Tíminn - 08.01.1966, Qupperneq 7

LAUGARDAGUR 8. janúar 1966
7
Alfred Döblin.
Aufsatze zur Literatur — Uns-
er Dasein. Höfundur: Alfred
DöbHn. Útgáfa: Walter-Verlag
1963—‘64. VerS: DM. 50 —
(bæði bindin). Alfred Döblin
fæddist í Stettin 1878, elzt upp
í Berlín og las læknisfræSi.
Hann settist síðan að í Berlín
og hafði atvinnu af lækningum,
en skrifaði jafnframt sjcáld-
sögur og greinasöfn. Hann var
Gyðingur og því ilia séður í
Þýzkalandi eftir valdatöku
þjóðemisjafnaðarmann. Flúði
land 1933, bækur hans bornar
á bál sama ár. Bókabrennur
voru nokkuð tíðkaðar í þriðja
ríkinu og eftir ósigur þess
gerðist það ekki ósjaldan í hin
um frelsuðu löndum í Austur-
Evrópu að múgurinn réðist inn
í bókabúðir og bókasöfn og
bar út þýzkar bækur og lagði
eld L Fyrst flýði Döblin til
Ziirich og skömmu síðar þaðan
til Parísar.Þar dvaldihann allt
til þess að hersveitir Hitlers
óðn inn í Frakkland 1940. Þá
flýðx Döblin til Bandaríkjanna
Þar snerist hann til kaþólskr
ar trúar og í stríðslok hverfur
hann aftur til Þýzkalands.
Hann var skipaður bókmennta
ráðunautur á franska hernáms
svæðinu eftir stríðið. Dvaldi
ýmist þar eða í París. Hann
var heilsuveill síðustu árin,
sem hann lifði og lézt í Emm-
encBngen í Þýzkalandi 1957.
Hann gefur út smásögur 1913
og skáldsögu 1915. Frægasta
verk hans kemur út 1929,
Berlin Alexanderplatz. Þetta
er saga íbúa stórborgarinnar,
ádeilurit og mjög raunsætt. í
fyrri ritum hans gætti nokkuð
áhrifa frá Joyoe og Dos Pass-
os, en með þessu verki hefur
hann sagt skilið við hina svo-
nefndu sálfræðilegu skájdsögu,
bókin fjallar ekki um eina per-
sónu, heldur borgarlífið og
allan þess margbreytileik. Með
þessari bók verður hann með
fremstu höfundum Þýzkalands.
Hann skrifar tvær bækur í
París, „Pardon wird nicht
gegeben“ og „Amazonas". 1927
kom út söguljóðið „Manas“, þar
kennir mjög áhrifa expresíon-
ismanns. Auk þessara bóka
skrifaði Döblin fjölda greina
og stóð að útgáfu „Der
Sturm“„ sem var tímarit
expressionista. í safnritinu
„Aufsatze zur Literatur“, sem
Walter útgáfan gefur út, er
safnað saman helztu greinum
hans um bókmenntir. Hér eru
greinar um skáldsöguna sem
bókmenntagrein, þróun henn-
ar og formbreytingar. Þessar
ritgerðir eru meðal þes bezta
sem ritað hefur verið um þetta
efni, höfundurinn átti mikinn
þátt í því sjálfur að móta nýtt
skáldsöguform. f þessu greina
safni eru frásagnir og greinar
um samtíðar höfunda hans, svo
sem Kafka, Musil, Joyce og
einnig greinar um Goethe,
Dostójevski og fleiri. Að loky
um skrifar hann um eigin verk
og tilorðningu þeirra, þau skrif
ern mjög merkileg varðandi
vinnubrögð hans og hugsana-
gang. Þetta greinaúrval gefur
mjög góðar myndir af mótun
hans sem rithöfundar, samtíð
hans og samferðamönnum.
„Unser Dasein“ er síðasta
ritið, sem kom út eftir hann
fyrir valdatöku Hitlers. Bókin
kom út 1932, en var borin á
bál ásamt öðrum bókum hans
1933. Þessi bók er lífsskoðun
hans sett fram á mjög persónu
bundinn hátt, eigin heimspeki
og heimsmynd. Þetta er heim
speki skálds, sett fram á skýr-
an og mjög persónulegan hátt,
ekki ólík bók Maughams
„Summing up“. Þessi bók er
lykillinn að persónunni Alfred
Döblin.
Walter útgáfan hefur gefið
út flestöll verk þessa höfundar
og er á allan hátt mjög vand
að til útgáfunnar.
fslenzk bókmenntasaga.
Altnordische Líteraturgesch-
ichte. Höfundur: Jan de Vries
Band I. Ritsafn: Gnindriss der
germanischen Philologie —
Hermann Paul, Werner Betz.
15. Útgáfa: Walter de Gruyter
& Co., Berlin 1964. Verð: DM
66.— 2. útgáfa.
Þetta er önnur endurskoðuð
útgáfa þessa rits, endurskoðuð
útgáfa annars bindis er væntan
leg. Þjóðverjar hafa öðrum
fremur stundað íslenzk fræði,
sem kemur til af sameiginleg
um uppruna og samgermönsk-
um menningararfi, að því er
álitið. Áhugi þessi kviknaði á
19. öld og þá stunduðu margir
ágætir þýzkir fræðimenn fom
norræn fræði og ^ íslenzkar
fombókmenntir. íslenzk rit
voru gefin út í Þýzkalandi og
þýzkir fræðimenn hvöttu fs-
lendinga til átaka í þessum' efn
um, eitt hið þýðingarmesta fyr
ir utan fornritaútgáfur, var
þjóðsagnaútgáfa Jóns Árnason
ar og Maurers. Vandaðasta ís-
lendingasagnaútgáfa er þýzk,
Halle útgáfan. Undanfari þess
arar útgáfu er rit Eugen Mogk,
.Norwegisch-Islandische Litera
tur“ útgefin í sama safnriti og
þetta rit. Auk þessa rits í þessu
safni eru fleiri, sem varða fs-
land, svo sem „Altgermanische
Religionsgeschichte" eftir sama
höfund, Geschichte der nordis-
chen Sprachen" eftir Noreen,
„Germanisches Recht“ eftir
von Amira og Eckhardt og
„Germanische Heldensage" eft
ir\ Schneider. Þetta ritsafn er
það merkasta sem út kemur
um norræn fræði. Þetta rit
^fjallar um elzta norrænan
kveðskap, síðan er kafli um
Eddukvæði og skáldakvæði.
Annar hluti ritsins fjallar um
kveðskap eftir Kristnitöku,
skáldakvæði og upphaf sagna
listar. Fræðimenn eru ekki á
eitt sáttir um uppruna kvæð
anna og aldur, þær deilur eru
jafn gamlar rannsóknum á
þessu sviði. Höfundur setur sér
árið 1300 og þar um kring sem
tímatakmörk að þessum rann
sóknum og riti, saga hans nær
til þess tíma, þegar . kristin
áhrif verða yfirgnæfandi í
bókmenntasköpun. Höfundur
hefur á einn hátt mikið fram
yfir aðra sem um þessi fræði
rita, og það er þekking hans
á goðafræðinni og heiðnum trú
arbrögðum. Skáldskapurinn er í
upphafi galdur og verður allt-
af „magískur", þekking á þessu
efni er því mjög þýðingarmikil
til skilnings á skáldskapnum
Umsagnir höfundar um ýmis
skáld eru margar mjög athyglís
verðar, einkum kaflinn um
Egil Skallagrimsson. Athugan
ir höfundar um trúarskiptin
eru ítarlegar og skoðanir hans
vel rökstuddar. Sú saga er
nokkuð rannsökuð af þýzkum
fræðimönnum, íslenzkar heim-
ildir um þau efiíi eru runnar
frá kirkjunnar mönnum og því
hæpnar. Það þarfnast mikillar
aðgæzlu og nærfæmi að raða
saman þeim brotum og óbeinu
heimildum, sem finna má, til
þess að fylla myndina af
Kristnitökunni.
Þetta er eitt þeirra rita sem
ekki verður gengið framhjá af
þeim, sem kynna vilja sér ís-
lenzkar fomþókmenntir, að
öðrum ritum ólöstuðum. Ritið
er 359 blaðsíður, pappír góður
og allur frágangur Mnn þrifa-
legasti. Registur fylgir ekki
þessu bindi, mun birtast í lok
annars bindis, ritskrár eru neð
anmáls og athugagreinar.
Katrín miMa.
Catherine la Grande. Höfund
ur Daria Olivier. Útgáfa: Libra
ire Académique Perrin, París
1965. Verð: F 20. —
Höfundurinn er fæddur í
Sankti Pétursborg, eins og
Leningrad hét um aldaraðir,
þar til nafninu var breytt til
heiðurs byltingamanninum.
Hún fæddist skömmu fyrir
fyrri styrjöldina, hún og fjöl
skylda hennar flúðu land eftir
byltinguna 1917. Hún var þá
altalandi á frönsku, ensku og
móðurmál sitt. Hún gekk í
menntaskóla í París, hóf síðan
nám í Svartaskóla, og lagði
stund á mál, sagnfræði og lista
sögu. Síðan stundaði hún þýð
ingar úr ensku og rússnesku á
frönsku og skrifaði greinar um
erlendar bókmenntir í tímarit.
Hún tók að leggja aðaláherzlu
á rússneska sögu um 1957 og
hefur ritag bók um „Desem-
bristana” (liðsforingjasam-
særi gegn Nikulási I. 1825. Þátt
takendur voru felldir með stór
skotaliðsárás og fimm forustu
mannanna hengdir). Þessi bók
hennar fjallar um þá skemmti
legu drottningu Katrínu
miklu. Hún var þýzk að ætt-
ærni, fædd 1729, giftist ríkis-
erfingjanum, sem síðar varð
Pétur III, 1744 og það kom
bráðlega í Ijós hve hann var
illa hæfur til þess að skipa þá
stöðu. Drottning varð mjög
vinsæl, enda tók hún upp alla
hætti og venjur Rússa með tím
anum. 1762 var Pétur III sett
ur af og hafði Grigori Orlov ást
maður drottningar forgöngu í
þeim aðgerðum. Hún varð þar
með keisarainna og drottning
allra Rússa, algjörlega ein-
völd. Drottning var mikill
menntavinur og uppi á þeim
tímum þegar skynsemisstefnan
var sá góði tónn. Hún átti
bréfaskipti við Voltaire, safn-
kði listaverkum og eignaðist á
skömmum tíma eitt bezta lista
verkasafn sem til var í Evrópu,
hún stóð fyrir miklum bygging
arframkvæmdum og lét gera
yndisfagra skrautgarða. Á henn
ar dögum var St. Pétursborg
ein fegursta borg Evrópu. Rúss
ar njóta hennar nú á dögum,
þeir geta þakkað henni ágæt
listasöfn og margar fegurstu
byggingar og garða þar í landi.
Það er margt á huldu um einka
líf hennar, en tveir voru ást-
menn hennar, sem eitthvað
kvað að, þeir Orlov og Potemk
in. Auk þessara voru ýmsir
fleiri, sem ekki fara neinar sög.
ur af. Hún ætlaði í fyrstu að
færa flest í Rússlandi í það
horf, sem framfarasinnar í
Evrópu töldu ákjósanlegt, en
viðhorf hennar breyttist i
Frönsku Stjórnarbyltingunni.
Hún jók stórlega veldi Rússa,
átti þátt í skiptingu Póllands,
átti í stríði við Tyrki og náði
þá Krímskaganum, hún stóð að
landnáminu í Alaska og jók
mjög áhrif Rússa á heimsmálin.
Áhugi hennar á bókmenntum
var slíkur að hún fékkst við
skriftir sjálf, samdi leikrit, sög
ur og minningar sínar, hún
hvatti til bókmenntastarfsemi
á rússnesku, þótt hún skrifaði
jöfnum höndum rússnesku og
frönsku. Hún var talin stór-
gáfuð, sjarmerandi og hin
skylduræknasta landstjórnar-
kona. Það fóru miklar sögur
af henni og líferni hennar,
bæði þá og síðar. Höfundur
reynir að birta okkur hana eins
sanna og heimildir gera henni
fært, henni tekst að gefa mjög
skemmtilega mynd af þessari
ágætu drottningu, sem var einn
ig skáld og heimspekingur.
Bókimii fylgja margar sam-
tímamyndir. Þetta er skemmti-
leg lesning.
Heimskan.
Úber die Dummheit. Ursachen
und Wirkungen der intellektu-
ellen Minderleistung des Mens
chen. Ein Essay. Höfundur:
Horst Geyer. Útgáfa: Muster-
schmidt Verlag, Göttingen,
1960. Verð: DM 18,60.
Þetta er níunda prentun
þessarar bókar, og er það ekki
undarlegt, því bókin er mjög
skemmtileg. Menn hafa alltaf
gaman af því, þegar einhver
bendir á heimsku náungans
en síður, þegar um mann sjálf
an er að ræða. Hér er á boð-
stólum fræðirit um heimsk-
una. Slík rit hafa áður birzt,
eitt það frægasta eftir Erasm-
us frá Rotterdam, það var stælt
af Þorleifi Halldórssyni skóla-
meistara á Hólum, hann kall-
aði sitt rit „Lof lyginnar"
(prentað í Islandica). Höfund
ur þessa rits skiptir bók sinni
í fjóra kafla auk lokaþáttar. I
inngangi ræðir höfundur vald
heimskunnar yfir heiminum. í
fyrsta hluta ræðir höfundur þá
heimsku, sem stafar af greind-
arskorti, hverjar séu ástæður
fyrir greindarskorti og skil-
greinir orðið „heimska" í öðr-
um kafla fjallar höfundur um
heimsku með þeim, sem virð-
ast hafa sæmilega greind til
að bera, áróður fyrir heimsku,
sem dreift er með fjölmiðlun-
artækjum nútímans og sem get
ur orkað á sæmilega gefið fólk.
Dæmi um þetta eru augljós, t.
d. áróðurinn fyrir þeirri
heimskulegu stefnu, nazism-
anum, sem var svo magnaður
og þann veg framsettur, að
greindasta fólk lét glepjast.
Hættan á slíku verður því
meiri sem heimskingjar og
óþokkar hafa greiðari aðgang
að áróðurstækjum nútím-
ans. Það er auðvelt að sljóvga
fólk með síendurteknum áróðri.
Endurtekningin er undir-
staða auglýsingatækninnar og
komist fjölmiðlunartæki eins
ríkis i hendur óþokkum og fífl
um, sem keypt geta lagna
áróðursmenn, þá vofir ætíð
sú hætta yfir, að fólk fari að
trúa áróðrinum, þar sem hann
dynur á því sí og æ. Hátindur
góðrar sölumennsku byggist á
heimsku kaupendanna, en
hann er sá, að fólk kaupir hluti
sem það hefur svo til engin
not af. Þessi tækni er á mjög
háu stigi í Bandaríkjunum og
hér á landi er nokkuð farið
að bera á þessu fyrirbrigði,
þótt sölutæknin vilji oft verða
nokkuð kauðaleg hérlendis
miðað við þar sem hún gerist
fullkomnust. Það þarf greind
til að meta gildi hlutanna,
þegar buið er að rugla mat
manna á gildi hluta, þá hefur
heimskan sigrað og þá er greið
leið fyrir óprúttna braskara og
verzlunarbullur að pranga
óþörfum vörum inn á náung-
ann. Heimskan tekur á sig
hinar margvíslegustu myndir
og gerir höfundur þeim nokk-
ur skil í þessari bók. Trúgirn-
in er einn helzti bandamaður
heimskunnar, það er' oft svo
að fólk trúir því einkum, sem
það vill trúa. Þetta nota áróð-
ursmeistarar sér og psila listi-
lega á þessa hvöt. Það er vitað,
að glæpamenn eru undantekn-
ingarlítið mjög illa gefnir, það
hefur komið í ljós, að afbrota-
unglingar standa einnig á
mjög lágu stigi hvað greind
snertir.
f öðrum kafla ræðir höf-
undur fyrirbrigðið heimsku í
ýmsum fræðum, hann sýn-
ir dæmi um hina lærðu hálf-
vita, sem er alltaf nokkurt
slangur af. Heimskan í lög-
fræði, guðfræði og læknisfræði
hefur oft orðið til mikilla óþæg
inda, svo ekki sé fastar að orði
kveðið. Ýmsir geta verið skil-
góðir á flestum sviðum en
bjánar í sumum, ótal dæmi gef
ast um slíkt. Fjórði kaflinn
fjallar um klókindi, sem skil
litlir menn sýna oft á tíðum,
þetta fyrirbrigði er almennt
meðal glæpamanna og fanta.
Höfundur-nefnir fjölda dæma
um fyrirbrigðið heimsku, enda'
er úr nógu að moða. Heimsk-
an er bezti bandamaður þeirra
sem berjast fyrir forheimsk-
un heilla þjóða, hún er ekki
heldur aldeilis ónýt óprúttnum
pólitískum ■ braskaralýð og
prangaradóti, og eðli flest-
allra glæpamanna. Heimska og
lygi spásséra oftlega sáman,
enda stallsystur. Bók þessi er
mjög skemmtileg aflestrar og
einkar þörf hugvekja nú á tím
um og á fullt erindi til fslend-
inga nútímans.
Kirkjusaga.
An Introduction to the Hi-
story of the Christian Church.
Höfundur: Wilfred W. Biggs.
Útgáfa Edward Arnold 1965.
Verð 21/-
Kirkjusagan er sá þáttur al-
mennrar sögu, sem drýgstur
verður, einkum fyrr á öldum.
Þessi bók er aðeins úrdráttur
kirkjusögunnar frá upphafi og
fram undir miðja 20. öld. Höf-
undi hefur tekizt að setja sam-
an greinargóða bók, fordóma-
lausa og furðu itarlega mið-
að við stærð. Bókin er einkum
ætluð kennurum og nemend-
um æðri skóla. Víðast hvar er
nú lögð meiri áherzla á sagn-
fræðikennslu en áður tiðkað
ist, og undir þessa grein heyra
vitaskuld kirkju- og trúar-
bragðasaga. listasaga þjóðfé-
lagsfræði og almenn menningar
saga. Þessi þróun er einKum i
Bandaríkjunum og Rússlandi,
og önnur lönd hafa fylgt á
eftir. Stutt og efnisdriúg bók
sem þessi veitir mönnum tölu-
verða innsýn í gang sögunnar
og þróun mannkynsins, sé far
ið vandlega yfir hana og hlið
sjón höfð af hliðstæðum at-
burðum almennrar sögu. Hér
á landi er saga kirkjunnar s
vissum tímum meginsaga ís-
lendinga. Kirkjan var hér-
lendis um tíma ríki ríkisins og
lengi vel sú stofnun, sem vernd
aði þann menningarvísi, sem
Framhald á bls. 14.