sjónvarpi og útvarpi og aftan á
öllum tímaritum, að sælli verður
sá sem kók drekkur, örlögin
munu reynast honum vinsamleg.
Því má þá ekki ein miljón (eða
fimm, hvað veit ég) fara til þess
að minna smáþjóð sem hlustar á
ensku í þrjátíu tíma á viku í sínu
sjónvarpi á það, að málfar skiptir
máli? Er það ekki sjálfsagt og
rökrétt og eðlilegt?
Mörg eru dæmi
Um leið er okkur mjög
nauðsynlegt að vita sem allra
mest um öll þau dæmi sem verða í
náinni sambúð smáþjóðartungu
og stórveldistungu. Við erum að
vísu í sjaldgæfri sérstöðu: við
erum eyjarskeggjar, alllangt frá
öðrum, einir í landinu, höfum
ráðið við það að nota okkar mál
til allra hluta. Engu að síður er
það mjög brýnt fyrir alla mál-
ræktarumræðuna að við þekkjum
þau dæmi vel, hvernig tungumál
eins og velska eða skosk gelíska
hörfa fyrir ensku, bretónska fyrir
frönsku, baskamál fyrir spænsku.
Hvernig smáþjóðarmál getur
sýnst standa allvel að vígi í til-
teknum byggðum, enda þótt nær
allir íbúar þar séu mæltir á tvær
tungur. Og hvernig einmitt tví-
tunguástandið (sem sýnist í fljótu
bragði ágætt og hentugt) verður
til þess fyrst að mál heimamanna
skreppur saman í notkun, lokast
inni í heimahúsum - og hrynur
svo snögglega í einni kynslóð eða
tveim. Þeim sem leitast við að
sporna við slfkri þróun fyrirgefst
margt - og gerir lítið til þótt þeir
séu kallaðir einstrengingslegir of-
stopamenn. Til einhvers má
jafnvel ofstopann nýta!
Þjóðviljinn
Síöumúla 6 108 Reykjavík
(
Sími 681333
Kvöldsími 681348
Útgefandi: Útgáfufólag Þjóðviljans.
Rltstjóri: Árni Bergmann.
Fróttastjóri: Lúðvík Geirsson.
Aðrlr blaðamenn: Dagur Þorteifsson, Elías Mar (pr.), Guðmundur
Rúnar Heiðarsson, Hildur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm.),
KristóferSvavarsson, ÓlafurGíslason, SigurðurÁ. Friðþjófsson
(umsjm. Nýs Helgarblaðs), Þorf innur Ómarsson (íþr.), ÞrösturHar-
aldsson.
Framkvœmdastjórl: Hallur Páll Jónsson.
Skrifstofustjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pótursdóttir.
Auglýsingastjórl: Olga Clausen.
Auglýsingar: Guömunda Kristinsdóttir, Unnur
Ágústsdóttir.
Símavar8la: Sigríður Kristjánsdóttir, Þorgerður Sigurðardóttir.
Bfistjórl: Jóna Sigurdórsdóttir.
Húsmóðir: Erla Lárusdóttir
Útbreið8lu-og afgreiðslustjóri: Björn Ingi Rafnsson.
Afgreiðsia: Halla Pálsdóttir, Hrefna Magnúsdóttir.
innheimtumaður: Katrín Bárðardóttir.
Útkeyrsla, afgreiðsla, ritstjórn:
Síðumúla 6, Reykjavfk, símar: 681333 & 681663.
Auglýsingar: Síðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð f lausasóiu: 90 kr.
Nýtt Helgarblað: 140 kr.
Áskriftarverð á mánuði: 1000 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN1 Þriajudagur 11. júlí 1989'