Alþýðublaðið - 16.06.1969, Blaðsíða 2

18 Alþýð'ublaðið 16. júní 1969
AÐDRAGANDI
SAMBANDS-
SLITANNA
25 ár eru ekki langur tími f sög-
unni. En á mannlegan mælikvarða
eru þau talsvert tfmabil, fullur
þriSjungur venjulegrar mannsævi.
Röskur helmingur þjóðarinnar í dag
man ekki svo langt aftur í tfm
ann, hefur ekki persónulegt minni
af þeim atburðum, sem gerSust 17.
júní 1944, þegar hinu aldagamla
sambandi við Danmörku var endan
lega slitiS og lýSveldi lýst yfir á
Þingvöllum.
LANGUR
AÐDRAGANDI
LýðveldisstDfnunin 1944 var ekk-
ert, sem skyndilega var afráðið
Hún átti sér langan aðdraganda
Að þessu marki, fullu sjálfstæði
landsiirs, hafði s j alfetæ-ðisba rátta n
beinzt á 19. öld og byrjun þeirrar
20., jafnvel þótt margir oddvitar
þeirrar baráttu þá — á frumstigi
hennar — teldu það mark enn svo
fjarlægt að ekki vaeri raunhæft að
halda því á lofti að svo sföddu; áð
ur, þyrfti að búa landið efnahags-
lega og stjórnmálalega undir sjálfs-
forræði. En með sambandslögunum
1918 má segja að teningunum vseri
kastað. Þau veittu Islendingum
sjálfstæði í raun, þótt nokkur mál
væru áfram sameiginleg, þar á með-
al utanríkismál og konungur. Þessi
lög skyldu standa óbreytt til ársloka
1940, en að þeim tfma liðnum gat
hvor aðilinn scm var sagt samband-
inu upp með þriggja ára fyrirvara
en fram skyldu þó fara viðrarðui
milli landanna áður og þjóðarat-
kvæðagreiðsla í því landi, »cm slíta
vildi sambandinu.
Það lá fyrir strax frá upphafi,
að fslendingar myndu ekki fram-
lengja sambandssáttmálann frá
1918, þegar gildistími hans rynni
út. Alþingi gerði tvívegis samþykkt
ir er gengu í þá átt, 1928 og aftur
1937. Og það var líka vitað að
danska stjórnin myndi ekki setja
sig upp á móti eindregmim vilia
fslendinga í þessum efflum, cnda
höfðu fslendingar fullan rétt til að
segja sambandinu slitið að fullu
samkvæmt samhandslögunum. V“ið
eðlilegar aðstæður hefðu sjálfsagl
farið fram við-æður milli landanna
um eridurnýjun, þær ekki borið
árangur og fslcr.dingar síðan stofn-
að Iýðveldi eftir að allir löglegir
frestir voru liðnir.
HERNÁM LANDANNA
En aðstæðurnar voru ekki eðli-
legar þegar að þessu kom. Er sam-
bandssát máb.in trá 1918 rann út
í árslok 19-tQ hafði staðið yfir
F.vrópustyrjöld i rúmt ár, hersveitir
Hitlers höfðu ætt yfir mikinn hluta
álfunnar, og Danir voru meðal
þeirra, þjóða sem ekki voru lengui
sjálfs sín ráðandi. 9. apríl 1940 her
námu Þjóðverjar Danmörku oa
Noreg, og þón danska ríkisstjórnin
fengi að stirfa áfram fyrsta kastið
fór hún ekki lengur með húsbónda-
valdið i lar.diru: það var í hönd
um þýzka hernámsliðsins. fslending
ar fóru heldur ekki varhluta af
styrjöldinni. Hinn ófriðaraðilinn
Tiretar, settu hér her á land /10. mal
1940 og tóku landið undir vérnd
arvæng smn Það voru þessar óvenju
legu aðstæður. sem gerðu að sam-
bandsslitin urðu jafn viðkvæmt má1
og vandmeðfarið og raun bar vitni
SAMÞYKKTIR
ALÞINGIS 10. APRÍL
Strax c-g fxéttist um hernám Dan
merkur kom Alþingi saman til fund
ar ->g aðf.ir.inót' 10. aprfl sambvkkrí
það t'/æ' þvðipgarmiklar þingsálvkt
unartiljögur. 1 annarri var rf ki -
stjórn'nni frl'ð að fara með knn
ungsvtldið, þ?r eð konungi væi ■
ekki ’engnr kleift að gegna því
vegna hernámsins, og í hinni var
því lýst yfir að Alþingi tæki í sínar
hcndur meðferð utanríkismála oc
lnndhelgismáln af sömu ástæðu
Þessar nðgerðir hlutu fullnn skiln
ing danskra ráðamanna, enda voru
þær óhjákvæmilegar eins og á stóð.
en konungur lét þess þó getið vif
Svein Rjörnsson sendiherra að hann
hefði fremur kcsið að geta sjálfu
falið rfkisstjórllinni konugsvaldið
hefði ályktun Alþingis verið lögð
fyrir hann sem tillaga heíði hann
staðfest han.i með undirsk-ifr sinm
Það fyrirkomulaa sem barna var
tekið upp — að ríkisstiórnin ö'1
fór með konungsvaldið sameigin
lega — reyndist þó þungt í vöfum
? framkvæmd og ári síðar var sú
breyting gerð á, að kjörinn var sér
stakur ríkisstjóri, Sveinn Björnsson
TVÆR SKOÐANIR
UM SKILNAÐ
Þegar sambandslagasáttmálinn
, í
rann út f árslok 1940 var málum
því svo komið að íslendingar höfðu
í raun tekið f sínar hendur þá
þartti ríkisvaldsins, serrí eftir voru í
höndum Dana. Formíega stóð þó
sambandið áfram, og nú vaknaði
sú mikla spurning, með hvaða hætti
ætti að slíta því. Strax f byrjun
komu fram tvær skoðanir á því
máli. Sumir vildu slfta sambandinu
strax, bfða ekki þau þrjú ár, sem
tilskilin voru í sambandslögunum;
aðrir vildu fara hægar f sakirnar
og gæta þess vandlega að brjóta
hvergi gerða samninga. Röksemd
þeirra, sem hraðast vildu fara, var
einkum sú, að of mikil áhætta fylgdi
því að bíða; enginn vissi hvenær
styrjöldinni lyki né heldur, hvort
þá væri f Danmörku frjáls stjórn
efSa stjórn sem lyti einhverjum að-
ila í suðri, austri eða vestri; skiln-
aður strax væri hins vegar réttlæt-
anlegur lögfræðilega, vegna þess aö
Danir hefðu ekki reynzt þess megn-
ugir að íippfylla samninginn af
sinni hálfu, og breytti þar engu
þótt þeim væri það ekki sjálfrátt.
Hinir hægfarari töldu aftur á móti,
að jafnvel þótt verja mætti hraðskiln
að með lagakrókum yrði að líta
á hitt, að Danir hefðtr ekki van-
ernt sambandssáttmálann af fús-
um vilja og á hraðskilnað vrði lit-
ið í Danmörku. sem samningsrof af
hálfu íslendinga; slfkur skilnaður
vrði,.til þess að særa dönsku þjóð-
ina á neýðarstundu; hann væri. sið-
ferðilega rangur og til þess fallinn
að spilla sambúð landanna um lang-
an aldur.
/ÍTÆKTIJNTN
17. MAÍ 1941
17. maí 1941 samþvkkti Alþingi
ályktun, þar sem þvf var lfst vfir.
að þingið teldi ísland hafa öðlazt
rétt til fullra sambandsslita við
Danmörku og að af Tslands hálfn
verði ekki um endurnýjun 4 sam-
bandslagasáttmálanum að ræða:
vegna ríkjandi ástands þyki þó ekki
tímabært að ganga frá formlegum
sambandsslitum. enda verði þvf ekki
frestað lengur en til stvrjaldarloka
Þá er lýst vfir beim vilia Mþingis
að lýðveldi verði stofnað á Tsfcndi
. c>
Ólafur Thors. Hann vildi hraðskilnað.
Stefán Jóh. Stefánsson. Hann vildi lögskilnað.
Kristján konungur 10. Hann vildi engan skilnað.