Þjóðviljinn - 16.08.1991, Blaðsíða 9

Ég er maður
íslenskur....
Nokkur orð um þjóðemishyggju,
góða og illa
Allir hafa, hver með sínum
hætti, vanmetið þá staðreynd að
einstaklingar eru ekki barasta
partur af mannkyninu: þeir eru af
tilteknu þjóðemi. Marxistar alls-
konar vanmátu þetta þegar þeir
gerðu það að höfuðatriði í sínum
málflutningi að verkamenn ým-
issa þjóða ættu meira sameigin-
legt en fólk af mismunandi stétt
sömu þjóðar. Fijálshyggjumenn
hafa og vanmetið þjóðemi í þeirri
allsheijarmarkaðsvæðingu sem
virkar mjög í þá átt að þurrka út
mun á fólki eftir þjóðemi og þjóð-
legri menningu og steypa menn í
sama neytendamót.
Herskár Serbi
Um þetta eru menn að safha
ótal dæmum. Nú síðast i Júgó-
slavíu.
Það var í Helgarblaðinu sið-
asta merkilegt og skelfilegt viðtal
við hatramman serbneskan þjóð-
emissinna, Vojislav Seselj. Hann
stýrir skæmhemaði gegn Króöt-
um, ætlar að leggja undir sig lönd
og stofna Stór-Serbíu. Hans tal er
fullt með þjóðrembu af versta
tagi: Króatar hafa aldrei menn
verið, segir hann, þetta em blauð-
ir aumingjar rétt eins og Tékkar.
Þjóðverjar aftur á móti, þeir eru
stríðsmenn, rétt eins og við Serb-
ar. Drepum, drepum!
Þetta tal verður ekki rifjað
upp nánar hér, en á það er minnt
vegna þess að Seselj þessi virðist
dæmigerð staðfesting á því, að
þjóðemishyggja sé af hinu illa,
magni menn til haturs og morða.
Skáld frá Georgíu
Sem betur fer er málið ekki
svo einfalt. Það er eins með þjóð-
emishyggjuna og alþjóðahyggj-
una og ástina og margt fleira:
veldur hver á heldur.
I sænsku blaði var á dögunum
sagt frá rithöfúndi sunnan úr Ge-
orgíu sem var þá í heimsókn í Sví-
þjóð. Hann heitir Tsjaboa Amir-
edzibi og er sagður frægastur nú-
lifandi rithöfunda sem á georg-
ísku skrifa. Þekktasta verk hans
heitir „Utlaginn“ og fjallar um ge-
orgiskan Hróa hött.
Amiredzibi er af gamalli að;
alsætt þar í Kákasusfjöllum. í
sautján ár sat hann í fangabúðum
Stalins sem stéttaróvinur og
„borgaralegur þjóðemissinni“.
Samt sætir hann nú morðhótunum
af hálfu áhangenda hinnar nýju
stjómar Georgíu, sem er mjög
andsovésk eins og allir vita og vill
fúllan aðskilnað frá Moskvu.
Og hvemig skyldi standa á
því? Sjálfur er Amiredzibi þjóð-
emissinni hinn mesti og vill að
Georgía verði sjálfstætt ríki. En
hann er ekki þjóðemissinni „á
réttan hátt“ að dómi þeirra sem
ferðinni ráða núna í heimalandi
hans. Hann vill ekki sætta sig við
þá stefnu stjómvalda í lýðveldinu
sem er mjög fjandsamleg minni-
hlutaþjóðum og hópum í Georgíu
- hvort það em Armenar, Osetar,
Rússar eða Abkhasar. Skáldið
segir, að sjálfstæði landsins eigi
ekki að bitna á réttindum manna
af öðmm þjóðemum.
Góö og vond
þjóðernishyggja
Og við getum sagt: Tsjaboa
Amirezdibi er dæmi um „góðan
þjóðemissinna". Hann vill veg
þjóðar sinnar sem mestan. Hann
vildi ekki að tunga og menningu
Georgíumanna fæm halloka fyrir
menningu Rússa og hafði uppi
andóf gegn þeirri viðleitni til
„forrúsneskunar" lýðveldanna
sem oftar en ekki var ríkjandi
stefna í Moskvu (allt undir yfir-
skini gagnkvæms skilnings þjóða
og framfara vitanlega). En hans
georgíska þjóðemishyggja þýðir
ekki að hann um leið fyrirlíti aðr-
ar þjóðir eða vilji sýna þeim
fjandskap. Hvort sem það eru
stórþjóð eins og Rússar eða smá-
þjóðir eins og Abhasir og Osetar.
Stórir og smáir
Hættur þjóðemishyggjunnar
em margar. Þær fara eftir ýmsu.
Þjóðremba („við emm mestir og
bestir") stórþjóðar er háskaleg í
sjálfu sér, það gerir minna til þótt
smáþjóð eins og t.d. íslendingar
belgi sig nokkuð - í versta falli
verður útkoman hlægileg.
Einn háskinn er sá að rnenn
vilji hverfa inn í skel, einangra
sig, óttast samskipti við umheim-
inn. Þessi hætta er þó meinlausari
en mörg önnur vegna þess að hún
er verst fyrir einangrunarsinnana
sjálfa. Öðmm gerir hún lítið til.
Það er stundum um það talað að
hér á landi sé uppi sterk einangr-
unarhyggja, en líkast til er þar um
misskilning að ræða. íslendingar
em forvitnir og nýjungagjamir og
fljótir að tileinka sér allan skratt-
ann. Það er svo ekki einangmnar-
hyggja að vilja leggja sitt til að
t.d. fjölmiðlar eins og sjónvarp
séu sem mest á íslensku: þar er
spurt um heilbrigðan metnað.
Allt er ykkur að
kenna
Versta þjóðemishyggjan teng-
ist leit að sökudólgum. Allt það
sem bjátar á hjá Okkur er Ykkur
að kenna. Og þá er stutt í bar-
smíðar, ofsóknir og morð. Af
þessu tagi var sú þjóðremba sem
Hitler hélt uppi og tók upp eldra
vígorð frá virðulegum prússnesk-
um sagnfræðingi: Die Juden sind
Árni
Bergmann
unsere Ungluck, Gyðingamir em
okkar ógæfa. Af þessu tagi em
líka þær skelfilegu og mann-
skæðu eijur sem geisað hafa milli
Asera, Armena og nú Georgíu-
manna og Óseta í Kákasuslöndum
Sovétríkjanna.
Sjálfsvirðingin
En miklu skiptir að menn láti
ekki slíkan og þvílíkan háska
koma í veg fyrir að menn sjái það
sem gott er og nytsamlegt í sæmi-
legri þjóðemishyggju. 1 þjóðem-
ishyggju sem sameinar sjálfsvirð-
ingu áhuga og virðingu fyrir öðr-
um þjóðum, annarskonar menn-
ingu, eins og gerðist hjá höfundi
hins georgíska Hróa hattar, sem
áður var nefndur.
Slík þjóðemishyggja er að
sönnu partur af því að vera ein-
staklingur með sérstaka aðild að
heiminum. Þekkja sínar rætur.
Leggja rækt við þær minningar og
þá tungu sem em vonandi einn
sterkasti þáttur tilvem okkar og
koma í veg fyrir að við breytumst
öll í litlaus og sérviskulaus númer
í heimsþorpinu, þar sem allir éta
sömu skyndibitana frammi fyrir
þrjátíu sjónvarpsrásum sem flest-
ar em á einu og sama róli. Og tala
annars flokks ensku þegar þeir
hittast á íomum vegi.
Hver syngur með
sínu nefi
Sú góða þjóðemishyggja, hún
er íyrst og síðast andóf gegn ein-
stefnu. Gegn hinum þunga valtara
neyslufyrirmyndanna sem ætla að
reynast miklu afkastameiri við að
„steypa alla í sama mót“ en ein-
hver stalínskur kommúnismi gat
nokkm sinni verið (það er áreið-
anlega mun erfiðara að finna
„meðalrússann" en „meðalkan-
ann“). Sú þjóðemishyggja sem
við viljum helst ekki án vera, hún
er fyrst og síðast nauðsynlegt
framlag til fjölbreytileika heims-
ins þar sem þúsund og einn fugl
syngur og hver með sínu nefi.
En alþjóöa-
hyggjan?
Og þessi þjóðemishyggja,
hún getur vel rúmað þá „góðu“ al-
þjóðahyggju sem byggist fyrst og
fremst á samstöðu með mennskri
kind og forvitni um aðra parta
fjölbreytileikans. Um leið og hún
varar sig á þeirri gildm, að það
sem talið er til alþjóðahyggju er í
reynd oft ekki annað en lævíslega
dulbúin þensla í einhveiju því
stórveldi sem mest má sín þá og
þá stundina.
Er njósnasagan dauö?
Sumir telja að ein skelfileg-
asta afleiðing þess að kalda stríð-
ið er úr sögunni sé sú, að njósna-
sagan hefur beðið mikið afhroð.
Sovétríkin eru orðin gagnslaus
sem Óvinurinn sanni og Berlín-
armúrinn skapar ekki Iengur hin
réttu leiktjöld.
í örvæntingu sinni hafa höfund-
ar njósnasagna og pólitískra
spennusagna reynt að flytja sig til
Þriðja heimsins og leika sér að eit-
urlyfjabarónum eða ofstopafúllum
múslímskum mannræningjum. En
eitthvað er það talið ófullnægjandi
allt saman. Alan Bennett skrifaði
ekki alls fyrir löngu: „Sá er hængur
á landráðum nú á dögum (og hvað
er njósnasagan án stórsvika? mætti
spyija) að ef maður vill svíkja sitt
land þá er er enginn til staðar sem
tekur að svíkja það fyrir. Ef slíkur
aðili væri finnanlegur mundu fleiri
standa í landráðum en það gera
nú“.
Slíkar og þvílíkar spumingar
em tengdar við útkomu ritgerða-
safns í Bretlandi sem heitir
„Njósnaskáldsögur, njósnamyndir
og raunvemlegar njósnir“ (ritstjóri,
Wesley K. Wark). Þar ræða menn
sögu og sérkenni njósnasögunnar
og pólitísku hrollvekjunnar af
miklum lærdómi. Þar geta menn
fræðst um upphaf nútímanjósna-
sögu í Bretlandi nálægt aldamót-
um; þá byijuðu menn að óttast
þýska flotann og möguleika á inn-
rás hans í Bretlandi (Frá því segir í
„The Riddle of the Sands“ eftir Er-
skine Childers sem út kom 1903).
Allar götur síðan hefur njósnasag-
an þrifist á „Óvininum" - fyrst á
hemaðarmaskínu Þýskalands Vil-
hjálms keisara, síðan á útsendurum
nasista, eftir seinni heimstyrjöldina
tóku Rússar við sem mótleikari.
Þegar svo á leið kalda stríðið
fór að bera á því að bestu njósna-
sögumar (eftir Graham Greene og
John le Carré) væm í rauninni
„andnjósnasögur“. Aíjúpandi sög-
ur sem sviptu af faginu rómantísk-
um hetjuskap, fléttuðu svik á svik
ofan hjá persónum sem vom a.m.k.
tvöfaldar, ef ekki þrefaldar í roðinu
- og lýstu svo frati á allt saman. Og
því vom menn famir að skrifa eins-
konar minningargreinar um bók-
menntategundina jafnvel áður en
„friður“ skall á og tortímdi bless-
uðu kalda stríðinu, með þeim af-
leiðingum sem fyrr vom nefndar
(áb byggði á
Times Literary Supplement).