Þjóðviljinn - 14.09.1989, Blaðsíða 5

Stórfelld eyðing regnskóga á Amazonsvæðinu kemur í dag vel út í hagvaxtarskýrslum Brasilíu. Nú
er lagt til að eyðing náttúrunnar verði dregin frá í útreikningi á þjóðarframleiðslu.
í Mið-Asíu hefur ofnotkun vatns til bómullarræktar leitt til að stórt innhaf, Aralvatnið, er að hverfa.
Þessi bátahöfn er nú 70 km frá ströndinni.
Umhverfismál
Nýr skilningur á hagvexti
Tjón á náttúrunni sé dregið frá þjóðarframleiðslu
Sá ágæti marxisti og
gagnrýnandi, Walter Benjamin,
komst svo að orði fyrir tæpum
sextíu árum, að eitt ættu þeir
sameiginlegt kapítalistar, kratar
og stalínistar. Allir héldu að gæði
náttúrunnar - loft, mold, vatn,
skógar ofl. - fengjust ókeypis.
Og það er ekki nema satt og
rétt að menn hafa verið tregir á
að reikna það inn í sín hagvaxtar-
dæmi hvers virði náttúran er, og
hvað það í rauninni kostar að sól-
unda henni fyrir stundargróða.
Um allan heim hafa menn verið
að gefa út víxla á framtíðina sem
ekki er innstæða fyrir.
Vondur
mælikvarði
Nú berast þau tíðindi frá
Bandaríkjunum, að mönnum sé
loks farið að skiljast að þessi
dæmi ganga ekki upp - eða: það
verði að minnsta kosti að reyna
að reikna dæmin rétt. Hin svo-
nefnda verga þjóðarframleiðsla,
sem er helsti mælikvarði manna á
hagvöxt og framfarir, verður
tekin til endurskoðunar. Ef sam-
þykkt verða lög sem nú eru til
athugunar á þingi, mun tjón það
sem menn valda á náttúrlegu um-
hverfi sínu koma fram sem frá-
dráttur þegar þjóðarframleiðslan
er reiknuð út. I stað þess að einatt
hefur þetta tjón komið fram sem
blessunarríkur hagvöxtur.
Hér er um mikil og merk um-
skipti að ræða.
Umhverfisverndarsinnar hafa
lengi kvartað yfir því að með út-
reikningum á „vergri þjóðar-
framleiðslu" sé í rauninni verið
að sópa vandamálum undir tepp-
ið í stórum stíl. En nú er svo kom-
ið, að margir þingmenn eru einn-
ig farnir að viðurkenna að „þjóð-
arframleiðslan“ er slæmur og vil-
landi mælikvarði á efnahagslega
þróun. Eða eins og einn af höf-
undum ofangreinds lagafrum-
varps á bandaríska þinginu,
Claudine Schneider segir: Pað er
fáránlegt að taka það hvergi með
í reikninginn ef efnahagsleg þenr
sla hefur m.a. leitt til þess að
gengið hefur verið mikið á nátt-
úrlegar auðlindir lands.
Afskriftir
teknar með
Þeir útreikningar á vergri þjóð-
arframleiðslu sem menn hafa
stundað eru reyndar að því leyti
hinir furðulegustu, að þeir sýna
það alls ekki hvað gerist í efnahag
lands þegar náttúruauðlind er
fullnýtt eða upp urin. En þetta er
í rauninni ekki ósvipað því og
menn mætu stöðu fyrirtækis án
tillits til fyrningar og slits á húsa-
kosti þess og tæknibúnaði.
Sú nýja aðferð við útreikning á
þjóðarframleiðslu, sem nú er lagt
til að upp verði tekin, gerir ein-
mitt ráð fyrir því að farið verði
með náttúruauðlindir með svip-
uðum hætti og fasta fjármuni fyr-
irtækja. Frá brúttóframleiðslu
mun þá dregin rýrnun verðmæta
- og það þýðir að sóun náttúru-
auðlinda mun ekki koma fram
sem einber hagvöxtur. Eins og
verið hefur: það getur verið að
tiltekið land geti sýnt ágætan hag-
vöxt með því að höggva skóg-
lendi sitt með þeim hraða að það
verði allt upp urið á tíu árum - svo
einfalt dæmi sé nefnt.
Ef hægt er að fá þessa nýju að-
ferð viðurkennda, þá telja menn
mikla nauðsyn bera til þess að
hún sé viðurkennd um allan
heim. Til þess að tölur allra landa
um efnahagslegar framfarir verði
í raun og veru sambærilegar.
Reyndar hafa nokkur lönd í Evr-
ópu, einkum Vestur-Þýskaland,
þegar byrjað að vinna að því að
taka umhverfistap með í sínum
útreikningum á þjóðarfram-
leiðslu. Hinir bandarísku þing-
menn vilja ýta undir það að málið
verði tekið upp bæði á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna, OECD og
helstu alþjóðlegra lánastofnana.
Menn viti
hvar þeir standa
Þeir sem helst mæla með
breytingunni gera sér vonir um
að hún muni ýta undir það að
menn hugsi lengra fram í tímann.
Til dæmis vona þeir að Brasi-
líumenn muni frekar hafa hugann
við arðsemi skóglendis Amason-
svæðisins og af náttúrlegum af-
urðum þess en skammtímavinn-
ingi sem fæst með hamslausu
skógarhöggi og aukuryrkju.
Menn eru líka að spá því, að nú
muni ríkisstjórnir, fjárfestingar-
aðilar og allur almenningur fá
raunsærri hugmynd um arðsemi
framkvæmda og fyrirtækja sem
áformað er að reisa en verið hef-
ur. Það muni koma betur í ljós
hvaða lönd það eru sem í raun og
veru taka efnahagslegum fram-
förum og hver eru í rauninni að
éta sitt útsæði - hvað sem líður
glæsilegum hagvaxtartölum.
ÁB byggði á Information.
Sigurður Konráðsson varpaði
þeirri spurningu til mín í þessum
pistli um daginn hvort búast megi
við því að málbreytingar verði
gerðar afturreka, t.d. með útgáfu
handbóka handa börnum.
Að minni hyggju er þessari
spurningu fljótsvarað. Mál-
breytingar verða ekki svo
auðveldlega stöðvaðar eða gerð-
ar afturreka með þeim aðferðum
sem tíðkast í lýðræðisþjóðfé-
lögum samtímans. Hverju koma
mætti til leiðar með lagaboði
undir alræðisstjórn veit ég ekki
og erfitt myndi reynast að fram-
fylgja lögum sem bönnuðu eitt
eða annað í máli. Má í því sam-
bandi minna á lög um íslensk
mannanöfn sem eru sennilega
marg-brotnustu lög í landinu
nema ef vera skyldu umferðar-
lögin. Það er einnig umhugsunar-
efni að málið er það mál sem lög-
gjafinn hefur ekki sett nein lög
um og bendir það til þess að
tungumálið verði ekki hneppt í
fjötra lagabókstafs.
Mér vitanlega hefur ekki tekist
í samanlagðri veraldarsögunni að
gera neina málbreytingu aftur-
reka, og tala áfram það mál sem
hún kom upp í, nema e.t.v. flá-
mælið íslenska. Enda tók þjóðin
höndum saman í þjóðarátaki
gegn þessum vágesti og voru m.a.
stofnaðir sérstakir bekkir í
skólum Reykjavíkur þar sem sér-
staklega erfið tilfelli voru til með-
ferðar. Um árangurinn af þessum
aðgerðum eru deildar meiningar.
Margir vilja trúa því að flámælið
hafi verið upprætt og heyrist nú
ekki nema hjá fólki á sjötugs aldri
og eldra sem slapp úr höndum
þjóðarátaksins um árið. Sumir
fræðimenn halda því hins vegar
fram að flámælið hafi einungis
verið stöðvað um stundarsakir og
þau öfl í málkerfinu sem að baki
þess lágu, leiti sér framrásar síðar
í öðrum málbreytingum. Ýmis-
legt bendir til að þessi kenning
eigi við rökað styðjast. Nýjustu
rannsóknir á framburði skóla-
barna í Reykjavík staðfesta að
upp er komið einhvers konar
öfugt flámæli, þ.e. sagt er t.d.
„hukull" fyrir „hökull“, „sug“,
fyrir „sög“.
Ég er þeirrar skoðunar að ýms-
ar breytingar á samfélags- og lífs-
háttum geri það að verkum nú að
við náum ekki að skapa samstöðu
um að berjast gegn einhverri mál-
breytingu. Og þó að samstaða
næðist um viðspyrnu þá er óvíst
að maður næði til þeirra sem mál-
ið snertir.
Hins vegar tel ég að margt megi
betur gera í máluppeldi þjóðar-
innar og þá um leið draga úr
hættu á óæskilegum málbreyting-
um. Ég segi óœskilegum mál-
breytingum því að lifandi tungu-
mál hlýtur alltaf að taka einhverj-
um breytingum annars kemur
það ekki að notum sem tjáningar-
tæki í mannlegum samskiptum.
Eitt af því sem að gagni kæmi í
þessu sambandi er aukin útgáfa
hvers konar handbóka um ís-
lenskt mál og notkun þeirra. Lið-
ur í þeirri viðleitni er útgáfa
Barnaorðabókarinnar. Sú bók er
hugsuð sem lykill að því að kenna
börnum að nota orðabækur Og
venja þau við handbókarnotkun.
í sama skyni er unnið að verk-
efnaheftum með bókinni sem
koma út innan skamms.
Ég nefndi áðan breytingar á
samfélagsháttum. Fjölmargt í
máli og málnotkun sækir sér fyr-
irmynd í gamla verkmenningu og
samfélagshætti sem nú eru
aflagðir og ekki verður fræðst um
nema af eldra fólki eða bókum.
Til dæmis tíðkast ekki lengur lest-
arferðir á hestum og þess vegna
skilja menn trauðla orðatiltækið
að heltast úr lestinni, tala þess í
stað um að „hellast úr lestinni" og
halda sennilega að það merki að
hellast út úr járnbrautarlestum
samtímans. Þau skil sem orðið
hafa á milli myndmáls og tung-
unnar og þess samfélágs sem það
er sprottið úr leiðir til þess að æ
fleiri skilja það ekki og nota það
vitlaust. Maður opnar ekki svo
blað eða hlustar á útvarp eða
sjónvarp að ekki megi rekast þar
á vitleysur af þessu tagi. Orðatil-
tækjum er slegið saman eða þau
notuð í röngu samhengi. Meira
að segja vinsæll rithöfundur af
yngri kynslóðinni gerir sig sekan
um þetta í nýútkominni smásögu
og talar þar um að hafa yfirtökin.
Þarna er slegið saman orðatil-
tækjunum að ná yfirhöndinni og
hafa undirtökin. Kefli og fang-
brögð eru ekki dægradvöl manna
nú á tímum svo að rithöfundinum
er að vissu leyti vorkunn. Góð
handbók hefði getað hjálpað.
Ég fæ ekki betur séð en nú séu
að verða mikil skil í íslensku mál-
samfélagi. Órofa samhengi ís-
lenskrar tungu og verkmenningar
er að rofna ef það er ekki þegar
rofið. Bregðast þarf hart við ef
við eigum ekki að tapa samband-
inu við menningararf þjóðarinn-
ar. Við skulum hafa það í huga að
frændur okkar á Norðurlöndum
eiga sér um 200 ára bók-
menntahefð, Englendingar um
400 ára bókmenntahefð en við Is-
lendingar um 1100 ára bók-
menntahefð. Það gefur því auga
leið að við þurfum meiri tíma til
að skila þessum menningararfi
okkar til æsku landsins, innan
skólakerfis sem utan, en grann-
þjóðirnar sínum. Það er því ugg-
vænlegt ef enn á að draga úr íslen-
skukennslu í grunnskólum af því
að aðrar og nýjar greinar þurfa
meiri tíma.
Nei, við verðum að hefja
markvissa fræðslu um íslenska
menningu og íslenskt mál strax
þegar börnin læra málið, á
heimilunum, barnaheimilunum,
leikskólum og hvar sem málupp-
eldi fer fram. Ef við gerum þetta
ekki þá missum við alveg sam-
bandið við menningararfinn og
ryðjum um leið brautina fyrir alls
konar breytingar á málsamfé-
laginu, sem a.m.k. ég tel ekki
eftirsóknarverðar.
Að lokum langar mig að varpa
þeirri spurningu til Höskuldar
Þráinssonar, prófessors í íslensku
nútímamáli, hvort hann telji
nægilegt til varnar íslenskri tungu
og menningu að beina málrækt-
arstarfi nær eingöngu að efri
bekkjum grunnskóla og fram-
haldsskóla og þaðan af eldra
fólki? Þarf ekki að hefja málupp-
eldi þegar á máltökustigi og getur
prófessorinn bent okkur á leiðir í
þeim efnum?
Sigurður Jónsson
frá Arnarvatni
Fimmtudagur 14. september 1989 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5