Þjóðviljinn - 28.12.1989, Qupperneq 6

VIÐHORF
til Ólafs Ragnars Grímssonar, formanns Alþýðubandalagsins,
sjónvarpsþátta umJónasJónsson frá Hriflu
Hornbjargsvita
um miðjan nóvember 1989
V
Sæll vertu nafni.
Það hefur óneitanlega oft hvar-
flað að mér að senda þér fáeinar
línur, eiginlega allt frá því í fyrra,
þegar þið hetjurnar, þú og Jón
Baldvin, riðuð hér um héruð á
rauðu ljósi, í þeim tilgangi að
sameina alla „jafnaðarmenn" í
einum víðum, breiðum og síðum
flokki.
Alltaf hefur það þó lent í und-
andrætti hjá mér, sumpart vegna
þess að fólkið í landinu hafði
greinilega lítinn áhuga á að láta
sameina sig með þessum hætti og
svo vegna þess að póstvesenið á
sjaldan leið hér um.
Tilefni þessa bréfs er þáttur,
sem sjónvarpið lét gera um Jónas
Jónsson frá Hriflu (1885-1968) og
framlag þitt til þessarar þátta-
smíðar.
Ég á hér auðvitað við þáttinn
sem sýndur var í tvennu lagi í
sjónvarpinu, sunnudagskvöldin
5. og 12. nóvember s.l. undir
nafninu „Með sjö sverð á lofti í
senn“. Höfundur handrits Elías
Snæland Jónsson.
Þáttur þessi var að mínum
dómi illa gerður og það sem verra
var, mjög villandi, gaf kolranga
mynd af umsvifum Jónasar Jóns-
sonar, valdamesta stjórnmála-
mannsins í Konungsríkinu ís-
Iandi, mannsins sem skóp valda-
kerfis SÍS og Framsóknarflokks-
ins, mannsins sem styrkti stórlega
ríkisvaldið á íslandi og lagði það
upp í hendur afturhaldsins, þess
afturhalds, sem hann ungur mað-
ur barðist gegn en dreymdi á elli-
árum að verða foringi fyrir. Jafn-
framt staðfesti þessi þáttasmíð
sannindi sem í það minnsta eru
Iöngu kunn hér vestra, sum sé að
til þess að vekja upp draug svo vel
sé, þarf kunnáttumann en ekki
kuklara.
Þátturinn var: a) selvfölgelig-
heder, eins og ættir og uppruni,
fæðingardagur og ár, dánardægur
o.s.frv. b) tilvitnanir í nokkrar
greinar, sem Jónas reit, ungur og
róttækur í ýmis blöð og tímarit,
Skinfaxa, Rétt, tímarit kaupfél-
aganna o.fl. c) upptalning á emb-
ættum og störfum, sem hann
gegndi, d) hrúgað saman hást-
emmdum Iýsingarorðum um
manninn og persónu hans og e)
vitnaleiðslur, víða í þættinum
voru stutt viðtöl við menn (svona
líkt og í amrískum sjónvarpsþátt-
um um gengnar kvikmynda-
stjörnur), sem allir áttu það sam-
merkt að vera einlægir aðdáend-
ur viðfangsefnisins. í þessum
hópi voru m.a. formenn fjögurra
stjórnmálaflokka, nokkrir aldnir
Framsóknarmenn, einn sendi-
herra og tveir hægrisinnaðir höf-
undar, allt frá ykkur fóstbræðr-
um, þér og Jóni Baldvin og niður
í Albert Guðmundsson.
Jón Sigurðsson endurborinn,
sagði sendiherrann. „Eini hug-
sjónamaðurinn, sem ég hef
kynnst,“ sagði Indriði G. Segir
manni svo sem ekki mikið um
Jónas, en þeim mun meira um þá
sálufélaga sem Indriðiríiefur átt
og á. Stórbrotinn, mikill, stór-
menni, hugsjónamaður, skóla-
maður, samvinnufrömuður, ég
læt þessi sýnishorn nægja. „Og þú
líka barnið mitt, Brútus." Ekki
sparðir þú hin breiðu spjót oflofs-
ins. Gagnrýnislaus persónudýrk-
un án nokkurrar tilraunar til að
meta hlut Jónasar Jónssonar í
þróun mála í þjóðfélaginu og var
hann þó, eins og áður sagði, áh-
rifamesti maður þess, öll milli-
stríðsárin. Álíka skortur á dóm-
greind og hjá Jóni Baldvin, sem
virðist lítið þekkja til þess kafla í
sögu Alþýðuflokksins, sem snýr
að Jónasi frá Hriflu, ef marka má
framlag hans til þáttarins. (Svo
undarlegt sem það kann að virð-
ast, þá var það einna helst Þor-
steinn Pálsson, sem gat horft á
Jónas með tiltölulega glýju-
lausum augum.)
En nóg um þetta. Með fram-
leiðslu glansmyndarinnar af Jón-
asi Jónssyni, sem þú tókst fullan
þátt í að búa til, er ríkissjónvarp-
ið komið út á æði hálan ís í túlkun
íslandssögunnar, ekki síst ef haft
Vinningstölur laugardaginn
23. des. ’89
VINNINGAR FJÖLDI VINNINGSHAFA UPPHÆÐ Á HVERN VINNINGSHAFA
1. 5af 5 1 5.496.162
2. 9 61.231
3. 4af 5 183 5.194
4. 3af 5 6.061 365
Heildarvinningsupphæð þessa viku:
9.210.008 kr.
UPPLÝSINGAR: SÍMSVARI 68156 - bWKKULÍNA 991002
er í huga að mikill meirihluti
þeirra, sem sáu þáttinn var ýmist
ófæddur eða í frumbernsku þegar
velmektardögum hans lauk.
Hugsjónir Jonasar
Þessi grein er rituð til að
leiðrétta ýmsar þær villur, sem
fram komu í þættinum og í trausti
þess, að lesendur þessa blaðs
vilji, „hafa það heldur, er sann-
ara reynist“.
Og nú skulum við rifja upp
nokkrar af hugsjónum Jónasar
Jónssonar og Framsóknarflokks-
ins, frá þeim tímum er sól Jónasar
var í hádegisstað í íslenskum
stjórnmálum.
Kosningaárið 1927 var merkis-
ár í sögu stjórnmála hér á íslandi.
Alþýðuflokkurinn fékk í fyrsta
sinn aðstöðu til að hafa áhrif á
stjórn landins, m.ö.o. gerð var
fyrsta tilraun til vinstra samstarfs
á íslandi.
Framsóknarflokkurinn mynd-
aði minnihlutastjórn með hlut-
leysi Alþýðuflokksins og sam-
komulag var gert milli flokkanna
um framgang ýmissa mála, sem
Alþýðuflokkurinn hafði þá á
oddinum, s.s. breytingar á kjör-
dæmaskipun og stjórnarskrá.
Með þessari stjórnarmyndun
hófst einnig ráðherradómur Jón-
asar Jónssonar frá Hriflu.
Svo átti að heita að allir þing-
menn væru lýðræðislega kosnir,
en vegna ranglátrar kjördæma-
skipunar vantaði mikið á að
jafnrétti ríkti um kosningarétt.
Framsóknarflokkurinn hafði t.d.
litlu meira kjörfylgi en Alþýðu-
flokkurinn, en margfalda þing-
mannatölu á við hann (Framsókn
19 þingmenn, Alþýðuflokkur 5
þingmenn).
Misrétti kjördæmaskipunar-
innar kom auðvitað harðast niður
á alþýðu þéttbýlisins, sjó-
mönnum og verkafólki.
Sveitakjördæmin gömlu voru
hætt að vera í nokkru samræmi
við byggðaþróunina í landinu.
Þess má og geta að þeir, sem
þáðu af sveit eða bæ, höfðu ekki
kosningarétt. (Einkar hagstætt
fyrir yfirstéttina á krepputím-
um). Á þessari ranglátu kjör-
dæmaskipun hagnaðist Fram-
sóknarflokkurinn, fyrst og
fremst.
Kjósa átti til alþingis sumarið
1931. Veturinn fyrir þær kosning-
ar var hart deilt um kjördæma-
málið, bæði utan þings og innan.
Enginn þingmaður hélt uppi
ákafari vörnum fyrir hið gamla
úrelta kerfi en einmitt Jónas
Jónsson frá Hriflu, og var þó
margur Framsóknarmaðurinn í
essinu sínu í þeim umræðum.
Samvinnufrömuðurinn og hug-
sjónamaðurinn frá Hriflu gaf
ekki mikið fyrir samkomulagið
um kjördæmamálið, sem hann og
flokkur hans gerðu við Alþýðu-
flokkinn við stjórnarmyndunina
árið 1927.
Þegar svo var komið að á næsta
leiti var samkomulag með
Alþýðu- og Sjálfstæðisflokki um
að skipta landinu í nokkur stór
kjördæmi, þar sem kosið væri
hlutfallskosningu, biðu Jónas
Jónsson og hans kumpánar ekki
boðanna, rufu þingið (vorið
1933) og flýttu kosningum.
Mannréttindi til handa verka-
lýð bæjanna á borð við jöfnun
kosningaréttar voru sum sé ekki á
listanum yfir hugsjónir Jónasar
Jónssonar árið 1931, enda barðist
hann gegn þeim „Með sjö sverð á
lofti í senn“.
Þessum skytajpgamanni tókst,
ásamt flokk«SHeÖ0u» sínum,
árið 1931, að JM|egþ»fyrstu til-
raun til vinstra samstarfs á ís-
landi.
Sverðin á loft
í kosningunum, sem fylgdu í
kjölfar þingrofsins fór Framsókn-
arflokkurinn hamförum um
sveitir landsins til að afla sér at-
kvæða meðal þess fólks, sem vildi
eindregið halda í ríkjandi kjör-
dæmaskipun. Þetta tókst vel, og
út úr slagnum kom flokkurinn
með hreinan meirihluta á alþingi,
23 þingmenn af 42 og út á svo sem
þriðjung atkvæða, eða 36%.
Þess má geta hér, að sams kon-
ar leik ætluðu þeir þekktu lýð-
ræðissinnar Ólafur Jóhannesson
og Gylfi Þ. Gíslason, að leika árið
1956, en þá voru þeir leiðtogar
Framsóknarflokks og Alþýðu-
flokks, með einhverjum siðlaus-
ustu hrossakaupum íslenskrar
stjórnmálasögu, áætlun um að
nota firna rangláta kjördæma-
skipun til þess að ná meirihluta á
alþingi út á svo sem þriðjung at-
kvæða, þegar þeir mynduðu
hræðslubandalagið, svonefnda.
Eftir kosningasigur sinn 1931
myndaði Framsóknarflokkurinn
stjórn og enn varð Jónas Jónsson
ráðherra. Sú stjórn varð þó ekki
langlíf, tórðiréttárið. Klofningur
í liði Framsóknar vegna kjör-
dæmamálsins og ofríki Jónasar
Jónssonar urðu henni að aldur-
tila. Jónas og fylgismenn hans
vildu óbreytt ástand kjördæma-
skipunarinnar, en meirihluti
flokksins kaus að semja við
Sjálfstæðisflokkinn um lausn
málsins.
Til þess að af þeirri samvinnu
gæti orðið varð Framsókn að
draga Jónas úr ráðherrastóli og
mynda samsteypustjórn með
Sjálfstæðisflokknum. Þetta var
árið 1932 og lauk þá ráðherra-
dómi Jónasar Jónssonar í annað
sinn og nú að fullu og öllu (ráð-
herra 1927-1932).
Samsteypustjórnin sat að völd-
um í tvö ár eða fram yfir kosning-
ar 1934. Þótt Jónas Jónsson hætti
ráðherrastörfum var síður en svo
að fölskva slægi á „hugsjónir“
hans, öðru nær. Að Ioknum
hörðustu stéttaátökum kreppu-
áranna, 9. nóvember árið 1932,
þar sem verkalýður Reykjavíkur
gersigraði fjölmenna lögreglu og
hratt um leið launalækkun, sem
íhaldsstjóm höfuðstaðarins ætl-
aði að koma í framkvæmd í skjóli
atvinnuleysis, hóf Jónas „sverð-
in“ sín á loft og boðaði (sbr. Tím-
ann) nauðsynina á því að láta
ríkisvaldið koma verkalýðsfélög-
unum á kné, hafa fasta varalög-
reglu (varðskipsmenn, tollverði
o. fl.) til aðstoðar í kaupdeilum og
vinnulöggjöf er byndi hendur
verkalýðssamtakanna.
Nóvemberslagurinn 1932 dró
raunar þann dilk á eftir sér að
samsteypustjórn íhalds og Fram-
sóknar kom á fót 120 manna
varalögreglusveit (hvíta liðinu),
sem nota átti gegn verkalýðssam-
tökunum í verkföllum. Að auki
keypti stjórnin skotvopn og tára-
gas handa þessu liði sínu. Þessi
her var við lýði fram yfir kosning-
ar 1934, en þá fékk Alþýðuflokk-
urinn hann afnuminn, enda
aldrei notaður til eins eða neins af
viti, en kostaði samt ríkissjóð yfír
háifa miljón kr., sem var stórfé á
þeim tíma. Verkalýðssamtökin
bönnuðu félagsbundnum verka-
mönnum að vinna með þessu
hvítliðahyski og varð ríkistjórnin
síðast að kaupa mörgum þeirra
aflát, með því að greiða í vinnu-
deilusjóð Dagsbrúnar 50 kr. á
haus og bættist sú fúlga við áð-
urnefndan heaásostnað.
6 SÍÐA - ÞJÓEMCLJINN Fimmtudagur 28. rf wwMhii 1989
í tilefni
í kosningunum 1934 vann Al-
þýðuflokkurinn umtalsverðan
sigur (10 þingmenn), bæði var að
flokkurinn jók atkvæðamagn sitt
nokkuð og svo hitt að þing-
mönnum var fjölgað í 49 úr 42.
Flokkurinn myndaði stjórn
með Framsókn, undir forsæti
Hermanns Jónassonar, „Stjórn
hinna vinnandi stétta“, hvorki
meira né.minna. „Fyrir tilstyrk
hinna vinnandi stétta, alþýðunn-
ar til sjávar og sveita, hafa völdin
verið tekin af herrum auðvalds-
skipulagsins íslenska“, svo vitnað
sé til frægrar yfirlýsingar 12.
þings Alþýðusambands lslands,
frá 25. nóvember 1934. Stjórnar-
myndun þessi var jafnframt
önnur tilraun til vinstra samstarfs
á íslandi.
Alþýðuflokkurinn neitaði með
öllu að í stjórninni tæki sæti sá
mikli hugsjónamaður og alþýðu-
vinur Jónas Jónsson frá Hriflu.
„Það var gott að vera í návist
hans,“ sagði Þórarinn Þórarins-
son í sjónvarpsþættinum góða.
Það var nú ekki betra en þetta.
Án þess að blikna eða blána
gengu Framsóknarmenn að
þessu skilyrði Alþýðuflokksins.
Jónas varð að sætta sig við þessi
málalok, en hugði á hefndir.
Hann var kosinn formaður Fram-
sóknarflokksins þetta ár (1934-
1944) og notaði óspart þá stöðu,
margslungin sambönd sín við
flokksmenn og aðra, og alla að-
stöðu sína til þess að reyna að
fleyga sundur og eyðileggja sam-
starf Framsóknarflokksins og Al-
þýðuflokksins í „Stjóm hinna
vinnandi stétta".
Það eru gömul og ný sannindi
að uppskera að hausti stendur að
öðru jöfnu í réttu hlutfalli við
gæði þess sáðkorns er í akra er
sáð að vori. Uppskera Jónasar
Jónssonar af akri sundrungarinn-
ar brást heldur ekki von>,rn hans,
enda vel að vorverkum :> .ðið.
Árið 1937 kom Jónas Jónsson
og flokkur hans, ásamt Sjálfstæð-
isflokknum auðvitað, í veg fyrir
að hið alræmda útgerðarfyrirtæki
„Jensenssona“ (Ólafur Thors og
bræður hans) Kveldúlfur, væri
tekið til gjaldþrotaskipta vegna
skulda, en Alþýðuflokkurinn
(Héðinn Valdimarsson) flutti til-
lögu á þingi þess efnis. „Á þeim
degi gerðust þeir Heródes og
Pflatus vinir".
Deilumar um Kveldúlf urðu til
þess að kosið var til alþingis árið
1937 (í stað 1938) en „Stjóm
hinna vinnandi stétta“ lafði þó
áfram við völd, að nafninu til.
Jafnframt uxu kærleikar með
Jónasi Jónssyni og leiðtoga í-
haldsins, Ólafi Thors, hröðum
skrefum.
Árið 1938 dró Jónas Jónsson
og flokkur hans hnífinn um barka
stjórnarinnar með því að sam-
þykkja með Sjálfstæðisflokknum
gerðardóm í kaupdeilu togara-
sjómanna og útgerðarmanna.
Ráðherra Alþýðuflokksins var
dreginn út úr stjóminni og
„Stjórn hinna vinnandi stétta“
heyrði sögunni til. En vel að
merkja, árið 1938 sundraði
Framsóknarflokkurinn með Jón-
as Jónsson í broddi fylkingar,
annarri tilraun til vinstra sam-
starfs á íslandi.
Þótt Alþýðuflokkurinn ætti
ekki lengur aðild að stjórninni sat
hún áfram, en nú sem minni-
hlutastjórn Framsóknarflokks-
ins. Vorið 1939 var svo mynduð
samsteypustjórn Framsóknar-
flokks, Alþýðuflokks og Sjálfs-
tæðisflokks, stjórn sem gaf sjálfri
sér nafnið „þjóðstjórn“.
Engjnn einn maður átti meiri