Alþýðublaðið - 16.06.1969, Blaðsíða 3

Alþýðublaðið 16. júní 1969 19
í
jafnskjótt :>g sam'bandinu við Dani
verði s'litið.
Þessi ályktun ber það með sér að
hún er máiamiðlun. Röksemdir
hraðskilnaðarmanna eru teknar þar
rrpp, en framkvæmdum frestað eins
Og lögskilnaðarmenn vildu. En
hversu iangur skyldi sá frestur
verða?
LÝÐVELDISSTOFNUN
1943?
Þrátt fyrir málamiðlunina stóð
ágreiningurinn milli hraðskilnaðar-
manna og lögskilnaðarmanna enn
og sumarið 1942 • hóf ríkisstjórn
Ólafs Thors, sem þá sat að völdum
um stuttan tíma, undirbúning að
sambands9Íitum og lýðveldisstofn-
un þegar á næsta ári, 1943, áður en
uppsagnarfrestur sambandslaganna
væri runninn út. Þessi fyrirætlun
varð þó ekki framkvæmd, fyrst og
fremst vegna þess að Bandaríkin,
sem höfðu tekið að sér hervernd
landsins sumarið 1941, vöruðu ríkis-
stjórnina við því að fylgja eklý
uppsagnarákvæðumum og þessi í-
Mutun þeirra varð til þess að mál-
ktu var enn frestað.
„STJÓRNMÁLAMENN
MEGA EKKI BÍTA ÞAÐ
í SIG . • “
Jón Krabbe sendiráðunautur í
Kaupmannihafn, sem hafði m.a.
það hlutvtrk að flytja öll skilaboð
miTli íslcnzku og dönsku ríkisstjórn
anna um þessi mál segir í endur-
minningum sínum um þetta m.a.:
„Eg lét í ljósi (í skýrslum mín-
ttm) þá óbifandi sannfæringu að
engin dönsk rfkisstjórn myndi ganga
á bak lohDrðanna, sem Islandi voru
gefin árið 1918 um fullkominn
sjálfsákvörðjunarrétt, og það myndi
særa dönsku þióðina mjög ef þessu
væri vantre/st, en það lægi í hlutar-
ins eðli að hún væri orðin hörund-
sár og ''anstillt á geðsmunum
vegna ofbeldisaðgerða Þjóðverja.
Hvað sem öllúm gömlum órétti
gegn Islandi liði hlyti samningur-
inn árið 1918 og sú einlægni sem
Danir — jafnit sem Islendingar —
hefðu sýnt í framkvæmdinni á þeim
samningi að gefa mönnum rétt til
að vænta þess að ekki yrði vikið
frá kröfunni um sanngjarna tillits-
semi við afnám sambandsins, nema
knýjandi nauðsyn bæri til. Stjórn-
málamenn mega ekki bíta það f sig
að eirahver aðferð sé lögfræðilega
réttmæt án þess að líta jafnframt á
það hvernig ákvörðunin kemur við
aðra og hvaða afleiðingar hún get-
ur þannig haft síðar. Sem fulltrúi
Islands og maður nákunnugur þeim
anda sem ríkti í Danmörku taldi
ég mér skylt að leggja áherzlu á
þessi viðhorf í skýrslum mínum og
að hvetja til að fara fram með gát.
Mér þótti fróðlegt að frétta af því
síðar að svipuð viðhorf voru einnig
uppi meðal álitleak fjölda manna í
fslandi, bæði þeirVa sem -óku þátt
í stjórnmálum og annarra sem stóðn
utan við þau — og að á betta var
að vissu leyti bent af Bretum og
Bandaríkjamönnum í röksemdun-
um fvrir hinum eindregnu tilmæl-
um þcirra til Islands árin 1941 og
1942 um að 'áta ekki þegar f stað
til skarar skríða um afnárn sam
bar 'Mafrnnna “
KNÝJANDI NAUÐSYN
Og Krabbe heldur áfram:
„Margra ára starf mitt í danska
utanríkisráðuneytinu hafði fært mér
heim san-iinn um það, að ekkert
land má; án þess að knýjandi
nauðsyn komi til, skapa almennings-
álit eða óvild gegn sér í öðru ríki,
sem erfitt gæti verið að vitína bug
á um langan aldur. En knýjandi
nauðsyn gat komið til, ef manns
eigið land var í hættu. Að þessu
leyti hafði ríkisstjórn Ólafs Thors
mikilvæg rök h'rir stefnu sinni, rök
sem ekki aðeins hníga að þeirri af-
stöðu sem tekin var 1943 heldur
og að tilraun hennar 1942 til að fá
málið leyst tafarlaust. Þar sem kom-
ið var í veg fyrir ]>essa tilraun með
íhlutun Bandaríkjanna er tilgangs-
lítið að ræða hvað það var sem þá
mælti með og móti sambandsslit-
um, en ekki varð umflúið að menn
furðuðu sig á því, að minnsta kosti
í Danmörku, að þáverandi ríkis-
stjórn Islands skyldi ekki sneiða
hjá þeim vanda sem íhlutun Banda-
ríkjanna baktði henni með því afla
sér fyrirfram upplýsinga bak við
tjöldin frá Bandarfkjunum . . “
URÐU AÐ VEGA
TILLITSSEMTNA OG
ÁHÆTTUNA
Síðan segir hann:
„Islendingar urðu stöðugt að
vega í hendi sér hvort rneiri háttar
tiHit til óska og tilfinninga Dana
væri tiltækilegt vegna áliættunnar
við að aðstaða Islands kynni að
verða erfiðari, eins og heimsmál-
unum vár háttað. Við þcdta rnat
hnigu sterk rök að málstað Ólafs
Thors og ýlokksmanna hans. Á ár-
unum 19^1—43 var ekki unrrt að
rökræða opinberlega hverjar Ifkurn-
ar væru um úrslit ófriðarins eða
hvaða mcðferð ísland gæti átt á .
hættu, ef, annar hvor r-ðiKi vrði
ofan á eoa samið yrði um mála-
miðhinarfrið. Ef sambandslög þar
sem akveðið var að Danmörk færi
með utanríkismál ísdands og að fs-
1a|jd væri í konungssambandi við
Danmörku væru þá ekki úr gildi
fallin gagnvart fslandi, gat af bví
stafað augsynileg áhætta fvrir Island
sem enga vi.ssu hafði fyrir þvi,
hvort samningsaðiljinn í Danmörku
á sínum tírna yrði frjáls Ivðræðis-
stjorn eða stjórn' erlendra valdhafa
eða handbcnda þeirra. . . Þannig
var areiðanlega mikið raunsæi i
viðliorfi Ólafs Thors, en hitt var
jafnvist að það var bæði réttlætis-
mál og hafði verulega pólitíska þýð-
ingu fvrir Tsland að sýna Danmörku
s',° mikla nærgætn? sem unnt var
eins illa og hún var á vegi stödd,
svo sem ég hafði hvatt til f skýrsl-
tim mínum, og gerðust margir máls-
metandi fslendingar, einkum for-
vstumcnn Alþvðuflok'ksins, af eigin
hvötum talsmenn þessarar stefnu.
Hin mannmarga fslenzka nýlenda í
Kaupmannahöfn, þar sem íslenzka
studentafélagið hefur frá fornu fari
verið eitt af heimkvnnum frelsis-
hreyfingarinnar, gerði einnig á fjöl-
men.num fundi samþykkt í sömu
att. óg fór bar eftir þekkingu sinni
á hugarfarinu í Danmörku."
ÁLTT MTTJJÞTNGA-
NEFNDARINNAR
íhlurun Bandaríkjanna kom í
vee fvrir sambandsslit áður en upp-
sagnarfresturinn rynni út. Þegar
þvf máli var komið á flot vorið
1942 var hins vegar kjörin milli-
þinganefnd til þess að gera tillögur
um breytingar á söórnskipsin lands-
ins, er taka skyldu gildi við sam
bandsslitin. Þessi nefnd skilaði áliti
á árinu 1943 og hafði þá gert
nauðsyn'Iegar hrevtingar á stjórnar-
skránni og samið þingsályktunartil-
1 ögn um niðurfellingu sambands-
sáttmálans. Var þá gert ráð fyrir
að til sambandsslitanna kæmi vorið
1944 og þjóðaratkvæðagreiðsla færi
fram eftir 17. makþað ár, en þá
væru liðin þrjú ár frá samþvkkt al-
þinigis um uppsögn sambandslag-
anna 1941. Um þessa málsmeSferð
varð enn nokkur ágreiningur (
bvrjun. Lögskilnaðarmenn ýmsir
vildu bíða með sambandsslit þar til
viðræður gætu fnrið fram milli
landanna, en viðurkenndu þó að
löglegur upptsagnarfrestur væri lið-
inn 17. maí 1944 og skilnaður at
þeim sökurn heimill. Voru gerðar
tilraunir til þess að korna á fót við-
ræðum milli lnndanna: Tón Krabbe
í Kaupmannahöfn þreifaði h'rir sér
með möguleika þess að fulltníar ís-
lands og Danmerkur hittust í Stokk
hólrni, og Alþvðuflokkurinn sneri
sér til sænska sendiherrans í Kevkja-
vflc með fvrirspurn um það. hvort
sænska rfkisstjórnin gæti hugsað
sér að eip-a frumkvæði að því að
teknar vrðu upp samningaviðræð-
ur milli Tslendinga on Dann. Þessari
fyrirspurn var svarað neitandi.
L.TÓD A Tt A TKVÆÐA-
GREIDSLAN
Frá ákvörðuninni 1943 um sam
bandsslit vorið eftir var síðah ^kkj,
horfið. Þjóðaratkvæðagreiðsla fór
■frarn dagana'20.—23. maí og yar
kosningaþátttaka um 98% 97%
þeirra sem greiddu atkvæði vildu
fella sambandslögin úr gildi og 95
% samþykktu lvðveldisstjórn-ar-
skrána. Þetta er meiri kosningaþátt-
taka en verið hefur í nokkrum .öðr-
um kosningum hér, og úrslitin
sýndu að eindreginn þjóðarvilji var
með Ivðveldisstofnuninni. En allt
var líka gett til þess að fá sem
flesta á kjörstað; kjördagarnir voru
þrír, heimakosningar levfðar, og
á kjörstöðum voni kiósend-um
afhent merki til að bera i.
barminum er þeir höfðu greitt at-
kvæði Sveinn Björnsson forseti seg-
ir f endnrminningabák sinni að
þetta hnfi minnt sig s\'o á att'ik frá
Þvzkalandi fvrir stríðið, að hann
liafi neitað að ta'ka við þessu merki,
en þar í landi töldu rnenn örugg-
ara að bera á sér sönnunargögn
um að þeir hefði greitt atkvæði i
allsherjaratkvæðagreiðslum þeim,
sem Hitler efndi annað veifið til.
.TAFNRÝTTTD
BÆTTI ÚR
Dönurn féll mörgum ákvörðun
Islendinga þungt, og hefði þvf þó
áreiðanlega verið enn verr tekið
hefðu fslendingar ekki beðið Jaess
að uppsagn»arákvæði sambandslag
anna rvnnu út. En sú skoðun fékk
talsverðan hljómgrunn f Danmörku
að íslendingar hefðu með þessu
hrugðizt Dönum á örlagastund,
iafnvel þótt margir hinna skvnsam-
ari manna viðnrkenndu og skiklu
natiðsvn Tslcndinga að stíga þetta
skref. Það varð áreiðnnlega til þess
að bæta viðtökur Ivðveldisstofnun-
arinnar í Danmörku, að ákv'eðið var
að réttindi Dana og Færeyinga á
Islandi skyldu haldast óbrevtt nm
sinn, en þau féllu síðan niður eftir
styrjöldina.
AFSTAÐA
KONUNGS
Kristján X. var þá konungur Dan-
merkur og hafði verið allar götur
síðan 1912. Honurn var alla tíð
freniur lítið um ísland og íslend-
inga gefið, ólíkt þyí sem verið hafði
með föður lians, Friðrik konung
VIII. Satt að segja áttu Islcndingar
honurn ekkert sérstakt upp að unna;
hann hafði rækt emhættisskyldur
sínar gagnvart íslandi, en ekkert
fram yfir það. A ]>essu varð þó
nokkur breyting með hernáminu.
Hann varð viðkvæmari í lund og til
hneigjng hans til að vera með hnút-
ur og umvandanir í garð Islenclinga
hvarf. Tón Krabbe segir frá því, að
eitt sinn er konungur hafi látið í
Ijósi við Iiann áhyggjur út af fram-
tíðarstefnu sambandsmálsins hafi
hann beðið hann „kannski svolítið
ilíkvittnislega" að hugsa til þess hve
náið samband hann hefði haft við
þá menn, sem sætu í æðstu embætt-
tim á fslandi, Svein Björnsson rfkis-
stjóra og Hermann Jónasson for-
sætisráðherra. Konungur svaraði:
„Eg hefði víst getað gert meira
til að hafa náið samband við þá."
„Þetta kom yfir mig eins og einlæg
játning" segir Krabbe í endurminn-
ingunum.
BOÐSKAPU^ . :
KONUNGS
Konungur tók sér það mjög nærri
að íslendingar skyldu vilja hverfa
undan ríkissprota hans og stofna lvð-
wldi. Hann skildi og viðurkenndi
að vísu nauðsyn þess að Tslending-
'ar ‘tækjú konungsváld!ð í' sínar
hcndur meðan hcrnám Danmerkur
stæði og að þeir tækju við þeim
málutn, sem Danir höfðu áður haft
með höndum. En honum kar um
megn að fallast á að Tslendingar
slitu konungssambandinu, án þess
að áður hefðu farið fram viðræðut
milli landanna og rnilli hans og
fslenzkra raðamanna. 2. maí 1944
cftir að ákveðið hnfði verið að halda
þjóðaratkvæði um niðurfellingu
samhandssáttmálans og stofnun lýð
veldis, sendi hann íslenzku ríkis-
stjórninni boðskap, þar sem hann
kvaðst ekki geta viðurkennt að-
gerðir Islendinga. I boðskapnum
segir hann á þessa leið:
,J>eim næmleika fyrir óskum
þjóðarinnar, sem ævinléga hefur
komið fram hjá Oss gagnvart A1-
þingi fslands og stjórn, mun að
sjálfsögðtt svo rniklu fremur mega
gera ráð fyrir í úrslitamálum fyrir
örlög landsins f framtfðinni. Vér
hljótum samt sem áðnr á Vora hlið
að Iiafa heimild til að ala þá . von
að ákvarðanir um það framtíðar
stjórnarform, sem sker í sundur að
fullu bandið millj fslenzku þjóðar
innar og konungs hennar. verði
ekki látnar komast í framkvæmd
á rneðan bæði Tsland og Danmörk
eru hernumin af útlendum veldttm.
Og Vér höfum þá öruggu sannfær
ingu. að ef þetta færi fram, myndi
það vera miður farsælt fyrir það
góða bræðralag milli þessara tveggja
norrænu ríkja, sem liggur Oss svo
mjög á hjartj. , Vér óskum þess
vcgna, að áður en úrslitaákvörðun
verður tckin. verði rí'kisstjórn Ts-
lands og þjóðinni tilkynnt, að Vér
geturn ekki á meðan núverandi á-
stand varir viðurkennt bá breyt-
ingu á s-jórnarforminu, sem Al-
Tslm-lsj og rfkisstjórn hafa á-
kveðið án samningaviðræðna við
Oss.”
SVAR ÍSLENDINGA
Þessum konungsboðskap svaraði
ríkisstjórnin og stjórnmálaflokkarn-
ir með svohljóðandi yfirlýsm,-u
„Það er réttur yíslcnzku þjóðar-
innar sjálfrar og hennar einnar að
taka ákvarðanir um stjórnarform
sitt. Alþingi og ríkisstjórn hafa
lagt til við þjóðina, að hún ákveði
að Islarpd verði gert að lýðveldi,
svo sem hugur íslendinga hefur
urn langan aldur staðið til. Ríkis-
9tjórnin og stjórnmálaflokkarnit
eru sammála um að fregnin um
boðskap konungs geti engu brcvtt
um afstöðu þeirra ti! stofnunar lýð-
veldis á íslandi og skorar á lands-
rnenn alla að greiða atkvæði um
lýðveldisstiórnarskrána svo að eigi
vcrði villzt um vilja Islendinga."
SJALDAN VERIÐ
FLUTT MEIRI
FAGNAÐARKVEÐJA
Hafi konungur haldið að með
þessum boðskap á elleftu stund gæti
hann snúið Islendingum frá fyrir-
ætlan sinni, hefur honum skjátlazt.
En svo virðist þó sem hann hafi
gert scr vonir um að verulegur
hlutur kjósenda yrði andvígur lýð-
veldisstofnunin-ni af hollustu við
sig persónulega. „Eg á marga vini
á Islandi" sagði hann eitt sinn þeg-
ar þessi rnál bar á góma. En at-
kvæðagreiðslan sýndi afdráttarlaust
að sú virðing sem íslendingar höfðu
ætíð sýnt honum sem þjóðhöfð-
ingja dró ekki úr vilja þjóðarinnar
ti! fulls sjálfstæðis, og þegar niður
stöðutölur hennar lágu fyrir, beygði
hann sig fyrir orðnum hlut. 17.
júní, eftir að stofnun lýðveldisins
hafði verið lýst yfir á Þingvöllum,
barst skeyti frá konungi, þar sem
hann sendi ríkisstjórninni kveðju
„með beztu óskum um framtíð ís-
lenzku þjóðarinnar og von um að
yþau bönd, sem tcngja ísland við
önnur Norðnrlönd mcgi stvrkjast."
Sjaldan hefur meiri fagnaðarkveðja
verið flutt tslenzkum áheyrendum
en þessi, og vinsældir Krisitjáns X.
á Tslandi þau ár, sem hann átti ólif-
að, stöfuðu óefað að miklu leyti frá
þessari fögru kveðju. — KB.
trolofunarhringar
Fl|ót afgreiSsla
Sendum gegn póstkröfu.
GUÐM ÞORSTEINSSON
gulIsmiSur
Ban&ðstrætr 12.