Alþýðublaðið - 31.01.1973, Side 6

Menn hafa lengi veitt þvi
athygli, og þá leikmenn ekkert
siður en fræðimenn, að við athug-
anir á jarðlikönum og kortum
virðist vera sem a.m.k. sum
meginlönd geti fallið saman likt
og stykki i „púsluspili”. Einkum
og sér i lagi sést þetta vel, þegar
litið er á austurströnd Suður-
Ameriku og vestur-strönd Afriku.
Þar standast á i grófum dráttum
vikur og skagar þannig, að álf-
urnar gætu mætavel fallið hvor
við aðra og myndað eina heild.
Lengi vel, eða allt fram á okkar
tima, var þó næsta litið gert með
þetta af visindamönnum og fræöi-
mönnum. Sams konar stein-
gervingafundir vestan og austan
Atlantshafs færðu mönnum aö
visu heim sanninn um það, að i
fyrndinni hefðu þessi meginlönd
verið tengd með einhverju móti
þannig, aö landdýr og gróður
hefði getað verið sá sami i báöum
álfum. Var þó yfirleitt talið, að
um einhvers konar landbrú hafi
verið að ræða á milli t.d. Suður-
Ameriku og Afriku, sem siðar
hefði með einhverju móti — jafn-
vel i eldsumbrotum — sokkið i sæ
og þar með skapast skil milli
meginlandanna, þar sem dýra- og
jurtalif hefði svo þróazt sitt i
hvora áttina, ef svo má segja. Var
þvi jafnvel trúað af sumum, þótt
aö visu aldrei hafi verið litið á þaö
sem visindalega sannað mál, að
landbrú þessi hafi verið viðáttu-
mikið land — Atlantis —, þar sem
menning hafi verið háþróuð og
búið hafi voldug þjóð, sem hafi
tortimzt i umbrotunum, sem
urðu, þegar Atlantis sökk i sæ og
Atlantshaf varð til. Séu það minn-
ingar um þessar hamfarir, sem
fram komi i ýmsum gömlum frá-
sögnum um stóreflis flóð, — t.d. i
frásögn Bibliunnar af Nóaflóði.
Hafa ýmsar misjafnlega frum-
legar kenningar veriö settar fram
um, hver orðið hafi örlög þess
þjóðarbrots Atlanta, sem átt hafi
aö sleppa lifandi frá hamförun-
um, — gott ef ekki hefur einhvern
tima verið sett fram kenning um,
að fslendingar væru komnir af
þeim stofni.
En alla, sem unna ævintýrum,
verður þó að hryggja með þvi, að
Atlantis hefur n er óyggjandi
aldrei verið til utan i sögubókum
og i hugarheimi fólks. Þrátt fyrir
töluverðar rannsóknir á sjávar-
botninum þar sem Atlantis á að
hafa verið, hafa aldrei fundizt
neinar minjar um, að þar hafi
áður verið iand með blómlegar
borgir, aldursgreiningar á berg-
lögum úthafsbotnsins sýna, aö
þar er um miklu yngri jarðlög að
ræða en t.d. mynda meginlöndin
og sú nýja kenning, sem sifellt
fleiri jarðfræðingar hallast nú að
— landrekskenningin — rekur síð-
asta naglann i likkistu sagnarinn-
ar um Atlantis ef svo má til orða
taka.
WEGENER
RÍÐUR Á VAÐIÐ
Árið 1915 ritaði litt þekktur,
þýzkur visindamaður, Alfred
Wegener að nafni, bók, sem i isl.
þýðingu heitir Tilurð meginlanda
og úthafa. Þar setti hann fram
nýstárlega kenningu um myndun
meginlandanna, sem hann hafði
fyrst komið fram með opinber-
lega þrem árum áður og nú er
þekkt undir nafninu „landreks-
kenningin”.
1 bókinni segir hann m.a.:
„Meginlöndin hljóta að hafa skil-
ist i sundur. Suður-Amerika hlýt-
ur að hafa legið við hliðina á
Afriku.... landhlutar þessir
hljóta að hafa skilist meira og
meira að á timabili, sem náð
hefur yfir milljónir ára”.
Visinöamenn tóku kenningum
Wegeners ekki af neinni hrifn-
ingu, — raunar langt i frá. Arið
1920 sagði forseti American
Philosophical Society i Phila-
delphiu, að hugmyndir Wegeners
væru „hrein og einber vitleysa”.
Þegar Wegener andaðist i leið-
angri til Grænlands árið 1930 var
hann yfirleitt vanvirtur af starfs-
bræðrum sinum og fáir trúðu á
kenningar hans.
En mikið vatn hefur til sjávar
runnið frá árinu 1930. Nú eru hug-
myndir Wegeners ekki lengur
vanvirtar. Nú er landrekskenn-
ingin hans undirstöðuatriði i
skoðunum flestra visindamanna
á ummyndun jarðar og Wegener
er álitinn einn hugkvæmasti vis-
indamaður þessarar aldar.
En hvað var það, sem svo mjög
hefur breytt skoðunum manna á
landrekskenningunni? Fyrst og
fremst það, að hinar miklu tækni-
framfarir, sem orðið hafa, gáfu
mönnum tækifæri á að sannprófa
hana. Spurningin var ekki lengur
um, hvort hún væri sennileg.
Spurningin snerist nú fyrst og
fremst um, hvað mælitækin gætu
upplýst og hvaða ljósi þær upp-
lýsingar köstuðu á hugmyndir
manna, fornar og nýjar, um
myndun jarðar.
Hver var t.d. skýringin á þvi, að
á vissum svæöum i úthafinu fund-
ust geysilegir fjallgarðar, sem
gengu eftir miðju úthafsbotnsins
og voru svo háir, að sums staðar
sköguðu hæstu topparnir upp úr
sjónum og mynduðu eyjar? Og
hver var skýringin á þvi, að ein-
mitt á þessum fjallgörðum voru
flestar eða allar hinar virku eld-
stöðvar?
Hverjar voru skýringarnar á
þeim miklu jarðskjálftum sem
aftur voru á sama hátt bundnir á-
kveðnum beltum á jörðinni, — t.d.
við vesturströnd Bandarikjanna?
Og hvernig stóð á þvi, að jarðlög-
in efst i úthafsbotninum voru svo
miklu yngri en jarðlögin i megin-
löndunum sjálfum?
A árunum eftir siðari heims-
styrjöldina fóru sifellt fleiri slikar
spurningar að risa, sem menn
höfðu ekki áður þekkt vegna þess
að þeir höfðu ekki i höndunum
tæki, sem gætu vakið þær. Og öll
þau svör, sem fengust, bentu i
sömu áttina. Landrekskenning
hins vanvirta Wegeners hlaut að
vera rétt, — þrátt fyrir allt.
HVAÐ HEFUR
FUNDIZT?
Siðari tima rannsóknir hafa
leitt ýmislegt áhugavert i ljós.
Þegar sagt er siðari tima þá er átt
við rannsóknir allra siðustu ára,
— nánar til tekið frá þvi eftir sið-
ari heimsstyrjöldina. Svo nýtt er
flest það, sem fram hefur komið.
1 fyrsta lagi má nefna, að við
mælingar hafa fundizt griðar-
miklir fjallgarðar, sem liggja eft-
ir úthöfunum endilöngum sem
svarar mitt á milli meginlanda.
Saman mynda þessir fjallgarðar
net, sem teygir sig um öll úthöfin
og sum innhöf eins. A fjallgörðum
þessum risa viða eyjar úr sjó, ein
þeirra er ísland, aðrar t.a.m.
Hawai-eyjaklasinn og öllum er
þessum eyjum það sameiginlegt,
að þar er mikill fjöldi virkra eld-
stöðva.
Arið 1953 fannst við mælingar á
Atlantshafshryggnum rifa eða
gjá niður i fjallgarð þennan miðj-
an og teygir gjáin sig eftir fjall-
garðinum endilöngum. Rifa þessi
gengur einnig þvert yfir Island
frá suð-vestri til norð-austurs og
má viða sjá hennar merki á yfir-
borði jarðar t.d. á Reykjanesi
þegar flogið er þar yfir og eins á
Þingvöilum, einsog alkunnugt er.
Rifa þessi eða gjá vikkar stöðugt
með ári hverju, á Islandi um
u.þ.b. einn þumlung á ári sam-
kvæmt mælingum, sem gerðar
hafa verið. Kortlagning eldgosa
sýnir, aö þau verða nær öll á stöð-
um á þessum gjám eða rifum i
Atlantshafsfjailgarðinum, hvort
heldur er um neðansjávargos eða
ofansjávargos að ræða. Þannig
var Surtseyjargosið á gjá þessari,
þar sem hún liggur yfir Island,
horna á milli, sömuleiðis gosið i
Vestmannaeyjum nú, Heklugos,
Oskjugos og önnur þau stórgos,
sem orðið hafa á landinu. Nær-
fellt öll eldsumbrot, sem verða á
Atlantshafssvæðinu eru nálægt
miðju hins mikla fjallgarðs, sem
gengur eftir Atlantshafi endi-
löngu.
Fyrir utan þessa neðansjávar-
fjallgarða eru svo miklir garðar
fellingafjalla, sem risa viða við
strendur meginlandanna — m.a.
Klettaf jöllin i Norður-Ameriku og
Andesfjöllin á Suður-Ameriku,
svo dæmi séu nefnd. A sama hátt
og varðaöi tengsl eldgosa og neð-
ansjávarfjallgarða hafa komið i
ljós náin tengsl jarðskjálfta og
þessara miklu fellingafjallgarða.
Þannig eru tiðir griðarmiklir
jarðskjálftar við vesturstrandir
þessara heimsálfa og liggja jarð-
skjálftabeltin með sömu stefnu og
fellingafjallgarðarnir. Þá eru og
viðs vegar um heim sams konar
jarðskjálftabelti, en af kortum
þar sem eldgos og jarðskjálftar
eru merkt inn á, má sjá, að nær
öllumbrotin verða nákvæmlega á
þeim beltum, sem þarna liggja,
en eru mjög sjaldgæf utan þeirra.
1 þriðja lagi hafa menn svo
fundið út eins og að framan sagði,
að jarðlögin sem mynda efstu
borð úthafsbotnsins eru töluvert
mikið yngri en jarðlögin á megin-
löndunum. Yngst eru þó jarðlögin
á sjávarbotninum um miðbik haf-
anna, en þau eldast eftir þvi sem
nær dregur ströndum megin-
landa. Sem dæmi um aldursmun-
inn má nefna, að elsta bergmynd-
un, sem fundist hefur á botnum
úthafanna, er 160 milljón ára
gömul, en berglög, sem fundizt
hafa nýlega i Grænlandi, hafa
mælst 3,98 billjón ára gömul.
Þetta hiýtur að merkja, að úthafs
botninn sé miklu yngri jarðmynd-
un en meginlöndin og er það enn
ein sönnun landrekskenningar-
innar, eins og siðar verður sýnt
fram á.
Til gaman má geta þess, að það
var ekki fyrr en I árslok 1968, sem
aldursmælingar var farið að gera
að einhverju ráði á úthafsbotnin-
um. Þá hófst sjóferð sérhannaðs
borunarskips, Clomar Challenger
að nafni, og var það verkefni þess
að bora i sjávarbotninn og safna
þar jarðvegssýnishornum, —
m.a. i sambandi við olíuleit. Var
þetta i fyrsta sinn, sem mönnum
gafst tækifæri til þess að gera
aldursákvarðanir djúpt i jarölög-
um úthafsbotnsins og hafa þær
orðið ein mikilvægasta sönnun
fyrir réttmæti jarðrekskenn-
ingarinnar, eins og fyrr er sagt.
1 fjórða lagi hafa menn svo
komizt að raun um með annarri
nýrri rannsóknaraðferð, sem
raunar er sérstök visindagrein út
af fyrir sig — segulmælingunum
— að segulátt i tveim jafn göml-
um jarðlagssýnum, sem tekin eru
sitt á hverjum stað, er iðulega
misvisandi eins og um mörg seg-
ulskaut hafi veriö að ræða. Þegar
hraun storknar og verður að
bergi, þá myndast i bergkristöll-
unum fast segulsvið með þeirri
segulstefnu, sem rikjandi er á
þeim tima er gosið varð. Þessari
segulstefnu halda svo berglögin
um ókomna tið þótt segulskaut
jarðar flytjist til með timanum.
Séu þvi tekin sýni úr tveim jafn
gömlum berglögum, þar sem
annaö er t.d. i Afriku en hitt i
Ameriku, þá ætti samkvæmt þessu
seguláttin að vera hin sama i
báðum berglögunum. Svo hefur
ekki reynzt vera. Nú getur skýr-
ingin ekki verið sú, að um misjöfn
seguláhrif hafi veriö að ræða, þar
sem seguláttih getur aldrei verið
nema söm á sama tima. Eina
skýringin er þvi sú, að berglögin
hafi flutzt til eftir að segulsvið
þeirra hafi verið ákveðið, —
þ.e.a.s. að löndin hafi rekið.
Fimmta sönnunin lýtur svo að
gerð jarðlaga i meginlöndunum.
Rétt eftir 1960 hófst hópur
brezkra visindamanna handa um
að rannsaka jarðlögin i útkanti
meginlands Afriku vestanmegin
og meginlands S.-Ameriku
austanmegin. Þeir beindu rann-
sóknum sinum ekki að strand-
lengjunum sjálfum, heldur að
þeim stöðum úti fyrir ströndum
þeirra, þar sem landgrunninu
byrjar að halla niður á botn út-
hafsins, en það á sér stað I u.þ.b.
3000 feta dýpi. Og i ljós kom, að
jarðlagsgerðirnar öðrum megin
stóðust nákvæmlega á við jarð-
lagsgerðirnar hinum megin, —
þar sem járn var hér var járn
þar, gull i jörðu hér var á ná-
kvæmlega sambærilegum stað i
jarðlögum og gull þar o.s.frv. Þar
,r með var sannað að vesturströnd
. Afriku og austurströnd A.-
Ameriku hlytu einhverntima að
hafa legið hlið við hlið, — hafa
verið eitt. Enn ein sönnunin fyrir
landrekskenningunni.
Þetta eru þau meginatriði, sem
nýjustu visindarannsóknir hafa
leitt i ljós. Oll bera þau að sama
brunni. Meginlöndin eru á reki
hvert frá öðru. Landrekskenning-
in er rétt.
LANDREKS-
KENNINGIN
Og er þá ekki kominn timi til
þess, að skýra frá þessari kenn-
ingu? Jú. Verður það nú gert i
stuttu máli.
Kenningin gengur i stórum
dráttum út á það, að meginlöndin
séu á floti á jarðaryfirborðinu
svipað og borgarisjakar á isi-
lögðu hafi. Það, sem rekinu valdi
sé útstreymi orku og gosefna frá
kápunni, sem hylur innsta kjarna
jarðarmiðjunnar. Þessi gosefni
ryðja sér brautina út um rifur á
jarðskorpunni, nánar til tekið rif-
JÖRÐIN TEKUR STÖÐUGUM BREYTINGUM
„Svört gróöurlaus, eins fráhrindandi og öskuhaugur úr
helvfti og reykurinn liðaðist út um rifur og sprungur litlu
eyjarinnar i opnu hafi. Litla flugvélin okkar hnitaði
hringa, svifandi fyrir köldum sjávarvindinum. Við
lækkuðum okkur út á hlið, niður í átt til strandar, hoppuð-
um, og lulluðum svo áfram unz stanzað var.
Minn ungi íslenzki flugmaður, Ingimar Davíðsson, sneri
sér við í sæti sínu og brosti. „Þú ert nú á nýjasta landi á
hnettinum", sagði hann".
Þannig lýsir Samuel W. Matthews komu sinni til Surts-
eyjar iupphafi greinarum umbreytingu jarðarinnar, sem
hann ritar í janúarhefti hins virta vísindatímarits
„National Geographic", en ritið er málgagn bandaríska
Landfræðifélagsins og er víðkunnugt.
í greininni „This Changing Earth" lýsir Matthews
nýjustu skoðunum jarðfræðinga og jarðeðlisfræðinga á
ummyndunum jarðar, — þ.e.a.s. eldgosum og jarð-
skjálftum. Þessar nýju kenningar, sem hafa nú verið
vísindalega sannaðar í meginatriðum gefa skýringar á
t.d.ástæðum þess, að jarðskjálftar eða eldgoseru tiðari á
einum stað en öðrum og við þær rannsóknir, sem gerðar
hafa veriðtil þessað sannprófa þessar kenningar, þá hafa
rannsóknir á fslandi haft þýðingarmiklu hlutverki að
gegna. Fyrir skömmu var sýnd í sjónvarpinu þýzk
fræðslumynd í tveim þáttum um þessar jarðfræði-
kenningar, sem að verulegu leyti var unnin einmitt hér á
islandi af þýzkum vísindamönnum og kvikmyndatöku-
mönnum. Þótt margir muni eflaust vel eftir þeirri mynd
og þeim kenningum, sem hún lýsti, er þó ekki úr vegi að
rifja upp i Ijósi síðustu viðburða nokkur meginatriði
þessara nýju jarðfræðikenninga og er þá stuðzt við grein
Matthews i „National Geographic" auk innskota annars
staðarfrá. Þessi kenning skýrir m.a. hvað veldur eld-
gosunum á íslandi og hvers vegna þau eru tíðari á einum
stað á landinu en öðrum.
urnar á hinum miklu neban-
sjávarfjallgörðum. Þrýstingur-
inn af þeim völdum hefur þau á-
hrif, að meginlöndin fjarlægjast i
sifellu — bilið milli Afriku og
Ameriku yfir Atlantshaf fer t.d.
sifellt stækkandi — en rekið veld-
ur aftur á móti mikilli þrýstings-
spennu hinum megin við megin-
löndin, þar sem sú hlið „borgaris-
jakans” rekst á jaðar „lagnaðar-
issins” eða úthafsbotnsins þeim
megin og beygir hann undir sig.
Þessi mikla spenna leitar útrásar
i gifurlegum jarðskjálftum af og
til og afl spennunnar af rekinu má
marka af þvi, að t.d. á vestur-
strönd Ameriku hafa á þeim
milljónum ára, sem álfan hefur
rekið i vestur, „hrukkast upp”
griðarlegir fjallgarðar á svipan-
an hátt og garðar myndast á gólf-
teppi, sem reynt er að ýta til á
gólfi.
1 mjög stuttu máli hefur þróun-
in verið þessi: Fyrir 200 milljón
árum var aðeins ein landjörð á
hnettinum og eitt haf umhverfis
hana. Landjörðinni hafa visinda-
mennirnir gefið heitið Pangea, en
hafinu heitið Panthalassa.
65 millj. ára siðar hafði land-
jörðin klofnað i tvennt, — nyrðri
hluta, Laurasiu, og syðri hluta,
Gondwana. Astæðurnar voru
eldsumbrot, sem höfðu klofið
landið og með þvi að ýta i sifellu
nýjum hraunstraumum og öðrum
gosefnum upp úr iðrum jarðar
þokuðu eldgosin landhelmingun-
um tveim fjær og fjær hvor öðr-
um, — þeir „ráku” sm i iivora
áttina en urðu að sjálfsögðu fyrir
mótstöðu frá úthafsbotninum,
sem lá hinum megin eldstöðv-
anna.
Nokkrum milljónum ára siðar
höfðu landhelmingarnir klofnað i
enn smærri einingar. Þá höfðu
myndast þau meginlönd, sem nú
eru, og ráku þau hvert frá öðru.
Að sjálfsögðu urðu miklar nátt-
úruhamfarir þessu samfara, t.d.
fyrir sex milljónum ára, þegar
Miðjarðarhafið myndaðist. Þar
hafði opnast gjá milli megin-
landa, sem i sifellu fjarlægðust
hvort annað, og var f jáin allmiklu
lægri, en yfirborð Atlantshafsins.
Að lokum brauzt hafið inn i Mið-
jarðarhafslægðina yfir landsvæði
þar sem nú er Gibraltarsund. Gif
urlegt flóð varð að sjálfsögðu af-
leiðingin eins og menn geta i-
myndað sér og gætti áhrifa þess
t.d. 750 milur upp eftir ánni Nil.
Þessara náttúruhamfara gætir
enn, — bæði þeirra, sem landrek-
inu valda, eins og t.d. hinna tiðu
eldgosa á Atlantshafshryggnum
m.a. við og á Islandi, og eins nátt-
úruhamfaranna, sem eru afleið-
ingar af rekinu, en það eru hinir
miklu og tiðu jarðskjálftar á jarð-
skjálftasvæðum hnattarins, — nú
siðast i Chile. Og umsköpun jarð-
arinnar heldur áfram. Til dæmis
er nýtt haf i sköpun, þar sem nú
er Kaliforniuflói. A hverjum
mannsaldri breikkar Atlantshaf-
ið um ca 170 til 180 cm. en Kyrra-
hafið mjókkar um þá tölu fjór-
falda þvi þar reka meginlönöiri
saman.en i sundur ef miðað er við
Atlantshaf.
Landrekið, sem orðið er, hefur
tekið ákaflega stuttan tima frá
jarðsögulegu sjónarmiði, — eða
aðeins um 200 millj ár. Jörðin er
talin vera 4,5 biljón ára gömul
(amerisk billjón) þannig að ef
þeim aldri væri jafnað til eins
sólarhrings, þá er aðeins klukku-
timi liðinn frá þvi landrekið hófst
og hafsbotninn núverandi tók að
myndast (sekúnda siðan maður-
inn kom til sögunnar, hundrað-
asti hluti úr sekúndu siðan Jón
Arason var uppi og þúsundasti
hluti úr sekúndu siðan Island fékk
heimastjórn). Á þessari „einu
klukkustund” hins jarðsögulega
sólarhrings hefur Indland rekið
náístum þvi 5000 milur i norður og
Bandarikin sömu vegalengd i
vestur.
touAToa
STATUTE M IÍS AT EQUATCR
LANDREKIÐ. Þessar þverskurðarmyndir sýna hvernig eldfjallasprunga
byrjar að skilja Suður-Ameriku frá Suður-Afriku fyrir 135 milljónum ára
siðan. Eldfjallaröðin, sem myndar hinn svokallaða Atlantshafshrygg sést
vel á myndinni i miðjunni, sem sýnir þverskurð þessa sama svæðis fyrir 65
milljónum ára. — og neðstamyndin sýnir svo afstöðuna i dag. ísland er
stærstur þeirra hluta Atlantshafshryggjarins sem ofansjávar eru.
En hvar endar þetta? Hvernig
verður umhorfs i heiminum eftir
t.a.m. 17 jarösögulegar „minút-
ur”, þ.e.a.s. eftir 50 milljón ár?
Mið-Amerika verður þá horfin.
Atlantshafið og Kyrrahafið mæt-
ast i Karabiska hafinu. Austur
Afrika hefur brotnað frá öðrum
hlutum meginlandsins Rauða
hafið hefur stækkað, Miðjarðar-
hafið minnkað. Astraliu hefur
rekið norður fyrir breiddarbaug
Singapore og hana hefur rekið yf-
ir meginhluta Indónesiu.
Ótrúlegt? Að visu. Satt engu að
siður. Miklu meiri tilflutningar og
hamfarir hafa nú þegar orðið.
Hvað myndu menn t.d. segja um
atburðinn, þegar Atlantshafið
féll með fossaföllum miklum inn i
lægðina, þar sem nú er Mið-
jarðarhaf, — vagga evrópskrar
menningar.
HVAÐ UM
ÍSLAND?
En hvað kemur þetta Islandi
við. Að sjálfsögðu mjög mikið. Is-
land liggur á miðjum Atlants-
hafshryggnum og rifa sú, eða gjá,
sem gengur eftir endilöngum
þeim mikla fjallgarði miðium,
gengur eftir Islandi endilöngu frá
suð-vestri til norð-austurs. Og það
er einmitt á þessu svæði, þar sem
allar virkustu gosstöðvar Islands
eru. öflin, sem þar eru að verki
eru þau hin sömu og valdið hafa
reki meginlandanna. öflin, sem
ollu atburðunum i Vestmannaeyj-
um eru orsök þeirra miklu átaka
milli meginlands á reki og fasts
úthafsbotns, sem leiddu til jarð-
skjálftanna miklu i Managua. Og
Island stækkar á ári hverju um
eina tommu eða svo af völdum
þessara sömu afla, sem einnig
reka meginlöndin hvort frá öðru á
hinni voldugu siglingu þeirra á
jarðaryfirborðinu. Gosið i Vest-
mannaeyjum er þvi þáttur i mik-
illi sögu ummyndunar jarðar og
Island hefur lagt visindamönnum
drjúgan skerf til sönnunar á
kenningunum um landrekið.
En hverju erum við nær? Hvað
erum við betur sett þótt við vit-
um, að við búum uppi á hana-
bjálkalofti hjá beim mikla eld-
smiðsem kyndir afl sinn með slik
um ólikindum, að heilu megin-
löndin taka á rás? Við græðum
e.t.v. ekki svo mikið á vitneskj-
unni, — og þó. Fyrsta skilyrðið
fyrir þvi að geta eitthvað gert er
að vita. Og það er alls ekki svo
fráleitt að segja, að eitthvað sé
hægt að gera.
Með nákvæmum mælitækjum
er hægt að segja fyrir um þegar
voldugir jarðskjálftar kunna að
vera i aðsigi og einnig i mörgum
tilvikum um aðsteðjandi eldsum-
brot. Komið hafa fram mjög
sennilegar kenningar um, að
hægt sé að hafa stjórn á jarð-
skjálftum þannig, að unnt sé að
„losa um” spennuna, sem skjálft
anum veldur, áður en hún er orðin
svo mikil, að jarðskjálftinn verði
öflugur og leggi borgir i rústir.
Þessu sé hægt að varna með
tæknibrögðum, sem sjái um það
að hleypa „spennunni” af með
reglulegu millibili — með smá-
skjálftum — þannig að aldrei
komi til „þess stóra” eins og t.d.
sá var, sem lagði San Francisco i
rúst árið 1906 eða sá, sem banaði
820 þús. manneskjum i Kina árið
1556. Jarðfræöingar segjast geta
séð það fyrir, að slikur skjálfti sé
liklegur að herja á byggðina við
San Andreas i Kaliforniu I kring
um árið 2001. Og visindamenn
segja, að sennilega verði hægt að
koma i veg fyrir hann með vis-
indalegum aðferðum, — með þvi
að „slaka á spennunni” og fram-
kalla jarðskjálfta áður en sá stóri
geti raunverulega byggt sig upp.
Nú þegar geta menn valdið
jarðskjálftum með tæknibrögð-
um. Þeir hafa lika getað stöðvað
áSvifandi jarðskjálfta. Og hvers
vegna skyldu þeir þá ekki getað
stjórnað skjálftunum eftir eigin
geðþótta innan þeirra marka,
sem hægt er að ráða við slik fyrir-
brigði. Visindamenn hugleiða það
i fullri alvöru.
Og frá sjónarmiði okkar Islend-
inga, — ef hægt er að stjórna jarð-
skjálftum, hvers vegna þá ekki
eldgosum lika? Með nákvæmum
mælitækjum er oft hægt að segja
fyrir um, hvenær þau kunna að
vera væntanleg. Og hvers vegna
skyldi þá ekki vera hægt i fram-
tiðinni að stjórna þvi, með djúp-
borunum og sprengingum hvar
jarðeldurinn brytist út innan þess
svæðis, þar sem likurnar á honum
væru mestar. Það myndi aldeilis
ekki vera ónýtt að geta ráðið ein-
hverju um það, hvar gosið brytist
fram, — jafnvel þótt aðeins væri
hægt að færa það um set sem
næmi par kilómetrum eða svo.
Fyrir slikt mætti mikið fé borga.
Og það er alls ekki eins fráleitt og
ætla mætti að hugsa sem svo, að
þetta kunni að vera hægt.
Landiö
spennist
sundur um
þumlung
r r m
a ari
Miövikudagur 31. janúar 1973
Miðvikudagur 31. janúar 1973
o