Dagblaðið Vísir - DV - 29.06.1999, Qupperneq 5

Gunnlaugur Björnsson og Einar H. Guðmundsson ásamt Páli Jakobssyni, samstarfsmanni þeirra á þriðju hæðinni í Tæknigarði, þar sem þeir vinna úr nið-
urstöðum mælinga og rannsókna sinna. Á tölvunni fyrir framan Pál er myndin sem sést annars staðar á þessum síðum.
íslenskir stjarnfræöingar:
Velsæld og vísindi
- og mikill vöxtur í greininni
Einu sinni orti
Ólafur Haukur
um stjörnur í
skónum og átti
við náladofa. Og
hver kannast
ekki við óska-
stjörnur, vonarstjörnur og heilla-
stjömur? Talað er um stjömur í
ýmsu samhengi, svo sem í róman-
tískum tilraunum til þess að lýsa
himneskri fegurð augna einhvemar
fegurðardísarinnar eða til að heiðra
fólk sem skarar fram úr á sínu sviði
dum
mikla aðdráttarafl risans Júpíters
mun síðan koma farinu á braut til
Satúmusar en stefnt er á að Cassini
fari á braut um Satúrnus 1. júlí
2004.
Kannar hringina
Geimfarinu er ætlað að kanna
tungl reikistjörnunnar, segulafl
hennar og geislun og aö sjálfsögðu
einnig hina margrómuðu hringi.
Einnig mun geimfarið sleppa könn-
unartungli frá Evrópsku geimferða-
stofnuninni á frægasta tungl Sat-
úmusar, Títan.
Talið er að Títan hafi að mörgu
leyti svipuð einkenni og jörðin, þar
á meðal lofthjúp að mestu úr nitri
og jafnvel tilvist lífrænna sameinda
á yfirborði og í lofthjúp. Einnig er
talið að vötn úr etani og metani sé
að finna á yfirborði hins framandi
tungls.
-fin
og litið er upp til. Það er engin tilvilj-
un að þegar vísað er til stjamanna er
undantekningarlaust lýst aðdáun,
jafnvel lotningu, og þeir era margir
sem hafa gert rannsóknir á þeim og
öðrum fyrirbærum himingeimsins
sér að ævistarfi. Þeirra á meðal era
stjarneðlisfræðingarnir Einar H.
Guðmundsson og Gunnlaugur
Bjömsson, sem standa ásamt fleirum
fyrir áhugaverðum rannsóknum við
Raunvísindastofnun Háskólans.
Bylting og bætt aðstaða
Frá því fsland gerðist aðili að Nor-
ræna sjónaukanum á Kanaríeyjum
árið 1997 hefur orðiö bylting í að-
stöðu íslenskra stjarnvísindamanna
til rannsókna, þ.á m. þeima Einars
og Gunnlaugs og segjast þeir finna
fyrir stigvaxandi áhuga á faginu hér
á landi. En út á hvað ganga rann-
sóknir þeirra?
„Sem stendur era tvö meginverk-
efni í gangi,“ segir Einar. „Annars
vegar verkefni sem Gunnlaugur
stendur fyrir og snýst um rannsókn-
ir á gammablossum, hins vegar
rannsóknir á þyngdarlinsum sem að
koma auk mín Vilhelm Sigfús Sig-
mundsson, Páll Jakobsson og Örnólf-
ur E. Rögnvaldsson en hann varð í
síðustu viku doktor í stjameðlis-
fræði við háskólann í Kaupmanna-
höfn.“
Þyngdarlinsur era athyglisverö
fyrirbæri, nokkurs konar náttúrlegir
geimsjónaukar. Einar útskýrir: „All-
ir hlutir sveigja ljós meö þyngd
sinni. Við vissar kringumstæður,
sérstaklega ef massinn er mikill og
samþjappaður, t.d. í hópum vetrar-
brauta, þá sveigjast geislarnir líkt og
um linsu sé að ræða. Þaö veldur
bæði mögnun og stækkun á þeim
fyrirbærum sem era hinum megin
við massann og senda frá sér ljósið.
Þannig er hægt að sjá lengra en ella
og fleiri smáatriði. Einnig er hægt að
nema af þessum áhrifum upplýsing-
ar um gerð linsunnar sjálfrar og það
er það sem við erum að sækjast eft-
ir.“
Gammablossar og
bjartsýnismenn
Gunnlaugur hefur aðallega notað
norræna sjónaukann til að fylgjast
með glömpmn sýnilegs ljóss í kjölfar
öflugra hrina gammageisla sem
dynja á jörðinni, svokölluðum
gammablossum. „Hugmyndin er sú
að þessar hrinur af gammageislum,
sem eru gríðarlega orkumiklar,
verði til til dæmis þegar gríðarstór
sólstjarna, margfalt stærri en sólin
okkar, springur og myndar svarthol.
Þá verða bæði til gammageislar og
sýnilegt ljós írá eldhnettinum sem
þenst út í geiminn. Það sem ég hef
aðallega verið að dunda við er að
grennslast fýrir um hvernig þetta
sýnilega ljós verður til og hvar, það
er: að skilja þessar miklu hamfarir
og hvað kemur þeim af stað. Bjart-
sýnismenn segja að þegar nægilegur
skilningur hefur náðst á þessum fyr-
irbærum megi jafnvel nota þau sem
tól í heimsfræðilegum athugunum.“
Ert þú í hópi þeirra?
„Já, ég er alltaf bjartsýnn," segir
Gunnlaugur og hlær við. „Það sem
ég á við með tól í heimsfræðilegum
athugunum er að i framtíðinni þegar
menn hafa safnað nægilegum upp-
lýsingum um gammablossana má
jafnvel nota þær upplýsingar til að
negla niðm- fjarlægðastiga alheims-
ins með nákvæmari hætti en í dag.
En þetta er nú framtíðarmúsík sem
er á draumstiginu eins og er.“
Hulduefni
Einar bætir við: „Eitt af stærstu
vandamálum heimsfræðinnar er að
kvarða fjarlægðir til mjög fjarlægra
hluta. Fjarlægðirnar eru aftur á móti
mjög mikilvægar þar sem að af þeim
má ráða útþensluhraða alheimsins
og einnig hversu gamall hann er.
Þetta tengist einnig þyngdarlinsu-
verkefninu en ein af megináherslum
okkar er að ákarða massa hópa vetr-
arbrauta.
Stærsti hluti þessa massa er á
formi svokallaðs hulduefnis, sem
hefur lengi verið ein af helstu ráð-
gátum stjömufræðinnar, og við vilj-
um komast að hvernig hlutfóllin eru
milli hulduefnis og venjulegs efnis.
Það hlutfall getur svo aftur á móti
sagt okkur sitthvað um stærð og lög-
un alheimsins og ekki síður þróun
hans, hvort hann er opinn eða lokað-
ur, það er hvort útþenslan heldur
áfram til eilífðamóns eða hvort hún
hætti og heimurinn byrji þá að drag-
ast saman. Það yrðu hamfarir í lagi.
í víðasta skilningi tengjast sem sagt
þessi tvö verkefni bæði heimsfræð-
inni, hvort á sinn hátt.“
Stjarnfræöilegir
loftkastalar?
Fyrir nokkru mátti sjá slagorð á
söfnunarbaukum líknarfélags nokk-
urs þar sem fundið var að því aö
fúlgum fjár væri eytt í rannsóknir á
hugsanlegri tilvist vatns á Mars á
meðan fjöldi jarðarbúa liði þorsta og
sult. Spurt var hvort ekki væri betra
að grafa brunna fyrir peningana og
sinna aðkallandi vandamálum hér á
jörðinni en eyða þeim í stjamfræði-
lega loftkastala. Hvað flnnst Einari
og Gunnlaugi um þessa röksemd?
„Ég tel að eina vonin til þess að
lausn fáist nokkurn tímann á þess-
um stóru vandamálum, hung-
ursneyð og skorti, sé með því að
beita aðferðum vísindanna," segir
Einar. „Það er deginum ljósara að
skammtímalausnir og skriffinnska
leysa engan vanda til frambúðar. Sú
velsæld sem við búum við á Vestur-
löndum í dag byggir á vísindum og
tækni fyrst og fremst og því skyldi
ekki verða svo áfram?"
„Það má líka nefna," segir Gunn-
laugur, „að stundum er sagt að
grannrannsóknir séu ekki hagnýtar
„Eg tel að eina vonin
til þess að lausn fáist
nokkum tímann á
þessum stóru vanda-
málum, hungursneyð
og skorti, sé með því
að beita aðferðum vís-
indanna, “ segir Einar.
„Það er deginum Ijós-
ara að skammtíma-
lausnir og skriffinnska
leysa engan vanda til
frambúðar. Sú velsæld
sem við búum við á
Vesturiöndum í dag
byggir á vísindum og
tækni fyrst og fnemst
og þvf skyldi ekki
verða svo áfram?“
og þar af leiðandi eigi helst ekki að
verja miklum fjármunum í svoleiðis.
Það er einn helsti misskilningurinn í
þessu öllu saman þar sem það er
aldrei fyllilega ljóst fyrir fram hvað
kemur út úr grunnrannsóknunum.
Stór hluti af þeim framforum sem
orðið hafa, til dæmis í tæknigeiran-
um, er upprunninn í grunnrann-
sóknum og hefur verið hagnýttur
síðar, stundum löngu síðar, eftir að
vísindamenn hafa komist yfir erfið-
asta hjallann.“
Þeir Gunnlaugur og Einar segja að
það séu ekki bara fjarskipta- og raf-
eindaiðnaður sem byggjast á frum-
herjastarfi vísindamanna. Almenn-
ingur njóti oftar en ekki góðs af
ávöxtum starfs þeirra með mun
beinni hætti:
„Nefna má veraldarvefinn sem
dæmi, hann var fyrst spunninn af
eðlisfræðingum," segir Einar. „Úr
læknisfræði má nefna fjölda dæma.
Ákveðin myndgreiningaraðferö, sem
þróuð var í stjömufræði, hefur til
dæmis nýlega verið tekin í notkun
við leit á brjóstakrabbameini og gef-
ið, eftir því sem ég best veit, betri ár-
angur en áður þekktist. Við sem
sinnum vísindaiðkun lítum því
þannig á aö hún sé ekki aðeins mik-
ilvæg til að slökkva þekkingarþorst-
ann, heldur séu vísindin beinlínis
nauðsynleg fyrir farsæla framtið
mannkynsins."
Talandi um framtíð mann-
kynsins ...
Fyrst talið barst að framtíð mann-
kynsins stóðst blaðamaður ekki mát-
ið að nýta tækifærið, fyrst sérfróðir
menn voru við höndina, og spyrja þá
Gunnlaug og Einar um hvort atburð-
ir á borö við þá sem lýst er í stór-
slysamyndum frá HoÚywood, þar
sem risaloftsteinar ógna tilvist lífs á
jörðinni, væru i raun mögulegir og
hver líkindin séu:
„Þau eru ekki núll. Þetta getur
gerst og á eftir að gerast einhvern
tímann í mjög fjarlægri framtíð,"
segja þeir Gunnlaugur og Einar að
lokum og finnst blaðamanni að vel
fari á að setja síðasta punktinn á eft-
ir þeim ógnvænlegu tíðindum. - fln
Eitt rannsóknarefna íslenskra stjarnfræðinga: Þyngdarlinsuhrif í vetrar-
brautaþyrpingunni MS 1621.5+2640. Myndin ertekin með norræna sjónauk-
anum á La Palma af íslenskum stjarnfræðingum.