Þjóðviljinn - 02.03.1991, Qupperneq 7

Færeyskan ekki
af baki dottin
Fyrst færeyskan hefur tórt ( gegnum aldirnar þrátt fyrir yfirþyrmandi dönsk áhrif, er von til
þess að við getum enn þraukað, segir Jóhan Hendrik Poulsen, prófessor við Fróðskapar-
setur Færeyja. Mynd: Ragnar.
ví hefur verið haldið fram fullum fet-
um að íslenskan hefði dáið út ef þið
íslendingar hefðuð ekki fengið íslenska
biflíuþýðingu 1584. Hvað með okkur
Færeyinga? Færeyskan iifði þrátt fyrir
það að við fengjum enga biflíuþýðing-
una fyrr en nokkrum ðldum síðar. í
þessu sem öðru vilja menn grípa til al-
hæfínga sem ekki eiga kannski endilega
við sterk rök að styðjast, segir færeyski
málvísindamaðurinn og prófessorinn
Jóhan Hendrik Winther Poulsen.
Þegar blaðamaður hafði viðdvöl í Fær-
eyjum á dögunum var honum sögð sú saga
af Jóhani Hendrik og brennandi áhuga hans
á færeyskri málrækt, að hann sæist oft í
þungum þönkum á gangi um miðbæ Þórs-
hafnar. Við og við skotraði hann þó augun-
um upp á skilti fyrir ofan dyr verslana, og
sæi hann ankannalegar nafngiftir tæki hann
lykkju á leið sína, stikaði stórum inn fyrir
dyr viðkomandi búðarholu
og krefði verslunareigandann um að
taka ónefnið niður og setja færeyskt heiti í
staðinn.
Hvað sem sannleiksgildi þessarar hálf-
gildings þjóðsögu líður, varð blaðamanni
ljóst af þeirri stuttu viðkynningu sem hann
hafði af Jóhani Hendrik að þar var maður
sem er bæði vakinn og sofinn yfír velferð
færeyskunnar, tungu þessa litla málsamfé-
lags sem telur innan við 50.000 sálir.
Togarakarl og háskólanemi
Jóhan Hendrik hefur gott vald á ís-
lensku, reyndar það gott að vart verður
annað numið af máli hans en þar sé íslend-
ingur á ferð. Stöku sinnum rekur hann þó í
vörðumar og þarf að hugsa sig litillega um
meðan hann er að finna viðeigandi orð.
Hann er reyndar ekki alls ókunnugur
íslandi og íslendingum. Hann stundaði
nám í íslensku við Háskóla Islands sem
ungur maður. A sumrin gerðist hann tog-
arakarl á íslenskum togumm, og var m.a. á
Júní, einu af aflaskipum Tryggva Ofeigs-
sonar.
- Þetta var harður skóli, en ánægjuleg-
ur. I það minnsta þegar upp var staðið ftá
slarkinu.
Fródskaparsetur í blóma
Jóhan Hendrik er prófessor í færeysku
máli við Fróðskaparsetur Færeyja - háskóla
Færeyinga. Hann var inntur lítilega eftir
starfsemi þessarar færeysku „akademíu".
Fróðskaparsetrið hafði til skamms tíma
á að skipa þremur prófessorum, tveimur í
sögu og þjóðfræðum, auk Jóhans í málvís-
indunum. Fyrir nokkmm dögum bættist sá
fjórði í hópinn er skipaður var prófessor
við náttúmvísindadeildina.
Jóhan Hendrik segir að fjöldi skráðra
nemenda sé um 100 og þar af séu einir 20 í
málvísindadeildinni.
- Við bjóðum upp á tveggja ára nám í
færeysku og færeyskum ffæðum. Þá höfum
við boðið nemendum upp á framhaldsnám-
skeið, þannig að námstíminn er allt i allt til
fjögurra ára.
- Auk færeyskra fræða em náttúmvís-
indi kennd við Fróðskaparsetrið og hafínn
er undirbúningur að kennslu í félagsvísind-
um, en það ekki enn ljóst hvenær hún hefst,
segir Jóhan Hendrik.
- Því miður höfum við enga íslenska
stúdenta hjá okkur núna, en þeir hafa
nokkrir verið í gegnum tíðina.
Við höfum efnt til sumamámskeiða í
færeysku máli á fjögurra ára fresti. Á þau
námskeið koma jafnan nokkrir Islendingar.
Færeyska fullgilt mál
ísamfélagi málanna
- Nei, menn halda ekki lengur fram
þeirri skoðun Rasmusar Kristjáns Rasks að
færeyskan sé ekki sjálfstætt mál, heldur
einskonar mállýska út ftá íslenskunni.
Það kviknaði reyndar ljós fyrir Rask
síðar og hann sá mikilvægi færeyskunnar
sem sjálfstæðs máls, segir Jóhan Hendrik.
Meðan Jóhan er í miðum klíðum að
fræða blaðamann um færeyskt mál hringir
síminn. Áhugasamur hlustandi þáttarins
„Daglegs máls“ sem Jóhan Hendrik er með
í færeyska útvarpinu, hringdi til að spyija
hvort orðið Iora, sem er úr sjómannamáli,
fyndist í spjöldum að orðtökusafni fær-
eysku orðabókarinnar. Jóhan Hendrik benti
viðmælandanum á að þetta orð væri komið
úr ensku og væri sambærilegt orðinu lower.
- Það er mikið um að fólk hringi eða
skrifi og láti okkur vita af orðum og orða-
samböndum.
Það voru orð að sönnu. Þann stutta tíma
sem undirritaður staldraði við hjá Jóhani
Hendrik, hringdu áhugasamir hlustendur í
ein fímm skipti í þessum erindagjörðum.
Jóhan Hendrik segist alltaf ganga með
litla kompu á sér og hripi niður í hana
hvaðeina sem hann heyri á fomum vegi og
kannist ekki við.
- í kompuna að framverðu hripa ég
niður þau orð og orðasambönd sem mér
finnst að hljóti að vera af hinu góða, en það
sem ég heyri og brýtur i bága við mál-
kenndina set ég aftast. Þetta hvorutveggja
mætist svo um það bil um miðja vegu í
bókinni þegar hún er orðin full.
Að tala færeysku,
en hugsa á dönsku
- Erlend máláhrif berast einkum inn í
færeysku frá dönsku. Það er í sjálfu sér
ekki óeðlilegt þegar litið er til þess að
dankan var ríkjandi opinbert mál í Færeyj-
um um aldir og tiltölulega stutt er síðan að
skólanemendur fengu kennslu á sínu móð-
urmnáli í stað dönskunnar.
- Við höfum vanist á að hugsa á
dönsku. Við lesum mikið af dönskum bók-
um og önnur afþreying, s.s. í gegnum sjón-
varp, er að miklu leyti á dönsku. Á síðustu
árum hefur reyndar komið talsvert út af
Fœreyski málvísindamaður-
inn Jóhan Hendrik Poulsen
ræðir um fœreyskt mál og
málrækt í viðtalivið
Þjóðviljann
bókum á færeysku. Enn er þó talsverður
hluti skólabóka á dönsku.
- Ensk áhrif í færeysku eru ekki tiltak-
anlega mikil, nema einna helst í sjómanna-
máli. Það er uppfullt af enskum slangur-
yrðum.
Ensku máláhrifin síast helst inn í fær-
eyskuna i gegnum dönskuna. Þar má nefna
sem dæmi setninguna: Det er op til dig -
sem er hreinlega bein þýðing úr ensku:
This is up to you. Við höfum reynt að
bregðast við þessu og fá menn til að segja:
Tað stendur til tin, en í staðinn verður úr
þessu blendingur: Tað stendur up til tín.
Það er alls ekki auðvelt við þetta að eiga.
- I málræktinni reynum við eftir mætti
að veijast óeðlilegum utanaðkomandi mál-
áhrifum. Það er auðveldast um vik þegar
um er að ræða einstök orð, en öllu verra er
að eiga við áhrif á setningafræði og orða-
sambönd, segir Jóhan Hendrik.
Einangrunin okkar besti
bandamaður
- Ég brosi stundum í kampinn þegar ég
heyri Norðmenn og Svía tala um sig sem
veikburða og lítil málsamfélög. Hvað þá
með okkur, sem erum innan við 50.000?
- Það sem hefur helst orðið okkur til
bjargar er einangrunin. Þessu er öfugt farið
með Frísi til að mynda, sem búa í námunda
við öflugt málsamfélag hollenskunnar.
Nefna mætti einnig Hjaltlendinga og Orkn-
eyinga, en saga og afdrif þeirrar norrænu
sem þeir töluðu fram undir þessa öld, er
lýsandi dæmi um það hvað getur gerst þeg-
ar smáþjóðir eru háðar duttlungum kon-
unga og höfðingja.
Hjaltlendingar hafa reyndar varðveitt
allt fram á þennan dag ýmis norræn orð.
Það á einkum við um orð úr sjómannamáli,
s.s. orð og hugtök um sjóvíti.
Hefði það sama átt fyrir færeyskunni
að liggja og nom, máli Hjaltlendinga og
Orkneyinga, töluðum við að öllum líkind-
um dönsku, sem væri lík þeirri dönsku sem
við tölum í dag, sem er ærið færeyskuskot-
in, segir Jóhan Hendrik.
Mállýskumunur og fjölbreytni
Islendingar sem til Færeyja koma og
heyra á mál heimamanna verða þess fljót-
lega áksynja að mállýskumunur er mikill
milli eyja. Þannig virðist færeyskan sem
töluð er í Þórshöfn mikið dönskuskotnari
og framburður allur loðnari, meira í ætt við
danskan framburð. Öðru máli gegnir til að
mynda á Sandey, þar tala heimamenn mun
skýrara mál og harðara, sem gerir íslensku
eyra auðveldara um vik að skilja það sem
sagt er.
Jóhan Hendrik segir það rétt að mál-
lýskumunur sé mikill milli byggðarlaga.
- Á Sandey tala menn harðara, skýrara
og kjamyrtara mál en íbúar norðureyjamia.
- Sjálfsagt eru ástæður þessa þær helst-
ar að samgöngur milji eyja og byggðarlaga
voru litlar um aldir. Á hinn bóginn er skýr-
ingin sú að við fengum ekki færeyskt rit-
mál fyrr en á síðari hluta 19. aldar.
- Mállýskum er hætt við að jafnast
saman fyrir tilverknað fjölmiðlunar og
bættra samgangna. Samt finnst mér votta
fyrir stolti margra yfir þeirri mállýsku sem
þeir tala, og margir vilja halda i sína mál-
lýsku.
- Færeyskan er því mjög forvitnileg til
rannsókna á því hvemig mál breytast, segir
Jóhan Hendrik.
Eigum Hamishaimb
gjöfaðgjalda
- Við Færeyingar eigum V. U. Hamis-
haimb gjöf að gjalda fyrir þær ritunarreglur
sem hann bjó til yfir færeyskt mál. Þær
reglur styðjumst við að mestu enn við í
dag.
- Ritunarháttur Hamishaimb svífur í
reynd yfir öllum mállýskumun - þær rúm-
ast allar innan ritumarreglnanna. Þetta hef-
ur leitt til þess að mállýskumar hafa varð-
veist mun betur en ella og jafnframt stuðl-
að að viðhaldi færeyskrar tungu.
- Þessu var til 'að mynda öfugt farið
með frísneskuna. Þegar menn tóku sig til
og bjuggu til ritmál fyrir hana var ekkert
tillit tekið til mállýskumunar. Heldur var
ein mállýskan valin og búið til samræmt
ritmál úr henni. Þetta leiddi til þess að frís-
neska ritmálið festist ekki í sessi og varð
ekki tamt stómm hluta manna sem töluðu
frísnesku, segir Jóhan Hendrik.
Málrækt og nýyrðasmíð
- Það sem gert hefur verið á íslandi
varðandi málrækt er til mikillar fyrirmynd-
ar. Hefðum við ekki þessa fyrirmynd, er
óvíst hvort hér hefði nokkuð verið unnið að
þessum málum með markvissum hætti,
segir Jóhan Hendrik, en hann er formaður
færeysku málnefndarinnar og ýmislegt er á
döfinni í útgáfustarfi til að leggja gmnn að
viðhaldi tungunnar. Fyrsta færeysk-fær-
eyska orðabókin er í smíðum, og nýlega
var gefið út færeyskt tölvuorðasafn.
- Viðvíkjandi nýyrðasmíðina höfum
við mikið gert af þvi að sækja í smiðju til
íslenskunnar. Vitanlega er ekki hægt að yf-
irfæra og aðlaga öll íslensk orð og hugtök
að færeyskum beygingar- og orðmyndun-
arreglum. Og stundum er ekki laust við að
maður finni gæta hjá sumum ótta við að
leita um of íslenskra fyrirmynda. Fyrir
sumum lítur þetta þannig út að við séum
þiggendumir en Islendingar gefendumir.
- Sem betur fer er þessu ekki alfarið
þannig farið. Ég var einhveiju sinni á ráð-
stefnu með íslenskri konu, sem sagðist
þurfa að skjótast niður í bæ til að kaupa
pínkulítið dót handa bömunum sínum.
Orðið pínkulítill er komið úr færeysku,
segir Jóhan Hendrik og kímir við.
Færeyska á
viðsjárverðum tímum
- Við vitum ekki hvemig færeyskri
tungu kemur til með að reiða af í framtíð-
inni. Það er alltaf ástæða til að vera á varð-
bergi gagnvart erlendum áhrifum, sem em
alltaf að verða stórtækari með hveiju árinu,
samfara auknu alþjóðlegu fjölmiðlaflæði.
- Fyrst ekki tókst að ganga af færeys-
kunni dauðri er við vorum aðeins 5000
talsins, skulum við vona að þessum 48.000
hræðum auðnist að viðhalda tungunni, seg-
ir Jóhan Hendrik að lokum.
-rk
Laugardagur 2. mars 1991 ÞJÓÐVILJINN — SfÐA 7