Dagblaðið Vísir - DV - 03.12.2001, Síða 15

15
MÁNUDAGUR 3. DESEMBER 2001______________________________
X>v ______________________________________________________________ Menning
Heföin á haus
ps
Ljœr þó yndi
alla tíð
- eða íslensk bókmenntasaga
Jóni Ólafssyni úr Grunnavík
tókst að koma öllum íslendinga-
sögunum fyrir í einni setningu:
„Bændur flugust á.“ Ef við ætt-
um að gera það sama við islensk-
ar skáldsögur á fyrri hluta tutt-
ugustu aldar yrði útkoman senni-
lega „flogist á um bændur“.
Stærstur hluti íslenskra skáld-
sagna langt fram eftir öldinni
fjallaði um bændur og hið gamla bændasamfélag
sem þá var á útgönguversinu. Hvernig leit það út?
Hvað merkti það? Hvernig átti að túlka það? Muna
eftir því? Gleyma þvi? Tortima því? Saga síðustu
smábændanna á heiðarkotum var sögð aftur og aft-
ur, og kannski var aðalpersónan í öllum þessum
sögum Halldór Laxness. Hafði hann rétt fyrir sér
eða rangt? Var Bjartur í Sumarhúsum Bóndinn
með stórum staf og greini, eða var hann argasta
lygi; rógburður um þjóðina sem villti um fyrir út-
lendingum og dró úr saltfisksölu?
Höfundur íslands, nýjasta skáldsaga Hallgríms
Helgasonar, fjallar um þessar sögur, um íslenska
menningarsögu á tuttugustu öld: bóndann og höf-
undinn. Á frábærri kápumynd (sem að sjálfsögðu er
í fánalitunum) sjáum við mynd af íslenskum bónda-
bæ efst í dal. Á strompi
íbúðarhússins
stendur maður á höfði. En myndin er á haus, og
engu likara en maðurinn haldi sér dauðahaldi í bæ-
inn, líkt og ef hann sleppti takinu myndi hann
hrapa upp í mót í átt til himins. í fyrstu er hægt að
nálgast bókina svolítið eins og þessa skoplegu kápu-
mynd: sem skemmtilega ósvífið flím um sveitasögu-
hefðina, þar sem karlægur Höfundur íslands, sem
hér heitir Einar J. Grímsson, vaknar upp í sínu eig-
in sköpunarverki í túnfætinum hjá Hrólfi bónda í
Heljardal.
Fyrstu kaflarnir passa vel við þetta. Hér er
kankast á við heföina á irónískan hátt eins og eftir
póstmódemískri uppskrift frá Umberto Eco. í fyrri
verkum Hallgríms má greina svipað viðhorf tii
hefðarinnar, í Þetta er allt að koma.er satíruhefð
höfunda eins og Jonathan Swift heimfærð upp á
samtímann og í 101 Reykjavik er Hamlet Danaprins
hrært saman við natúralíska könnun á samtíman-
um.
Dellunnar öld
En líkt og í Ljóðmælum HaOgríms, sem komu út
fyrir þremur árum, er þetta samband HaUgríms við
hefðina miklu flóknara og mótsagnakenndara í Höf-
undi íslands en í fyrri verkum hans. Mótsögnin
liggur ekki síst í því að þó að HaUgrímur geti fífl-
ast með hefðbundin form á við fimm og snúið út úr
og stælt með ótrúlegri stílfimi þá er hann í raun og
sannleika einlægur og rómantískur höfundur.
Hann trúir á formin sem hann er að nota, þótt hann
viti um leið að það er ekki hægt aö nota þau fyrir-
vara- og íróníulaust á okkar dögum. Þess vegna
urðu Ljóðmælin ekki bara mörg hundruð síður af
innantómum stælingum á Jónasi og Bjarna
heldur um leið
póetísk og
nær-
göngul
sjálfsævisaga, jafnvel viðkvæmnisleg á stundum. Á
sama hátt verður Höfundur íslands að minnsta
kosti þrjár bækur. í fyrsta lagi er hún stúdía um ís-
lenska menningarsögu, ofurvald eins manns og
upphafningu hans í íslensku bókmenntalifi. í öðru
lagi fjaUar hún um samband höfundar, verks og
„veruleika". Einar J. Grímsson fær að reyna það á
eigin skinni að það er „ekkert utan textans". í
þriðja lagi er hún svo íslensk sveitalifssaga af bestu
gerð, og ekki margar aðrar en Sjálfstætt fólk sem
standa henni á sporði. Persónurnar í sögunni sem
Höfundurinn hafnar í verða aldrei hluti af leik-
mynd, heldur fullburða skáldsagnapersónur. Oft
stendur lesandinn sig þannig að því að gleyma sér
fullkomlega í örlögum þeirra, aUt þar tU hann er
vakinn á ný til vangaveltna um höfundinn, textann
og hefðina.
11B3HK-."'
Þaö sem heldur þessu öUu saman er persóna Höf-
undarins, Einars J. Grímssonar. Auðvitað er margt
í gerð hans byggt á persónu HaUdórs Laxness, aUt
frá stalínisma á fjórða áratugnum til ólæknandi
bEadeUu. En Einar verður líka sjálfstæð persóna
frjáls undan fyrirmynd sinni. Hann er holdgerving-
ur heillar aldar, sem hann sjálfur kaUar „dellunnar
öld“ og uppgjör hans við hana og við eigin verk og
athafnir er eitt af því magnaðasta í bókinni. Þar
stendur hann jafnfætís persónum sínum. Breyskur,
hégómlegur og ófuUkominn, ófær um að lifa lifinu
vegna þess að hann var svo upptekinn við að skrifa
það.
Höfundur íslands er magnað skáldverk og hefur
aUa burði til að hrífa og hneyksla, rétt eins og for-
verar hennar snemma á siðustu öld. Sagan er í senn
grípandi raunsæissaga af mannlegum örlögum og
harmleik og fræðileg úttekt á öldinni. Hún er óræk
sönnun þess að HaUgrímur Helgason er einhver
frumlegasti og snjaUasti höfundur sem við eigum.
Jón Yngvi Jóhannsson
Hallgrimur Helgason: Höfundur
íslands. Mál og menning
2001.
Hallgrímur Helgason rithöfundur
Fjallar um íslenska menningarsögu á tuttugustu öld: bóndann og höfundinn.
DV-MYND HILMAR ÞÓR
Myndlist
Sautján sjónarhorn
Vísur Eg-
ils Jónasson-
ar á Húsavík
eru komnar
út í Egils-
bók. Það
gleður aðdá-
endur hans
og vini um
land allt en
hann hefði
eflaust sjálf-
ur litið hana
gagnrýnum
augum (og jafnvel ort meinlega vísu).
Honum fannst að stökur af því tagi
sem hann var mestur snUlingur í að
semja ættu að lifa meðan tilefnið
leyfði og persónur lifðu í minni fólks,
svo ættu þær að gleymast.
En auðvitað er ekki hægt að stilla
sig um að gefa út svona úrval, maöur
á svo bágt með að þola að vísurnar
gleymist algerlega. Dætur Egils, Her-
dís og Þorgerður, söfnuðu saman
miklu magni af kveðskap og sendu
Sigurjóni Jóhannessyni, fyrrum
skólastjóra, sem valdi úr þeim og
skrifar líka ágrip af ævisögu Egils og
lýsingu á list hans. Efni bókarinnar
er svo skipt í „Vísur“ og „Kvæði" og
vísunum fyrir sitt leyti í kafla eftir
efni, veður- og náttúruvísur, heilsu-
farsvísur, drykkju- og veiðivísur, elli-
vísur, og í kaflanum „Pjórmenningar
kveðast á“ eru nokkrar vísur Egils og
félaga þegar þeir skemmtu víða um
land með kveðskap.
Ýmsir eignuðu sér fleygar vísur
Egils og ekki voru þær alltaf rétt eft-
ir hafðar þegar þær voru birtar án
hans leyfis. Af slíku tilefni orti hann
eitt sinn:
Stjórna Morgunblaösins búi
busamenni skilningslaus.
Það er eins og eyrun snúi
öfugt þar á hverjum haus.
Oft andaði Egill út úr sér maka-
lausum vísum, að því er virtist um-
hugsunarlaust, þegar hann sá eða
heyrði eitthvað skondið, jafnvel bara
fréttir af glasafrjóvgun og unglinga-
drykkju:
Ekki er furða þó unga kynslóóin
hrasi,
enda leitar hún nidur á hraóriferó.
Börnin látin lifna og þróast í glasi
og lengi býr aö fyrstu gerð.
Sigfríöur kona Egils fékk marga
góða bögu á þeirra löngu göngu sam-
an. Eftir 40 ára hjónaband orti hann
til hennar:
Ég vildi gjarnan oróinn ungur nú
og eiga framtíö nýja á þessu landi.
En sömu konu, sömu börnin þrjú,
og sömu gœfu í mínu hjónabandi.
Sérkennilegt er öryggisleysi okkar íslendinga;
ekki einasta þurfum við sýknt og heilagt að spyrja
útlendinga hvernig þeim hugnist landið og þjóðin,
heldur leitum við líka álits þeirra á þessu helsta bú-
setulandslagi okkar, Reykjavíkurborg.
Eins og rassálfarnir í Ronju ræningjadóttur end-
urtökum við í sífellu: Hvurslags borg er þetta, og
akkurru er hún sona? Eins og við séum hrædd við
að uppgötva allt í einu að hún Reykjavík sé bara
smábær með snert af stórmennskubrjálæði.
En það er alltaf gaman að fylgjast með því hvern-
ig ljósmyndarar bregðast við svona spurningum því
viðbrögð þeirra eru oft gegnsærri, næmari á hrátt
og stundum óskilgreinanlegt samspil mannlífs og
manngerös umhverfis en flestra annarra túlkenda.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur heldur nú upp á 20
ára afmæli sitt með því að fá 17 ljósmyndara til að
„lýsa“ borginni sinni og hljóta einhverjar forsend-
ur að liggja að baki því mannvali. Ljósmyndirnar
eru auðvitað jafn misjafnar og höfundar þeirra, því
væri að æra óstöðugan að hefja nákvæman inn-
byrðis samanburð og sérstaka einkunnagjöf. En það
er ekki vitlaust að byrja á því að draga saman
helstu „niðurstöður" ljósmyndaranna.
í augum þeirra flestra er Reykjavík fyrst og
fremst samansafn bygginga, ýmist mjög nýtísku-
legra eða fomfálegra. Stemningar tengjast Sund-
laugunum, Ráðhúsinu, Perlunni eða Kringlunni
eða þá að ljósmyndavélin rómantiserar ryðgaða
húsgafla og grásleppuhjalla. Hins vegar er lítið um
„venjulegt fólk“ í þessum myndum, og þá á ég við
fólk frá þrítugu og fram til fímmtugs, kannski er
það bara innan dyra að sækja buddumar sínar,
eins og Kjarval sagði um skuldseigan Englending.
Mynd: Guömundur Ingólfsson
Þaö er í raun smáfólkiö sem „á staöinn".
Þeir Reykvíkingar sem við sjáum eru eilítið vank-
aðir (Gunnar Sv. Skúlason), „bjagaðir og skemmti-
legir“ (Ragnar Axelsson), snyrtilega stilfærðir til
myndræns brúks (Katrín Elvarsdóttir) eða þá að
ljósmyndararnir taka bara myndir af sjálfum sér
(Ilmur Stefánsdóttir). Það er í raun smáfólkið sem
„á staðinn", sjá bama- og unglingamyndir Guð-
mundar Ingólfssonar, Einars Fals, Berglindar
Björnsdóttur og Golla. Samkvæmt því er borgin
ekki að fyllast af gamalmennum, sem er auðvitað
jákvætt fyrir framtið hennar.
En óneitanlega saknar maður ljósmynda af ið-
andi mannlíflnu á skemmtistöðunum sem setja
ríkan svip á miðborgina.
Einsleitur blær
Innlend og útlend fordæmi eru auðvitað fyrir
svona ljósmyndasýningum um borgarlíf, og mis-
jafnt hvað áhorfendur vilja fá út úr þeim. Sum-
ir eru eflaust á höttunum eftir staðfestingu á
hugmyndum sínum um umhverfi sitt. Sjálfur
lifi ég alltaf í voninni um nýja sýn ljósmyndara
á gamalkunnugt umhverfi. Því varð ég óneitan-
lega fyrir vonbrigðum með vanafestu þátttak-
endanna hér. Allt of fáir þeirra sækjast eftir
hinu framandlega, dularfulla eða stuðandi, eig-
inlega bara þau Atli Már Hafsteinsson, Bára
Kristinsdóttir og Berglind Björnsdóttir. Og þó ég
hafi lofað að gera ekki gróflega upp á milli ljós-
myndaranna vil ég þó geta þess að svört/hvít
myndþrenna Berglindar hugnaðist mér meira
en flest annað á sýningunni; verst að hún er
klippt í sundur í upphengingunni.
En ef ég ætti að nefna helsta galla á sýning-
unni þá er það (hágæða) tölvuprentunin sem nær
allir ljósmyndaramir eru komnir á bólakaf í og gef-
ur henni allri helst til einsleitan blæ. Tölvuprentun
er auðvitað þægileg og flott en með notkun hennar
fer forgörðum einum of mikið af persónueinkenn-
um góðra ljósmyndara.
Aðalsteinn Ingólfsson
Sýningin „Reykjavík samtímans" í Ljósmyndasafni
Reykjavíkur, Tryggvagötu 15, er opin kl. 12-17 virka
daga og 13-17 um helgar.
Ekkert getur komið alveg í staðinn
fyrir að hlusta á Egil sjálfan, ég tala
nú ekki um að heyra hann fara með
vísu sem ort er til manns! En næsti
bær við er að fá þessa bók sem nýir
og gamlir áhugamenn um lausavísur
munu fagna. Mál og menning gefur
út.
Nýjar bcekur
Bókaforlagið Bjartur stendur fyrir
eitruðu Ferða- og flökkusagnakvöldi
á Súfistanum, Laugavegi 18, í kvöld
kl. 20. Sigfús Bjartmarsson mun segja
mergjaðar ferðasögur frá Rómönsku
Ameríku úr bók sinni Sólskinsrútan
er sein í kvöld, Rakel Pálsdóttir segir
hrollvekjandi flökkusagnir úr safn-
inu Kötturinn í örbylgjuofninum,
auk þess sem Gísli Marteinn Baldurs-
son, Hafliði Kristjánsson og Sigurður
Atlason segja spánnýjar flökkusagnir
sem enn eru aðeins varðveittar í
munnlegri geymd.
Kl. 20.30 hefst upplestur í Kaffileik-
húsinu í Hlaðvarpanum. Þar lesa
Anna Hildur Hildibrandsdóttir úr
sögu Gísla Guðjónssonar prófessors,
Réttarsálfræðingnum, Sigrún Edda
Björnsdóttir úr Með Bólu í bæjarferð,
Vigdís Grímsdóttir úr Frá ljósi til
ljóss og Þórunn Valdimarsdóttir úr
Hvíta skugganum.