Alþýðublaðið - 25.05.1975, Qupperneq 4

Sir William Stephenson, einhver stórhrotnasti afreksmaður
af íslenskum ættum, sem uppi hefur verið
H. MDntgQmery Hyde I þýöirrgo Hersteins Pálssnnsr
DULARFULU 51
KANADAMAÐURINN
Útnefning Donovans sem yfirmanns C.O.I. var formlega tilkynnt í
forsetatilskipun þann 11. júlí 1941. Störf hans voru skilgreind þannig:
AS safna og meta allar upplýsingar og atriði, sem áhrif geta haft
á þjóðaröryggið, að samræma slíkar upplýsingar og atriði og fá þetta
forseta til afnota, svo og stjómardeildum og embættismönnum ríkis-
stjómarinnar, sem forsetinn ákveður, og framkvæma, þegar forset-
inn óskar slíks, önnur störf, sem geta auðveldað söfnun upplýsinga,
sem nauðsynlegar eru fyrir þjóðaröryggi og ríkisstjómin hefur ekki
í höndum.
Þetta erindisbréf var eðlilega óljóst orðað, þar sem forsetinn gat ber-
sýnilega ekki verið ákveðnari varðandi starfsemi stofnunar, sem hafði
verið sett á laggir, til að taka að sér störf, er vom bæði leynileg og jafn-
vel horfðu til sóknar í eðli sínu. En Donovan hafði ekki aðeins verið
falið að safna upplýsingum, heldur samræma þær undirbúningi á fram-
kvæmdum á „sérstökum aðgerðum“ og undirróðursstarfi. „C.O.I. samsvar-
aði því B.S.C. í rauninni, ef ekki að nafninu til,“ sagði Stephenson síðar,
„og þá nótt svaf ég í fimm stundir í stað fjögurra.“
Samstarfið hófst þegar. Donovan og Steplienson sömdu í sameiningu
upprunalega starfsáætlun stofnunarinnar, bæði að því er snerti fyrir-
komulag og vinnubrögð. Þann 9. ágúst 1941 skýrði Stephenson London
svo frá, að stofnun Donovans væri óðum að taka á sig mynd, aðalskrif-
stofurnar í Washington hefðu verið settar á laggir með kjama starfsfólks
og væru teknar til starfa, samstarfið við formenn herforingjaráðanna
virtist gott, og Donovan væri sannfærður um samvinnuvilja þeirra. („Hann
hefur nu nokkra góða aðstoðarmenn, sem virðast kunna til verka og
em raunsæir“). Tveir traustustu mennimir meðal upprunalegu starfs-
mannanna vom Edwin Buxton ofursti, blaðamaður frá Providence í
Rhode Island-fvlki og vinur hans frá því í fyrri heimsstyrjöldinni —
hann hafði hjálpað Donovan að koma á laggir félagi uppgjafahermanna,
American Legion, árið 1919 — og James Murphy, sem hafði verið hjálp-
armaður Donovans í embætti aðstoðardómsmálaráðherra. Ned Buxton
varð eins konar framkvæmdastjóri C.O.I., en Jimmy Murphy tók að sér
gagnnjósnimar, þótt Murphy segði venjulega brosandi, að raunverulega
ástæðan fyrir því, að Donovan liefði fengið hann að stofnuninni, væri „að
hindra, að hann fengi rýting í bakið.“ Enn einn þekktur nýliði, sem feng-
inn var að C.O.I. í uppliafi, var Robert Sherwood, leikritahöfundxir og
( vinur Roosevelts forseta, sem falin var ábvrgðin á áróðri gagnvart öðrum
löndum, þótt (eins og fram mun koma) liann yrði ekki til stríðsloka hjá
Donovan. Til að tryggja sem nánasta, daglega samvinnu B.S.C. og C.O.I.,
setti Stephenson á stofn útibú í Washington, og þar setti hann til starfa
reynda foringja í öllum deildum leyniþjónustu, en Donovan kom aftur á
fót útibúi í New York. („Hann liefur nú starfandi stofnun hér og í Was-
hington og ætti því að geta varðveitt leyniskjöl“.)
„Stofnun C.O.I. fimm mánuðum fvrir árásina á Pearl llarbor tákn-
aði frekar fvrirlieit en þátttöku Bandaríkjamanna í leyniþjónustu er-
lendis, eða að hún væri orðin að staðreynd,“ sagði Stephenson síðar. „Frá
mínu sjónarmiði var C.O.I. fyrst og fremst framtíðarfjárfesting, og um
nokkurt skeið þarfnaðist stofnunin meiri hjálpar en hún gat veitt öðr-
um. Þetta var óhjákvæmilegt af fjórum aðalástæðum. I fyrsta lagi var
augljóst, að C.O.I. var frumherji, er skorti reynslu, sem byggja mátti á.
1 öðru lagi, meðan Bandaríkin bjuggu við frið, var aðstaða hans svipuð
Hoovers — það er að segja, hann bar ábyrgð, en var valdalaus. Ef hann
átti að halda uppi áróðri, varð hann til dæmis að ráða yfir stuttbylgju-
stöð, en útvarpsrekstur í Bandaríkjunum er á vegum einkafyrirtækja og
fyrir árásina á Pearl Harbor var ekki hægt að losa sig við eigendur stutt-
bylgjustöðva eða neyða þá til samstarfs. 1 mörgum tilfellum neituðu þeir
að fylgja fyrirmælum C.O.I. eða nota efni frá stofnuninni. Utanríkis-
ráðuneytinu var líka óljúft að láta bendla sig við stofnun, sem hlaut að
stofna hlutleysi Bandaríkjanna í voða með undirróðursstarfi, og þrátt
fyrir upphafleg loforð í gagnstæða átt, veitti ráðuneytið yfirleitt ekki þá
samvinnu, sem nauðsynleg var, til að leyna starfsemi stofnunarinnar er-
lendis.
í þriðja lagi voru eldri stofnanir, sem liann varð að hafa samvinnu
við, til að geta samræmt fréttaþjónustuna, allfjandsamlegar í öndverðu,
að nokkru vegna vantrúar á gildi og getu stofnunar, sem nauðsynlega varð
að njóta starfskrafta óvaninga, og sumpart af ótta við, að C.O.I. mundi
ganga á forréttindi þeirra. Þetta átti sérstaklega við um F.B.I. og í minni
mæli levniþjónustudeildir herjanna. Loks ætluðust svo formenn herfor-
ingjaráðanna til þess af Donovan, þegar styrjöldin skall á, að hann rétt-
lætti framhaldsstarf stofnunar sinnar með því að færa sönnur á tafar-
lausan árangur þrátt fyrir þá staðreynd, að hann hafði liaft ónógan tíma
og vald til fullnægjandi undirbúnings.
0-------------------------------------------------------------------------
„Luxemborg er sjálfstætt her-
togadæmi i Ardennafjöllum Þar
eru auðugar járnnámur, og mikið
af járngrýti er flutt úr landi.
Belgia, Holland og Luxemborg
nefnast einu nafni Benelúx-lönd-
in. Nafnið er myndað af fyrstu
stöfunum i nöfnum landanna. Þau
hafa um árabil haft með sér náið
viðskiptabandalag.”
Þannig hijóðar vitneskja sú,
sem börnum i efsta bekk
reykviskra barnaskóla er skylt að
nema um Lúxemborg. 1 efnisyfir-
liti „landafræði eftir Erling S.
Tómasson” gefur hvergi að lita
nafn þess, enda stendur klausan
um það ekki sjálfstæð, heldur
sem iiður i læddómnum um
Belgiu.
Um önnur lönd Evrópu er það
tiltekið i niðurskiptum þáttum,
hverjir landshættir eru, hverjir
atvinnuvegir, hvers kynstofns
fólk byggir löndin, hverjar helstu
borgir landsins eru og svo ýmis
annar fróðleikur látinn fylgja
með. Ef dæma á eftir afgreiðslu
þeirri, sem Luxemborg hlýtur,
eru engar borgir i landinu, þar
renna engar ár, þar eru engir at-
vinnuvegir og engir landshættir.
Þar býr ekki einu sinni fólk, þvi
þar eru aðeins járnnámur.
Þessu er þó nokkuð á annan veg
farið.
Undir áhrifamætti ofureflis
Luxemborg er litið land, réttar
999 fermilur að flatarmáli, sem
liggur klemmt — og stundum
kramið — á landamærum þriggja
mun stærri og voldugri rikja. Það
eru Belgia, Þýskaland og Frakk-
land, sem þannig bera það á milli
sin — stundum á höndum sér,
stundum á bakinu og stundum
hafa þau, að minnsta kosti
Þýskaland, dregið Luxemborg á
hárinu.
í höfuðborg landsins, sem einn-
ig ber nafnið Luxemborg, getur
að lita greinileg merki þess, að
landið hefur ætið verið umsetið,
enda hefur vart liðið sú hálfa öld i
sögu þess, að ekki kæmi til átaka
um það og jafnvel hernáms. Styst
er að minnast þess að á árum
annarar heimstyrjaldar þessarar
aldar, hertóku Þjóðverjar landið
og framfylgdu þar öfgastefnur
sinar. Um þá heimsókn áttu
luxemborgarar lengi bitrar
minningar, en nú á siðari árum,
hefur gróið þar nokkuð um, enda
nýjar kynslóðir teknar við stjórn-
völum beggja landa, þótt ef til vill
enn sé nokkuð grunnt á gömlum
viðhorfum.
En það er fleira en illar minn-
ingar, sem Luxemborg á af
styrjaldarmenjum. Elstu mann-
virki borgarinnar eru hernaðar-
mannvirki, eða öllu heldur
varnarmannvirki. Þau standa
enn, furðu vel varðveitt, og vitna
um þá aðstöðu sem landinu hefur
ávallt verið búin. Það er eitthvað
fallegt, nánast dapurlega fallegt,
við þessi virki, sem oft hafa veriö
listasmið hin mesta. Jafnvel i dag
Spánskur varðturn vakir yfir gilinu, en i baksýn sér á umferða
stafar af þeim traust það og
öryggi, sem þau hafa veitt ibúum
borgarinnar, sem skjól þeirra
fyrir árásum annarra þjóða.
Minnismerki um dýrð styrjaldar
Það hernaðarmannvirki i
Luxemborg, sem ef til vill vakti
mesta athygli undirritaðs, var þó
ekki hluti þessara gömlu rústa,
hvorki þeirra norður-evrópsku,
né hinna, sem spánverjar skildu
eftir sig.
Skammt frá Luxemborgarflug-
velli er garður, þar sem grafnar
eru þúsundir bandariskra her-
manna — sem allir féllu i sókn
bandamanna gegn um landið.
Þar getur að lita á stórum gras-
bletti, raðir á raðir ofan af hvitum
marmarakrossum. Einn stendur
þarefstur og ber nafn Pattons, en
hinir standa neðar, I skipulegum
röðum, likt og liðskönnun fari
fram. Yfir krossum þessum vaka
tveir gylltir ernir á ógnarháum
súlum.
Efst i garði þessum er minnis-
varði nokkur, sem er nægilega
stór til þess að i honumer kapella.
Hann er einnig úr marmara.
Fyrir framan hann, sinn til
hvorrar handar, standa
marmarabálkar tveir, allmiklir
um sig, hvor þeirra um sig ber á
sér stórt yfirlitskort, sem sýnir
með örvum sókn bandamanna inn
iEvrópu og gegn um Lúxemborg.
Aftan á þá eru svo skráð nöfn
þeirra, sem grafnir eru i garðin-
um, en skildu ekki eftir sig nægi-
lega miklar likamsleifar
að þekkjast.
Allar áletranir og allt yl
garðsins er með þeim h
hann stendur undirrituðu
hugskotssjónum, sem gri
stórt minnismerki um
ljóma þann, sem sumurr
um virðist stafa af styr
Garður þessi er vai
griðarstóru hliði, skreytt
Það er garður sigurvega
Ekki alllangt frá ban
hermannakirkjugarðini
annar garður, hulinn skóg
áberandi merktur. Skógi
einn liggur þangað og ga
sjálfur er friðsæll og y
laus. Krossaþyrpingar sta
á grasflöt og stór steinkro
yfir þeim. Áletranir eru e
skreytingar engar — mini
enginn og kapellan engin
Hliðið er gamalt steinhl
ið likt og borgarhlið.
garður hins sigraða.
garður, til minja um me
Fátt er svo með öllu....
En, það er ekki allt illt,
náið sambýli við aðrar þj<
ur fært luxemborgisku j
Menningarleg samski]
Frakka hafa fært inn i lar
ir og bókmenntir, sem þjc
ur ekki skapað að neini
sjálf. Viðskipti þeir:
Þýskaland hafa einnig or
samleg og kaupmennska
milli stendur með miklurr
Bandarfski hermannagrafreiturinn stendur sem ævarandi minnismerki um grimmd mannsins,
uppsetning hans leggi mesta áherslu á auglýsingagildi hans fyrir Bandarikin sjálf.
Sunnudagur 25. mal 1975