Þjóðviljinn - 20.12.1991, Blaðsíða 10

Þjóðviljinn - 20.12.1991, Blaðsíða 10
Þessi mynd gengur upp Listaverka- og Ijóðabókin „Klettur í hafi“ er gerð af metnaði og dirfsku. Þar hafa myndlistarmaður og rithöfundur, Þorlákur Kristinsson, Tolli, og Einar Már Guðmundsson, leitt saman myndlist og Ijóðlist. Venjulega er mynd og Ijóðatexti í hverri opnu bókarinnar, en einstöku myndir standa þó stakar og skipta þannig köflum eða verða málhvíld hjá Ijóðskáldinu. Margar sögur hafa verið sagðar af stormasömu samstarfi listamanna og það var í von um slúður af því tagi sem fyrsta spurningin var borin upp. - Hvemig gekk ykkur að verða sammála um það hvemig ljóðin og málverkin ættu saman? Tolli:— Ef ég svara þessu fyrir mína parta þá gerði ég ekkert við ljóð Einars annað en njóta þeirra. Eg treysti mér ekki til að gagnrýna þau faglega vegna þess að mér fannst þau mjög fin. Það em aðrir betur til þess fallnir en ég. Uppsetninguna unnum við í samvinnu við Svein Blöndal sem hannaði bókina með okkur. Einar raðaði upp sínum ljóðum í ákveðna grind og síðan raðaði ég mínum myndum inn í hana og reyndi jafn- framt að byggja upp sjálfstætt myndrennsli, þannig að ef við sett- um upp myndimar í bókinni í réttri röð ætti að koma fram hrynjandi, án tillits til textans. Jaíhframt tókum við tillit til þess andrúmslofts sem textinn skapar. Texti og myndir tengjast í seiðnum; er vetur eða haust? er kalt eða heitt? Þar vildum við gæta samræmis en gættum okkar á því að vera ekki að elta hvor annan. Einar Már:- Það var náttúrlega um talsvert fleiri myndir að velja og nokkur ljóð og ég held að við höfum verið miklu harðari hús- bændur við sjálfa okkur en hvor við annan. Það var ekki hugmyndin að við væmm eitthvað að hjálpa hvor öðram nema þá við innblásturinn. Við höfðum huglæg áhrif hvor á annan. - Þarf ekki nánast botnlaust, gagnkvæmt traust til þess að ráðast í samstarfsverkefni af þessu tagi? Einar Már: - Eg held að það sé engin spuming að við treystum hvor öðram. En samstarf okkar er ekki nýtt af nálinni þannig séð að það sé eingöngu til orðið í kringum þessa bók. Við eram búnir að velta þessu mjög mikið fyrir okkur og höfum unnið saman áður. Við höf- um ekki verið að spá neitt sérstak- lega hvor í annars verk útfrá ein- hverri fagurfræðilegri hrifningu, heldur fyrst og fremst útfrá sameig- inlegum áhugamálum og þönkum. Bókin „Klettur í hafinu" er þannig miklu frekar orðin til út frá inni- haldinu en einhverjum skilningi á listastefnum eða straumum. Tolli: - Þessi afstaða var í raun og veru kveikjan að samvinnu okk- ar, þannig að þetta öryggi scm þú minntist á lá fyrir í bvrjun. Það varð til þess að við gátum sannfært hvor annan um að rétt væri að gera þetta og okkur tókst að sannfæra útgefandann á einhvem ótrúlegan hátt. Hann gekk að seiðnum og þetta er auðvitað blind trú hjá okk- ur. Við höfum ekkcrt að styðjast við annað en sannfæringarkraftinn og með hann á bakvið okkur geng- um við í þetta af fullum krafti. Einar Már:- Við vorum ákveðnir í að vinna verk, en við vissum fátt um hvemig það yrði. Við vissum ekki hvort ég myndi skrifa einhverja pistla við ákveðnar myndir eða hvort þama yrðu smá- sögur eða einhvers konar greinar o.s.frv. Okkur duttu í hug alls konar flottheit og stælar í sambandi við þetta verk á meðan við voram að vinna að því, en það sem varð ofa- ná var trúnaður við ljóðlistina og málverkið og það held ég að sé i mjög góðu samræmi við innihaldið og andann sem er yfir verkinu. - Ef við tökum til dæmis mynd sem heitir Amarvatn, hún stendur með ljóðatexta um hafið. Rædduð þið t.d. sérstaklega um þessa opnu? Einar Már: - Fremur en að ræða sérstaklega byggingu ljóða eða handbragð í kringum mynd þá ræddum við um hafið eða önnur efnisatriði. Það er að segja inni- haldið. Tolli: - Eins og við vorum að tala um áðan þá var trúin til staðar og afstaðan klár. Hvað það snertir að búa til eina svona síðu þá fann ég það þegar byrjað var að vinna að ég gat skoðað þetta algerlega „abst- rakt“. Eg sá ekki Ijóðið sem texta heldur hluta af myndverki. Þetta var grafiskt form á hvítum fleti og innihaldið var kannski hafið eins og í þessu tillekna dæmi og meira þurfti maður ekki. Þá er liturinn blár og ákveðin hrynjandi í pensil- skriftinni. Það era báramar sem eru hrynjandi hafsins. Vegna þessa era hvítu fletimir á síðunum afar mikilvægir. Þeir skapa jafnvægið sem er milli myndverkanna og hins prentaða Ijóðs. Eins og þú getur séð era myndimar í bókinni mjög misstór- ar, sumar allstórar en aðrar smækk- aðar næstum niður í „Hópflug ítala“, frímerkjastærðina. Með því eram við að leitast við að ná bylgjuhrcyfingu inn í byggingu bókarinnar. Við höfum þannig ekki togast á um plássið á einstökum síðum, heldur stefnt að því að þetta séu öldur sem rísa og hníga. Bókin sem slík stendur þannig sem verk. Einar Már:- Þú getur áreiðan- lega fundið línur eða þræði í Ijóð- unum sem slíkum ef þú Iest þau ein og sér og sama er að segja um myndimar. En það er þctta samspil sem hefur yfirhöndina. Við forum yfir afskaplega vítt svið í þessari bók. Þetta er ekki leit að endanleg- um ályktunum eða niðurstöðum. Við erum að þreifa á þessu við- fangscfni og reyna að afmarka það á einhvem hátt. - Þið hafið sagt mér að þessi bók byggist á blindri trú ykkar á verkið. Því er hins vegar almennt haldið fram að tungumálið hafi misst saklcysi sitt, ritaður texti njóti ekki virðingar og inyndlistin sé tóm form og stcfnur. Hvaðan kemur ykkur þá þessi trú? Einar Már: - Við höfum hafnað öllu þessu kjaftæði fyrir löngu. Við leitum í þá helð scm við cigum í ritlist og myndlist og í þjóðlífið sjálft og Iandið. Það er sá ismi scm við aðhyllumst. Þar era Ijársjóðim- ir óþrjótandi, söguefni og myndefni endalaus. Við hlustum ekki á neitt krepputal. í dag er búið að gera alltof mikið að því að bása niður stcfnur og strauma í listum og það verður oft ekkert annað en leikur að tómum orðum. Það sem er að ger- ast cr að öll form era að renna sam- an og verða að einu. Það þýðir ekk- ert að vera að grafa upp úr orða- bókum einhverjar stefnur og blása sig út með þeim. Víðátta lífsins rúmast ekki á einum þröngum bás. Hins vegar er kannski ekki hægt að túlka hana nema með því að hafa þetta allt saman í farteskinu. Tolli: - Við vitum að á síðari hluta þessarar aldar hefur listin fengist mikið við formgreininguna. Það er verið að greina miðilinn og fást við hann sem slíkan. Myndlist- in er að kljást við sjálfa sig og lista- söguna frekar en að vera samskipti. Auðvitað þurfa allir að vera með- vitaðir um innri lögmál þess miðils sem þeir vinna með, en það á ekki að koma í veg fyrir að þessi miðill leiki frjáls í höndum þér og dansi eftir því sem hugur og hjarta vilja. Það er eins og með náttúrana sjálfa. Þegar hún er uppá sitt fegursta þá ert þú ekkert að greina hana. Þú nýtur hennar þó að innan hennar séu ótal lögmál i gangi og til Qöl- margar skilgreiningar á þeim. Mér finnst tuttugasta öldin vera að skila okkur inn í þá næstu með þann boðskap að við getum ekki lengur skoðað þróunina sem eina beina línu. Vísindamenn halda þvi reyndar fram að bein lína sé ekki til. Mannkynið stendur frammi íyr- ir því hve dýrmætur er allur sá sjóður sem saga þess hefúr safiiað saman á árþúsundum. Við eigum að geta gengið í allan þennan arf til að átta okkur á framtíðinni og skilja hana. Eini möguleikinn til að komast af í framtíðinni er að ganga á lá- réttu plani að þeim öldum sem liðn- ar era. Einar Már: - Það er hlutverk listamannsins í dag að koma öllum þessum sjóðum til skila, færa and- ann á milli alda. - Erað þið þá ekki gersneyddir öllum framleika? Báðir í einu: - Það er ekki þar með sagt.J ToIIi: - Krafan um framleika hefur þróast út í skilyrt viðbrögð. Framleiki frumleikans vegna vill oft verða á kostnað andagiftarinnar og þess lífs sem einkennir góðar listir. Þetta snýst oft upp í örvænt- ingarfulla sýtidarmennsku sem ein- kennist af stanslausum yfirlýsing- um um hvað sé í tísku og hvað sé endanlega dautt. Hvað má og hvað má ekki? Menn era að hoppa þetta úr einum bás i annan efiir því hvemig vindar blása í hinum og þessum stórborgum heimsins og kapítalið streymir úr galleríi í banka og svo era listamennimir að rembast við að leika dagblaðið frá í gær! Listamenn verða að skapa sér olnbogarými og krefjast frelsis. Þessi viðhorf okkar era auðvitað háð tíma og rúini. Þetta er engin stefnuyfirlýsing. Einar Már: - Ef skáldsagan er tekin sem dæmi þá hefur einmilt þetta verið að gerast. Það hefur ver- ið lögð æ meiri áhersla á að skrifa einfaldlega góðar sögur án þess að velta því fyrir sér hvort þetta tækni- bragðið sé með eða þessi isminn í lagi. Miðja veraldarinnar er þar sem þú stendur. Mannkynið stendur á krossgötum vegna mikilla breyt- inga, það stendur yfir alþjóðleg gerjun og þá leitar listsköpunin á vit hins sfaðbundna. En þó að öll mikil list sé staðbundin þýðir það ekki endilega að öll staðbundin list sé mikil. - Ef „nýjungin" mótar ekki við- horf ykkar til listarinnar hvað mót- ar það þá? NYTT HELGARBLAÐ 10 FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1991 Öll form eru að renna saman i eitt, segir Einar Már Guðmundsson. Hér er hann staddur i heimsókn hjá myndlistarnemum. Mynd: Kristinn. Einar Már: - Eitt af því sem hefúr laðað mig að myndunum hans Tolla er að hann málar lands- lagsmyndir ef honum sýnist. Spumingin er hvort hún virki, hvort hún segi eitthvað, en ekki hvort það sé úrelt að mála landslagsmynd, - hvort einhver hafi gert það áður! Tolli: - Galdurinn í þessu er at- höfnin. Það er alveg eins og með lífið sjálft. Þú verður að lifa því. Vandamál listarinnar eru miklu frekar félagsfræðileg og sálræn en fagurfræðileg. Þetta snýst engu minna um samskipti listamanna og valdahlutföll milli þeirra, í hvaða farveg fer metnaðurinn, hvað ætl- arðu að verða þegar þú verður stór? Listamenn skýla sér gjaman á bak- við það að þeirra átök séu „glíma andans“, en þegar undir teppið er gáð þá sérðu sömu hégómagimdina - í stuttu máli sagt sömu breysk- leika og hvar annars staðar. Þetta ræður oft mestu um það hvað er tekið gott og gilt í listum. Það sem mér finnst fyrst og fremst snúa að listinni í dag er samkenndin og ábyrgðin yfir því að vera mann- eskja, frekar en ábyrgðin sé í því fólgin að vera listamaður. Hver djöfullinn er það? - Hvenær kemur andinn frekast yfir ykkur? Er það þegar þið erað í miðju kafi að skapa? Einar Már: - Eg held að það gerist frekast í óreiðunni. Þú byrjar með óljósa hugmynd en fjarlægt markmið. I vinnuferlinu breytist þetta óljósa markmið. Þá liggja vegir til allra átta. Tolli: - Þegar ég lendi í því að gera mynd sem mér finnst sjálfum veralega góð kemur það mér alltaf jafnmikið á óvart. Þú leggur af stað með hugboð og svo fmnurðu allt í einu að nú er það að gerast, það léttist í kviðarholinu, það slaknar á öxlunum og þú finnur jafnvel þó að ekki séu komin nema örfá strik að þessi mynd gengur upp. -kj Listamenn þurfa olnbogarými og frelsi til að gera það sem þeim sýn- ist, segir Tolli, sem gekk til sam- starfs við Einar Má og fékk hjá hon- um sigarettu. Mynd: Kristinn. NÝTT HELGARBLAÐ 1 1 FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER í Ijósi sögunnar Manngerðir hellar á Islandi era ekki á hvers manns vöram. Árið 1982 hófu þau Ámi Hjartarson, jarð- fræðingur, Guðmundur J. Guðmundsson og Hall- gerður Gísladóttir, sem bæði era sagnfræðingar, mikla rannsókn á þessu sérkennilega fyrirbæri. Fyrir nokkram dögum kom út myndarieg bók eftir þau hjá Menningarsjóði: „Manngerðir hellar á (s- landi“. Ritið er ágætt dæmi um þjóðlegan fróðleik eins og hann gerist bestur. Hér er unnið af vísinda- legri nákvæmni og áhuga á lífsháttum íslenskrar þjóðar á liðnum öldum. - Hvemig er venjulegur, manngerður hellir? Ámi: - Hann er þannig að hóllinn eða sand- steinninn er holaður innan. Þar framan við era svo byggð nokkuð löng göng, svokallaður forskáli. Það þarf oftast að ganga nokkrar tröppur niður í hellinn. í forskálanum eru hlaðnir veggir og þar inn af er hvelf- ingin. - Hvemig er hægt að sjá að þetta hafa verið mannabústaðir? - Ámi: - í Kolsholtshellishelli í Flóa fúndust til dæmis öskuhaugar beggja vegna hellisins. Þeir hafa þótt benda til búsetu. Þar í nánd er engum öðrum húsum til að dreifa. Þetta era gamlir öskuhaugar, taldir vera frá því um fjórtánhundrað. Þess era líka dæmi að brunnur hafi verið grafinn í hellisgólfið Hallgerður: - Sögusagnir tengjast líka búsetu. í Þórunúpshelli era stutt göng til austurs, rúma 3 metra innan við munnann. Þau tengja lítinn helli við aðal- hellinn. Sagan segir að litli hellirinn hafi verið her- bergi sauðamanns, en féð hins vegar í aðalhelllinum. - En hvers vegna sneruð þið ykkur að þessu við- fangseíni? - Hvað mér viðvíkur, sagði Hallgerður, þá vann Ámi að jarðfræðirannsóknum við Þjórsá árið 1982. Hann leigði hús á Ási í Ásahreppi og ég kom í heimsókn til hans. Þá leiddi hann mig að myndarlegum hól, skammt frá bænum, og sýndi mér á honum gat. Við gengum síðan inn í hólinn sem reyndist holur að innan. Þctta kom mér af- skaplega mikið á óvart. Ég hafði ekki heyrt talað um að menngerðir hellar væru til á Is- landi, hvað þá að til væra rétt um níutíu friðaðir, manngerðir hellar. Þá var ég þó búin að fara í gegnum sagnfræði í Háskól- anum og orðin starfsmaður á Þjóðminja- safhi. Guðmundur: - Að vísu voram við An- ton Holt búnir að huga að þessu máli áður. Ætli það hafi ekki verið 1976 eða 1977. Þá skoðuðum við nokkra hella, gerðum á þeim grófar mælingar og gáfúm út lítið kver sem aðallega miðaði að því að vekja athygli á hellunum. Síðan varð ekkert meira úr því. Hallgerður: - Við Ámi mældum upp þennan helli þama á Ási og fórum upp úr því að athuga hvað til væri um þetta og rákumst þá fljótlega á þetta kver Guð- mundar, höfðum þá samband við hann og hann slóst í hópinn. Eftir það fóram við gjaman um helgar og í öðrum ffíum austur fyrir fjall til þess að mæla hella. Tókum einn og einn helli í einu. - Hvemig tókuð þið á þessu, að hveiju voruð þið að leita? Hallgerður: - Við ætluðum okkur fýrst og fremst að safua gögnum um þetta, - öllum heimildum sem finnanlegar væru. Það er alltaf grundvallarvinnan við athugun af þessu tagi. - En hvers vegna fannst ykkur það rétt? Hefði ekki bara mátt moka ofaní þess hella og slétta yfir allt saman? Hallgerður: - Það er útaf fyrir sig nokkuð góð spuming. Alla vega verða menn fljótiega að gera það upp við sig, því að þessir hellar sem era elstu uppi- standandi hús á íslandi era óðum að fyllast og eyði- leggjast. Við erum hins vegar nægilega skrýtin til að hafa áhuga á vemdun menningarminja. Guðmundur: - Þetta viðhorf okkar er eins konar afbrigði frá því sem algengast er, svo að líklega er rökrétt að álykta sem svo að við séum afbrigðileg. - Hvemig er að koma inn í svona helli? Hvemig er stemmningin? Hallgerður: - Yfirleitt líður mér vel í hellum, en þó hefúr komið fyrir að ég fýlltist svo miklum óhugnaði að ég varð að reka hausinn upp um strompa eða göt til að geta komið því í verk að skrifa niður mælingar og annað sem þurfti að gera. Guðmundur: - Það er óskaplega mismunandi andrúmsloft í þessum hellum, það er alveg eins og í húsum. Það er til dæmis unaðslcgt að koma í Hey- hellinn í Gegnishólum. Það er eins og að sitja fýrir háaltarinu í Péturskirkju. - Hvemig verður þetta andrúmslofl til? - Ætli við verðum ekki að segja að íbúamir hafi skapað það í aldanna rás? Ég get sagt þér alveg magnaða, sígilda draugasögu sem ég Ienti í. Það var meira að segja sannorður maður með mér. Við voram að mæla hella á Traðarholti i Ölfusi, mældum reynd- ar íýrst hellinn á Hóli og tókum þar rnyndir. Þar setti ég niður allar mínar græjur, en þegar ég ætla að fara að taka myndir í Traðarholti þá vantar flassið í tösk- una! Ég káfa ofaní alla töskuna og fer með hana út til að skoða þetta nánar og aftur inn, en ekkert gengur. Þar er ekkert flass að finna! Ég var náttúrlega hinn versti og taldi mig hafa týnt flassinu á Hóli. Við töltum aftur yfir að bílnum, keyram að Hóli og leitum durum og dyngjum, en allt kemur fýrir ekki. Við fóram aftur að Traðarholti og ég ákvað að taka myndimar á tíma. Opna myndavél- ina og læt hana vera opna einar tvær þijár mínútur. Það gekk ágætlega. Það komu út úr þessu fínar myndir. Við förum svo aftur að bilnum og erum að ganga frá og þá blasir flassið við í töskunni. Segi menn svo bara að íslenskir draugar séu einhveijar fomeskjuverur sem ekki kunna á tæknina. Hann tók frá mér eina apparatið sem gat komið í veg fýrir myndatöku, nema auðvitað myndavélin sé sjálf talin. Hann áttaði sig bara ekki á tímastillingunni á vélinni. Það hefðu kannski margir efast ef ekki hefði ver- ið sannorður maður með mér, en svona var þetta nú! Ámi: - Nú notar Guðmundur tækifærið því að við strikuðum þessa sögu út úr bókinni. - Hvað hefúr verið gert við þessa hella annað en að búa í þeim? Hallgerður: - Það er ýmislegt. Þeir hafa verið geymslur og gripahús, meira notaðir fyrir stórgripi áður á tíðum en nú er. Þeir era enn notaðir sem fjár- hús og hlöður. Líka undir kartöflur og rófúr. Guðmundur: - Það er dálítið merkilegt að sumir hellanna virðast henta vel til að geyma í þeim rófúr og aðrir aftur betur undir kartöflur. Það hafa bændur margsinnis sagt okkur. Það getur jafnvel verið ómögulegt að geyma kartöflur og rófúr í sama hellin- um. r Ámi: - Við settum saman Iista yfir að mig minnir þijátíu mismunandi hlutverk hella. Það er allt frá mannabústöðum og eldsmiðjum að hundahreinsunar- kofúm. - Hvað teljiði að þessi hellagerð sé gamall siður hjá þjóðinni? Guðmundur: - Frá landnámsöld. - Hvers vegna er dreifingin um landið svona mis- jöfn? Ami: - Það er útaf bergtegundum. Það er lang- auðveldast að grafa hella í þessa sandsteinshóla sem víða má finna í nánd við bæi á Suðurlandi. Þess hátt- ar hólar eru fágætir annars staðar. Það er líka ágætt að grafa hella í íslenska móbergið. Það liggur þess vegna beinna við að grafa hella á móbergssvæðinu en blágrýtissvæðinu. Þar hefúr verið nánast ómögulegt að grafa með þeirri tækni sem menn höföu yfir að ráða. Á Suðurlandinu hafa menn þannig reynt töluvert fyrir sér í þessum eíúum og manngerðir hellar orðið töluvert áberandi hluti af húsakosti. Eins og fram er komið þá hafa menn sennilega fengist við þetta allt frá landnámstíð og þurfa í raun og vera ekki neina aðfengna þekkingu til þess að láta sér detta þetta í hug. - Er þetta sérstakt i islenskri byggingarsögu? Guðmundur: - Nei, það er það ekki. A írlandi voru þeir framundir 1400 að búa til hella. Sömu sögu er að segja ffá Frakklandi og Þýskalandi. Hailgerður: - Hér eram við að þes_su fram á miðja tuttugustu öld. Það era enn á lífi íslendingar sem era fæddir í hellum. Ámi: - Það virðist alltaf hafa verið feimnismál hér á landi að hafa búið í helli eða jarðhýsi, en það hefur viðgengist á öllum öldum. - Hvemig sögur tengjast hellunum? Ámi: - Nokkrar flökkusögur tengjast svona hell- um bæði hér og erlendis. Það era sögur af skepnum eða mönnum sem villast og koma síðan upp í næsta landshluta. Hallgerður: - Eða byggðarlagi og þá gjama með gullsand milli tánna eða höföu sviðnað, því að ein- hvers staðar liggur dreki á gulli. Guðmundur: — Það er líka nokkuð um sögur af hellisbúum sem eru skapstirðir eða fúllyndir. Ámi: - Þeim er ekki verr við neitt annað en að menn hafi í ffammi einhvem gleðskap. Guðmundur: - Þeir sem leyfa sér það verða oft geðveikir eða fótbijóta sig. Hallgerður: - Út úr sumum hellunum má alls ekki moka, að því er sagan segir. Ámi: - Það hafa einhveijir bölvaðir letingjar komið þeirri sögu á kreik. -kj Hallgerður Gisladóttir, Árni Hjartarson og Gvðmundur J. Guð- mundsson. Mynd: Jim Smart.

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.