Tíminn - 13.03.1966, Qupperneq 7

SUNNUDAGUR 13. marz 1966
Erfðaskrá Ingi-
bjargar Einars-
dóttur
Á hverju Alþingi er kosið
í verðlaunasjóð Jóns Sigurðs-
sonar. Þar eru sennilega marg-
ir, sem ekki vita, hvernig þessi
gjöf er orðin til. Forsaga henn
ar er sú, að Jón Sigurðsson and
aðist í Kaupmannahöfn 7. des-
ember 1879, en ekkja hans, Ingi
björg Einarsdóttir, andaðist 16.
sama mánaðar. Hinn 12. desem-
ber gerði hún svohljóðandi
erfðaskrá:
„Ég Ingibjörg Einarsdótt
ir, veit, að það var einlægur
vilji míns elskaða eiginmanns
Jóns Sigurðssonar, að gefa ís
landi mestan hlut eigna sinna
eftir okkur bæði látin, til fram
fara landinu, samkvæmt því,
er hann alla ævi varði lífi
sínu, en vegna veikinda hans
dróst þetta og varð ekki fram-
kvæmt verklega, svo mér sé
kunnugt.
Vil ég því, til þess að þessu
áformi hans verði fram-
gengt, gefa eftir minn dag tvo
þriðju parta af eignum mínum,
þeim sem verða afgangs skuld-
um og útfararkostnaði. Skal
sjóður þessi nefnast „Gjöf Jóns
Sigurðssonar", en Alþingi það,
er kemur saman eftir dánardag
dag minn, skal kveða á um það,
hvaða fyrirtæki það er, sem
landinu er mest til gagns, að
fénu sé varið til, það skal og
semja reglur fyrir sjóðinn, er
upp frá því verður fylgt, þó
skal það tskið fram, að einungis
vöxtunum skal árlega útbýtt,
en höfuðstóllinn skal látinn
óskertur.
Þar sem ég býst við, að efni
mín séu eigi mikil, en ég vil að
gjöf sú, sem kennd er við nafn
míns hjartkæra eiginmanns, sé
sem rausnarlegust og • fóstur--
jörðu okkar að sem beztum not
um, þá eru það vinsamleg til-
mæli mín, að erfingjar láti
eftir af erfð sinni, tiltölulegan
part á móti þvi, er ég hér með
hef ákveðið af minni eign, svo
þeir þannig að sínu leyti fram
kvæmi vilja hans í lifanda lífi.
Ennfremur gef ég 200 kr.
— tvö hundruð krónur — Þóru
Pálsdóttur, sem með mestu trú
og dyggð hefur stundað mig í
veikindum mínum og minn
elskaða eiginmann í banalegu
hans.
Það er minn fastur ásetning-
ur að fylgja líki míns^ elskaða
eiginmanns heim til íslands í
vor, ef mér endist líf, en þókn
ist guði eigi að treina líf mitt
svo lengi, þá er það ósk mín,
að lík mitt fái að hvílast við hlið
hans í Reykjavíkur kirkjugarði.
Bréf þetta er skrifað af elsku
til íslands, sem mér ætíð hef
ur verið svo kært, og ást og virð
ingu til míns ógleymanlega eig
inmanns, sem hefur verið mér
allt, mitt líf og yndi, það er
ihugað með fullu ráði og óskert
um sönsum í votta viðurvist."
Ákvörðun Alþingis
í samræmi við ákvæði erfða
skrárinnar setti Alþingi 1881,
ákveðnar reglur um sjóðinn,
en þeim var nokkuð brevtt
1911. Reglur verða þannig:
„1. gr. Sjóðurinn skal vera í
TÍMINN
7
vörzlum Stjórnarráðs fslands,
sem annist um að hann ávaxt
ist.
2. gr. Innistæða sjóðsins
haldist óskert, en vöxtunum
má verja til verðlauna fyrir vel
samin vísindaleg rit, og annars
kostar til þess að styrkja út-
gáfur slíkra rita, og til þess að
styrkja útgáfur merkilegra
heimildarrita. Öll skulu rit
þessi lúta að sögu íslands, bók
menntum þess, lögum, stjórn
eða framförum.
3. gr. Alþingi velur í hvert
skipti, er það kemur saman, 3
menn, sem kveða á um, hver
skuli njóta verðlaunanna.
4. gr. Stjórnarráð íslands
semur skýrslu um ástand sjóðs
ins og sendir hana til forseta
hins sameinaða Alþingis.“
Verðlaunanefnd Gjafar Jón
Sigurðssonar var sett erindis-
bréf árið 1885. Er þar lagt á
vald nefndarinnar að ákveða,
hversu há eða lág verðlaun hún
veitir fyrir ritgerðir þær, sem
hún telur verðlauna verðar.
Meira en tuttugu einstakling-
ar hafa fengið verðlaun, en
auk þess hefur sjóðurinn styrkt
bókaútgáfu Sögufélagsins, Bók-
menntafélagsins, Fornritafé
lagsins o.s.frv.
HvaS verSur um Gjöf Jóns Sigurðssonar og Þjóðvinafélagið?
um og enginn veit með neinni
vissu um stofnkostnað þeirra
virkjana, sem verða reistar á
þessu tímabili. Það gildir því
jafnt um Þjóðvarnarmanninn
og Jóhann, að útreikningar
beggja eru gerðir alveg út í blá-
inn. Það er búinn til viss grund-
völlur, sem enginn veit um fyrir
fram, hvort reynist raunhæfur
eða ekki. Á þessum grundvelli
eru svo reistir hinir rniklu talna
kastalar.
Mikil óvissa
Á þessu stigi er með öllu úti-
lokað að fullyrða endan-
lega, hvort gróði eða tap verður
á sölu raforkunnar til álbræðsl-
unnar. Menn verða hér að
byggja á líkum.
Það mun rétt, að sé áætlun
sú, sem gerð hefur verið um
Búrfellsvirkjun, einhliða lögð
til grundvallar, mun salan á raf
orkunni til álbræðslunnair
standa nokkurn veginn undir
stofn- og rekstrarkostnaði þess
hluta virkjunarinnar, sem verð-
ur raunverulega hagnýttur af
bræðslunni. En þá er eftir að
taka eftirfarandi inn í dæmið:
1. Allar hækkanir á stofn- og
rekstrarkostnaði, sem verða um-
MENN OG MÁLEFNI
Engin verðl. í 15 ár
Nefnd sú, sem nú stýrir Gjöf
Jóns Sigurðssonar, hefur ný
lega skrifað Alþingi bréf, þar
sem hún skýrir frá þvi, að mál-
efnum hennar sé meira en illa
komið. Þar segir m.a. svo:
„Þegar verðlaunanefnd Gjaf-
ar Jóns Sigurðssonar var fyrst
kosin af Alþingi árið 1885, var
sjóðurinn að fjárhæð kr.
8.602.28. Hann óx svo smám
saman vegna vaxtaviðlags. Þann
ig nam hann árið 1889
kr. 10.171.19, árið 1915 kr.
21.243.00, árið 1956 kr.
31.244.25, og nú í árslok 1965
kr. 49.634.99.
Áður en verðfall peninga
hófst hér á landi um og eftir
síðari heimsstyrjöldina, námu
verðlaun fyrir ritgerðir oft sem
svaraði eins til þriggja mánaða
launum prófessora, á þeim tíma
er veiting fór fram. Voru verð-
launin því ásamt þeim sóma, er
þeim fylgdi, höfundunum bæði
hvatning og styrkur. En þar
sem handbærar fjárhæðir til út-
hlutunar stóðu að mestu í stað
þrátt fyrir rýrnað verðgildi pen
inga, hlaut að því að reka, að
sjóðnum yrði um megn að gegna
hlutverki sínu. Eftir 1950 var
verðfall peninga komið á það
stig, að ekki gat komið til mála
að bjóða höfundi 1500—2.000
króna verðlaun fyrir vel samið
vísindalegt rit, en til þess tíma
höfðu hæ6tu verðlaun numið
2.000 krónum. Veiting verð-
launa úr sjóðnum hefur þ/í fall-
ið niður um 15 ára skeið, enda
hafa nefndinni ekki borizt, nein
ar ritgerðir á því tímabili. Er
því svo komið, að fjárveitingar
úr sjóðnum koma ekki lengur
til greina, nema hann verði reist
ur við og gerður hæfur til að
gegna • þvi hlutverki, sem .hon-
um var í öndverðu fyrirhugað.
Ekki þarf orðum að því að
eyða gagnvart hinu háa Alþingi,
hvílík vanvirða það væri, ef sá
lofsverði tilgangur, sem lá að
baki sjóðsstofnuninni verði að
engu gerður. Skylda þjóðarinn-
ar til að halda í heiðri minn-
ingu Jóns Sigurðssonar og konu
hans er næg röksemd fyrir því,
að hafizt yrði handa um við-
reisn sjóðsins nú þegar. Ekki
þarf að óttast, að fé til sjóðsins
yrði á glæ kastað, því að ekki
er minni þörf nú en áður að
hvetja menn og styrkja til vís-
indalegra afreka.
Þjóðvinafélagið
Vissulega ætti Alþingi að
telja sér skylt að sjá um, að
Gjöf Jóns Sigurðssonar næði
þeim tilgangi, sem gefendur ætl-
uðust til. Þess ber að vænta, að
ríkisstjórnin hafi forustu um
það á þessu þingi, að það drag-
ist ekki lengur.
En Alþingi þarf að gera
meira. Eitt seinasta áhugamál
Jóns Sigurðssonar var efling
Þjóðvinafélagsins. I-Iann ætlaði
Þjóðvinafélaginu mikið og vax-
andi verkefni. Til þess að
tryggja það, að óskir hans rætt-
ust í þeim efnum, fól hann Al-
þingi forsjá félagsins. Alþingi
hefur vissulega brugðizt tiltrú
Jóns Sigurðssonar í þeim efn-
um, einkum hin síðari ár. Al-
þingi ætti nú að setja rögg á
sig og gera það tvennt í senn,
að efla u- Gjöf Jóns Sigurðs-
sonar og Þióðvinafélagið, svo að
þetta hvort tveggja verði sam-
boðið Jóni Sigurðssyni. Meðan
það er ógert ættu þingmenn
a.m.k. að spara sér að vitna í
Jón Sigurðsson í tíma og ótíma.
Utreikningar
Jóhanns
Jóhann Hafstein hefur nýlega
látið gera útreikninga og af-
hent stjórnarblöðunum til birt-
ingar, þar sem því er haldið
fram, að verði ekki ráðizt i ál-
bræðslu, samhliða Búrfellsvirkj
un, muni heildsöluverð til ís-
lendinga á nýja rafmagn-
inu verða að meðaltali 54%
hærra á árunum 1969—1972,
um 66% hærra á árunum 1973
—76 og um 7% hærra á árun-
um 1977—1985. Samkvæmt
þessu myndi hagnaðurinn af raf
orkusölu til álbræðslunnar
nema 862 millj. kr. á 25 árum
miðað við það, ef engin slík raf-
orkusala ætti sér stað.
Þessir útreikningar Jóhanns
minna mjög á útreikninga Þjóð
varnarmanns, sem reiknaði út
fyrir kosningarnar 1956 hvert
yrði fylgi flokksins þá í kosn-
ingunum. Hann lagði það til
grundvallar, að frá þingkosning
unum 1953 til bæjarstjórnar-
kosninganna 1954 hefði fylgi
flokksins aukizt um þetta mörg
hundruð atkvæði. Ætla mætti
að fylgi flokks hefði aukizt með
sama hraða frá því í bæjar-
stjórnarkosningunum 1954 og
til alþingiskosninganna 1956.
Á þessum grundvelli byggði
hann hina glæsilegustu útreikn-
inga. Reynslan varð á talsvert
annan veg.
Hætt er við, að söm verði
reyndin varðandi gróðann af raf
orkusölunni til álbræðslunnar,
sem á að fást samkvæmt út-
reikningum Jóhanns. í þeim eru
sízt færri átriði óviss og óráðin
en í dæminu hjá Þjóðvarnar-
manninum. Enginn veit um verð
bólguvöxturinn á næstu 25 ár-
fram það, sem áætlunin gerir
ráð fyrir, en það væri andstætt
allri fyrri reynslu, ef þessar
hækkanir reyndust ekki veru-
legar.
2. Allan kostnað, sem verður
vegna ísvandamálanna, og ekki
er innifalinn í áætlunina um
Búrfellsvirkjun. Engar fullnað-
aráætlanir eru til um þennan
aukakostnað, en ýmsir fróðir
menn telja, að hann geti skipt
hundruðum millj. króna.
3. Stofn- og rekstrarkostnað-
ur varastöðvar. Stöð þessi er
sögð dýr í rekstri, en mjög er
deilt um það af sérfræðingum,
hve lengi þurfi að starfrækja
hana árlega meðan ísvandamál-
in hafa ekki verið leyst.
Þegar þetta þrennt, ásamt
ýmsu fleiru, er tekið með í reikn
inginn, er miklu meira en hæp-
ið, að það raforkuverð, sem ál-
hringurinn býðst til að greiða
fyrir raforkuna, nægi til að
standa undir stofn- og rekstrar-
kostnaði þess hluta Búrfells-
virkjunarinnar, sem raunveru-
lega verður starfræktur í þágu
hringsins. Meiri líkur eru til
þess, að svo geti farið, að verð-
ið rísi ekki undir þessum kostn
aði, raunverulegur halli verði
á þessari raforkusölu og það
geri þá raforku dýrari, sem ís
lendingar sjálfir fá frá Búrfells-
virkjuninni.
Hvað kosta næshi
virkjanir?
Ef álbræðslan fær meirihluta
orkunnar frá Búrfellsvirkjun,
eins og ríkisstjórnin ráðgerir,
mun sú orka, sem íslendingar
sjálfir fá þaðan, vart endast
meira en 7—8 ár. Fyrir þann
Framhald á bls. 12.