Alþýðublaðið - 19.06.1976, Síða 7

_______________VETTVANGUW 15
sjálfstæður ein-
- en ekki einka-
Laugardagur 19. iúní 1976
Barnið er
stakiingur
eign foreldranna
EFTIR GUÐRÚNU ERLENDSDÓTTUR HRL.
ÞRIÐJI OG SÍÐASTI HLUTI
Er réttaröryggi barna
nægilega tryggt með
barnaverndarlögun-
um?
Þau mál, sem varöa meiri
háttar ráöstafnir gagnvart
börnum eöa forráöamönnum
þeirra, eru eins og aö framan
segir vandasömustu mál barna-
verndarnefnda, og er ákaflega
mikilsvert aö málsmeöferö öll
sé hin vandaöasta. Þarna er
veriö aö ganga inn á sviö helg-
ustu mannréttinda.
1 iögunum um vernd barna og
ungmenna nr. 53/1966 er reynt
aö búa sem best aö barna-
verndarnefndum og ráöi, þegar
fjallaö er um þessi viökvæmu
mál. En er þaö nægilegt?
Barnaverndarlögin hafa aö
geyma viötæka heimild til
frelsissviptingar og til annarrar
ihlutunar i mikilvæg mannrétt-
indi. Þaö er þvi frávik frá
réttarkerfi okkar, aö ihlutun i
þessi mál er ekki dómstólamál.
Meö því aö flytja dómsvaldiö
yfir á nefndir kosnar af sveitar-
stjórnum, hefúr réttaröryggiö
veriö mjög skert.
Barnaverndarlögin eru byggö
á ýmsum forsendum. Ein er sú,
aö taka barns af heimili skuli
vera neyöarráö, alltaf eigi áöur
aö vera búiö aö reyna önnur og
vægari úrræöi (sbr. 26. og 28.
gr.).
Þótt „velferö barnsins” sé
vafalaust leiöarstjarnan fyrir
starfsemi bamaverndarnefnda,
vernda löginréttindi foreldra og
forráöamanna meö þvi aö krefj-
ast þess aö viss tilvik séu fyrir
hendi til aö ihlutun sé heimil.
Þaö má teljast mikil réttar-
skeröing, ef aöilar aö máli, sem
er til meöferöar hjá barna-
verndarnefnd, hafa ekki tæki-
færi til aö koma slnum skoöun-
um á framfæri og halda uppi
vörnum á sama hátt og þegar
um dómsmál er aö ræöa. Ekki
skiptir máli i þessu sambandi,
þótt ihlutunin sé i sjálfu sér rétt-
mæt. Réttur til aö tala máli sinu
felur i sér, aö maöur fái allar
upplýsingar, sem nefndin hefur
yfir aö ráöa. Ekki er nein trygg-
ing fyrir þvi aö foreldrum eöa
öörum forráöamönnum barns
sé kynntur réttur til áfrýjunar
til barnaverndarráös.
Yfirleitt er oft erfitt aö gera
sér grein fyrir þvi, á hverju
ákvöröun nefndar er reist, þvi
aö þaö kemur sjaldnast fram i
úrskuröum nefndanna.
Rétt er aö benda á þaö, aö
itarleg könnun þyrfti aö fara
fram á þvi, hvernig barna-
verndarlögin frá 1966 hafa
reynst.
Þótt ákvæöi sé um þaö i lög-
unum, aö héraösdómari taki
stundum sæti i nefndunum, er
forsendan fyrir þvi sú, aö nefnd-
in hafi þegar myndað sér
skoöun um máliö. Má telja þaö
mikinn veikleika, hve dómarinn
kemur seint inn i málið. Hér
hefur engin rannsókn fariö fram
á þvi, hve oft hefur veriö kallaö
á héraösdómara vegna úr-
skuröa bamaverndarmála. Ef
lögfræöingur á sæti I barna-
verndarnefnd, þarf ekki aö
kalla á dómara. Þaö er auðvitaö
engin trygging fyrir þvi, að
maöur, þótt lögfræöingur sé,
hafi reynslu dómara I meðferð
mála, eða sérmenntun á sviöi
bar naver nd arm ála.
Hér á landi starfa barna-
verndarnefndir yfirleitt mjög
samviskusamlega. Er ég ekki
aö hnýta i starfsemi þeirra, þótt
ég leyfi mér aö láta i ljós vafa
um, aö nefndir láti i hverju ein-
stöku málieingöngu stjórnastaf
tillitinu til þess, hvaö barni sé
fyrir bestu. önnur atriði geta
lika hafa haft áhrif á nefndina,
fjárhagslegs- eöa siöferðislegs
eölis og mörg fleiri atriði, sem
fela sig á bak viö lagaákvæöin.
Ef sérstakur talsmaöur væri
skipaöur fyrir barniö i hverju
tilviki, þá myndi vera miklu
minni hætta á þvi aö annarleg
sjónarmiö heföu áhrif á störf
nefndanna.
Þrátt fyrir þá augsýnilegu
hagsmuni, sem i húfi em fyrir
barn, þegar veriö er aö fjalla
um ráöstöfun á þvi, hefur það þó
ekki beina aðild aö málinu. Lög-
in gera ráö fyrir þvi, aö foreldr-
ar barns séu að ööru jöfnu hæf-
astir til aö gæta hagsmuna þess.
Þetta sjónarmið ætti ekki aö
ráöa þegar ráöstöfun barns
verður deiluefni milli foreldra,
þeir geta ekki ráöiö fram úr þvi
sjálfir og veröa aö leita á náöir
yfirvalda eöa dómstóla til úr-
skuröar. Þetta sjónarmiö um
hæfni foreldranna ætti ekki
heldur aö ráöa, þegar hiö opin-
bera dregur I efa hæfni þeirra til
aö annast börnin. Ekki ætti
heldur aö gera ráö fyrir þvi, aö
rikiö gæti hagsmuna barnsins.
Þess vegna er það afar mikil-
vægt, aö barniö veröi viður-
kenntsem sjálfstæöur málsaöUi
og aö þvi sé séð fyrir lögmanni,
sem eingöngu gætir hagsmuna
barnsins og metur, hvaö vMdi
barninu minnstum skaöa. 1
málaferlum, hvort heldur fyrir
dómstól eöa stjórnvaldi, verður
lögmaöur barnsins á sjálf-
stæöan hátt aö túlka og meta
hagsmuni skjólstæöings sins,
þ.á m. nauösynina á þvi aö
komast fljótt aö endanlegri
niðurstöðu. Þarfir barna geta
veriö allt aörar en þarfir kyn-
foreldra, fósturforeldra eða hins
opinbera. Þegar deila-.er um
forræöi þeirra, geta þess vegna
ekki lögmenn hinna fuUorönu
gætt hagsmuna þeirra á fuU-
nægjandi hátt. Börnin þurfa aö
vera aöilar málsins, hvort sem
máUÖ er rekiö fyrir dómstóli
eöa stjórnvaldi, algerlega óháö
hinum fulltiöa aöUum.
Hvað er til úrbóta?
Ég hef hér aö framan fjaUaö
nokkuö um hættuna á þvi, að
skert sé réttarvernd barnsins
með þvi aö láta barnaverndar-
nefndir hafa úrskurðarvald i
málum, sem varöa meiri háttar
ráðstafnir gagnvart börnum.
Sú spurning kemur þvi upp,
hvaö séunnt aö gera tU úrbóta á
þessu sviði. Þaö er vissulega
hægt aö gera breytingar á starf-
semi barnaverndarnefnda tU aö
trýggja frekar réttaröryggiö
meö þvi aö setja ófrávikjan-
legar og strangar reglur um
meöferö máls fyrir barna-
verndarnefnd. Þá myndu
nefndirnar breyta nokkuö um
svip og vinna svipaö og dómstóU
I öUum störfum sfiium. t heild
má segja, aö sllkar breytingar
myndu skaöa störf nefndanna,
sem I reynd fjallaaöáUega um
félagsleg efni. Þvi viröist betra
aðfinna einhverja aöra leiö tU aö
efla réttaröryggiö. Aö minu áliti
væri þaö best gert meö þvi aö
taka úrskuröarvald barna-
verndarnefnda úr þeirra hönd-
um og færa þaö yfir á dómstól-
ana.
Það má e.t.v. segja sem svo,
hvort þá sé ekki jafnframt hægt
að fella barnaverndarnefndir
niöur, þvi aö félagsmáls-
stofnanir taki aö sér i æ rikara
mæli bæði fjölskylduvernd og
barnavernd.
A ráðstefnu um málefni
yngstu borgaranna, sem haldin
var i Reykjavik i mars 1974, og
sótt var af fólki, sem vinnur að
barnaverndarstörfum viös-
vegar á landinu, komu fram
margar raddir um þaö, ekki sizt
frá fulltrúum búsettum utan
Reykjavikur, að barnaverndar-
nefndir væru ómissandi aöiU til
aö fjaUa um viökvæm mál. Var
þar ekki taliö timabært aö
leggja niöur barnaverndar-
nefndir. Viröist þvi auösætt, aö
barnaverndarnefndir geta
komiö aö góöu gagni meö þvi aö
vinna aö fyrirbyggjandi verk-
efnum, hinni eiginlegu barna-
vernd eöa fjölskylduvernd.
Sumir telja, að úrskuröarvald
i barnaverndarmálefnum eigi
aö vera i höndum sérdómstóla
svonefndra ungmenna- eöa fjöl-
skyldudómstóla. Þeir áttu upp
tök sin i Bandar. laust fyrir
siöustu aldamót, og eru nú
nokkuö skiptar skoöanir um
starfsemi þeirra. Nokkurrar
óánægju hefur gætt meö ung-
mennadómstóla, þar sem ekki
er taUö, aö virtar hafi veriö
nægilega formreglur og hafi þvi
börn ekki notiö réttaröryggis
sem skyldi. Mun ég ekki fara
nánar út i þaö hér. Mér viröist
ástæöulaust að stofna sérdóm-
stól til aö fara meöþessimál.
Hinir almennu dómstólar eiga
aö geta sinnt þessum málum.
Slik mál eru ekki óþekkt fyrir-
brigöi hjá dómstóiunum, sbr.
fjölmarga hæstaréttardóma.
Margir munu telja, aö þaö mæli
gegn dómstólaleiöinni, aö hún
sé timafrek og kostnaöarsöm.
Viö megum ekki gleyma þvi, aö
nefndaleiðin er lika ákaflega
timafrek, þannig aö þar hallast
kannske litiö á, og aldrei yröi
þaö talið of dýrt, ef hægt er aö
bæta réttaröryggið meö þvi. Ef
dómstólaleiöin á aö geta náö til-
gangi sinum þyrfti að fjölga
dómurum til þess aö hraöa
þessum málum.
Þótt raddir hafi verið uppi um
það, aö hugtakiö „festina lente”
eða flýttu þér hægt ætti einkar
vel viö um barnaverndarmál,
vil ég þó leyfa mér aö halda þvi
fram, aö slikur seinagangur geti
haft afar skaövænlegar af-
leiöingar fyrir barniö.
Ég vil benda hér á bók, sem
kom út I Bandarikjunum áriö
1973 og heitir Bayond the Best
Interests of the Child, og er eftir
Joseph Goldstein lagaprófessor
vib Yale, önnu Freud, sál-
fræðing, og Albert J. Solnit
barnasálfræöing viö Yale. Bók
þessi hefur vakiö mikla athygli,
en hún fjallar um þaö, eftir
hverju dómarar eigi aö fara,
þegar |ieir meta, hvaö hafi
minnst skaövænleg áhrif fyrir
barniö þegar dellt er um forræöi
þess eöa ráðstöfun. Þar er þvi
haldiö fram, aö afarmikilvægt
sé,að sem allra stystur tlmi fari
i meðferð slikra mála, þvi aö hin
sálrænu tengsl milli barns og
foreldris (eöa fósturforeldris)
biöa alvarlegan hnekki ef sam
bandið er rofið I lengri tima.
Fari það eftir aldri barnsins,
hve langan aöskilnaö þaö þolir,
án þess aö þessi sálrænu tengsl
rofni með öllu. Höfundur bókar-
innar telja, aö lögin verði fyrst
og fremst að taka tillit til þarfa
barnsins, ekki aöeins likam
legra þarfa, heldur miklu frem-
ur hinna sálrænu eða til-
finningalegu þarfa þeirra. I
ööru lagi halda höfundarnir á
lofti friöhelgi einkalifsins. Meö
þvi aö vernda rétt foreldra til aö
ala upp börn sin aö eigin vild án
ihlutunar hins opinbera, telja
höfundarnir jafnframt
verndaða þörf barnsins fyrir
stööugleika i uppeldinu. Þeir
mæla þvi meö sem allra
minnstri ihlutun af hálfu rikis-
valdsins og telja það ekki fært
um aö stjórna svo vandasömu
sambandi og er á milli foreldra
og barna. I bókinni er aðal-
áherslan lögð á aöstæöur,
þegar foreldrarnir (eöa þeir
sem annast bömin) geta ekki
náö samkomulagi um börnin og
veröa aö leita á náöir dómstóla
eöa yfirvalda til úrlausnar
deilunum. Höfundar þessarar
bókar mæla einnig eindregiö
meö þvi, aö sérstakur tals-
maöur sé skipaöur til aö tala
máU barnsins.
Ég vil itreka þaö, að ég tel
afar þýöingarmikiö, aö settar
verði ákveðnar reglur um með-
ferö barnaverndarmála fyrir
dómstólum, reglur sem stuöli
aö þviaö málin gangi fljótt fyrir
sig.
Niðurlag.
Mannréttindi eru gerð fyrir
manninn sjálfan. Þessi réttindi
tilheyra börnum jafnt sem full-
orðnum. Margbreytileiki og út-
þensla nútima þjóöfélags krefst
þess, að rikiö verði virkari þátt-
takandi og tryggi aö réttindi
þeirra, sem eru minni máttar,
verði ekki fótum troðin, hvort
sem er af öðrum þegnum eða
rikinu sjálfu.
Ég vil aðeins taka sem dæmi,
að það er refsiveröur verknaður
aö beita fulloröna likamlegu of
beldi, en við þolum þaö, að hin
varnarlausustu meðal okkar,
börnin séu beitt ofbeldi. 1 is-
lenskum lögum skortir laga-
ákvæðium agavald foreldra. Þó
er taliö aö þeir, sem hafa for-
eldravald yfir barni, geti beitt
likamlegum agaúrræöum til aö
knýja börn til hlýðni.
Þaðerhægtaöspyrja um þaö,
hvort þau lagaákvæöi, sem viö
höfum til aö vernda börn gegn
ótilhlýöilegri meðferö foreldra
eöa annarra forráöamanna séu
nægileg. Rannsóknir erl. benda
til þess að mikiö sé um brot á
þessu sviði, sem aldrei koma
fyrir almannasjónir. Orsökin til
þessa er sú, aö fórnarlömbin,
börnin eru þess oft ekki umkom-
in að kvarta undan ástandinu.
Oft er það aöeins þegar með-
feröin ermjög slæm eöa stendur
lengi, að annað fólk tekur eftir
þvi, og yfirvöldin eru látin vita
um málið. Margar ástæður
liggja til þess, aö nágrannar og
aörir þeir, sem vita um
aöstæöur hika viö aö kvarta til
barnaverndarnefnda, lögreglu
eöa anr.arra yfirvalda. Af-
leiöingin er sú, aö vanræksla og
jafnvel bein misþyrming getur
átt sér stað i lengri tima, án
þess aö neitt sé gert.
Viö höfum itarlegar reglur
um lögrábanda þarsem reynt er
að vernda fjárhagslegan rétt
barns á sem tryggilegastan
hátt. Þaö er kominn timi
til aö veíferð bamsins, aö þvi er
snertir persónuleg málefni,
verði sýndur samsvarandi
áhugi af hálfu löggjafans.
Þaö er skylda okkar, bæði
gagnvart börnum og þjóö-
félaginu, aö brúa biliö sem er á
milli mannréttinda fullorðinna
ogbarna. Þessiskylda er viður-
kennd um allan heim og oröuð i
Yfirlýsingu S.Þ. um barnarétt-
indi, frá 20. nóv. 1959, 2. gr.
Barniö á að njóta sérstakrar
verndarogá aö hafa tækifæri og
möguleika samkvæmt lögum og
á annan hátt, sem gera þvi fært
aö þroskast likamlega, andlega,
siðferöilega, sálarleg*og félags-
lega áheilbrigðan og eðlilegan
hátt i anda frelsis og vel-
sæmdar.
Við setningu laga til að ná
þessum tilgangi, skal velferð
barnsins alltaf sitja i fyrirrúmi.