Vísir - 13.01.1975, Qupperneq 7

Vlsir. Mánudagur 13. janúar 1975.
cTWenningarmál
1 ritgerðasafni Hall-
dórs Laxness frá i
haust, Þjóðhátiðar-
rollu, er grein tileinkuð
Ragnari i Smára á sjö-
tugsafmæli hans. Þar
segir Halldór dálitinn
þátt úr lifsreynslu sinni
af bókaútgefendum
fyrr á tið. Ekki þarf að
undrast þótt greinin
heiti Forleggjarafæla.
Af frásögninni verður
sem sé ekki ráðið að
neinn þeirra forleggj-
ara sem Halldór skipti
við fyrstu tuttugu árin
á höfundarferli sinum
hafi séð neina skimu i
þvi af viðskiptalegum
eða bókmenntalegum
ástæðum að gefa út bók
eftir þennan höfund. Og
skipan komst ekki á út-
gáfumál Halldórs fyrr
en bandalag tókst með
þeim Ragnari i Smára.
Þessi frásögn kann að vera
ögn færð i stilinn. Hún verður
ekki verri fyrir það, nema siður
sé, og eftir sem áður er hún lær-
dómsrik um kjör rithöfunda og
bókmenntanna i landinu sem
ekki er vist að breyst hafi til
stórra muna siðan. En vist er
það skrýtin tilhugsun að svo
mjóu hafi munað sem Halldór
vill vera láta að bækur eins og
Vefarinn mikli, Salka Valka,
Sjálfstætt fólk kæmust út á
prent. Skyldi vera maður á
gangi einhverstaðar I bænum
um þessar mundir með einhver
þvilik handrit I tösku sinni sem
enginn vill lita við?
Rikið og Ragnar
I ööru ritgerðasafni i haust,
Fisk I sjó, fugli úr beini eftir
Thor Vilhjálmsson, er vikið að
skyldum efnum. í ræðustúf af
rithöfundaþingi 1969 lýsir Thor
þeirri kröfa á hendur sam-
félagsins að það tryggi rit-
höfundum lifvænleg laun fyrir
vinnu sina: „Þess er krafist,
segir hann, að dugandi rit-
höfundur I fullu starfi við að
skapa bókmenntir hafi ein-
hverja möguleika til að fram-
fleyta sér með vinnu sinni ef
hann skilar frambærilegum
verkum i vissri listrænni hæð,
að ágæti verksins veiti honum
aðstöðu til að halda áfram starfi
sinu, hann þurfi ekki að verða
bónbjargamaður né svikari við
sina list...”
Halldór Laxness lýsir eftir
sinni reynslu tortryggni á rikis-
forsjá i bókmenntum og listum.
En dæmi Ragnars i Smára
verður til marks um hvað unnt
er að vinna á þessum vettvangi:
,,Hér reis sannkallað blóma-
skeið að minnsta kosti I saman-
burði við 19du öldina i mörgum
listgreinum, sumum sem aídrei
höfðu verið stundaðar hér af al-
hug, og þess er ekki að dyljast
að grundvöllur þess og styrkur
fólst I þeirri háttsemi sem
Ragnar kom hér á, að umbuna
listamönnum fyrir framlag
þeirra eins og siður er til við
aðra heiöarlega verkamenn
þjóðarinnar,” segir Halldór.
Hér var nú ekki ætlunin að
ræða nánar um þessar ritgerðir,
né þá heldur bækur Halldórs
Laxness eöa Thors Vilhjálms-
sonar að sinni. En það er ljóst að
þeir vikja báðir að einu og sama
efni, þeirri einföldu staðreynd
sem sé að fjárhagsgrundvöll
þarf til að bókmenntir og listir
verði stundaðar I landinu, ef
ekki á starfhæfum markaði þá
fyrir stuöning af öðru fé.
Er úti um
skáldskap?
í seinni tlð hafa rithöfundar
haft uppi vaxandi kröfur til hins
opinbera og fengið þeim að
nokkru framgengt með tilkomu
starfstyrkja, stofnun rit-
höfundasjóðs, siðast með ,,við-
bótar-ritlaunum” sem látiö er
heita að svari til eftirgefins
söluskatts af bókum. En sam-
tímis gera útgefendur kröfu um
niöurfellingu söluskatts til
stuðnings bókaútgáfunni I land-
inu og láta eins og endranær lit-
ið yfir sinum hag, tala um
staðnaða eða minnkandi útgáfu
að bókatölu til og siminnkandi
bóksölu. I haust hefur þannig
þráfaldlega verið höfðað til þess
af hálfu útgefenda að 1400 eintök
væri „meðalupplag” bóka á
markaðnum, og ætti að vera
augljóst mál að á svo mjóu
haldreipi geti bókaútgáfa varla
bjargast til lengdar.
Hitt ætti reyndar að vera aug-
ljóst mál lika að i raun er ekkert
til sem heitir „meðalbók” og
þar af leiðandi ekkert „meðal-
upplag” heldur. 1400 eintök
gætu til að mynda verið prýöis-
upplag litillar ljóðabókar, þótt
það mundi skammt hrökkva til
að framfleyta stórri skáldsögu.
Til að mark sé að slikum meðal-
lagsreikningi verður auðvitað
að miða hann við nánar tiltekn-
ar tegundir bóka og greinar
bókmennta.
Það er litill búmaður sem ekki
kann að berja sér. En það er
ekki þar fyrir: nokkuð er sjálf-
sagt til i kvörtunum bókaútgef-
enda þótt rök og reikningsað-
ferðir þeirra komi stundum
skrýtilega fyrir. Af þeim fá-
breytta talnafróðleik sem að-
gengilegur er, einkum skýrslum
um bókaútgáfu sem birtast i
Hagtiðindum, siðast fyrir árin
1970-72, má ráða stöðnun I út-
gáfu og meira að segja beina
minnkun útgáfunnar þessi ár,
hvort sem sú þróun hefur við-
haldist siðan.
Arið 1970 var útgáfutalan alls,
bæöi bækur og bæklingar 674 út
gefnir titlar, en 1972 var sama
tala 617 titlar. Það sýnir sig að
þessi hnignun útgáfunnar og
meira til stafar öll af flokknum
„fagrar bókmenntir” þar sem
út komu 239 titlar alls árið 1970,
en aðeins 160 titlar 1972. Er þá
öldungis úti um skáldskapinn i
næstu framtið? Nei, það verður
nú ekki ráðið af þessum tölum.
Ef að er gáð má sjá að lækkandi
útgáfutala þessi ár er komin til
af þvi að þýðingum hefur stór-
lega fækkað: 142 titlar þýddra
bóka komu út i flokknum „fagr-
ar bókmenntir” 1970, en 75 titlar
1972, samkvæmt skýrslu Hag-
tiöinda. Sem sagt: útgáfutalan
lækkar um 57 titla 1970-72, það
fækkar um 79 titla I flokknum
„fagrar bókmenntir”, þýðinga-
tala I þeim flokk lækkar um 67,
þótt þýöingum fjölgi i heild.
Hitt gefa skýrslur Hagtiðinda
ekki til kynna að útgáfa frum-
saminna Islenskra skáldmennta
hafi minnkað til neinna muna:
1970 komu 74 titlar frumsam-
inna'Islenskra bóka, i fyrstu út-
gáfu aðeins, I flokknum „fagrar
bókmenntir”, en 69 titlar árið
1972, og mun útgáfan hafa leikið
um þetta bil mörg undanfarin
ár. Aö sönnu veltur allt á þvi að
rétt sé talið I flokkana — en þvi
má væntanlega treysta þegar
Landsbókasafn og Hagstofan
eru annarsvegar?
En er þá ekki eftirsjá I þvi að
þýðingum „fagurra bók-
mennta” fækki svo stórkostlega
sem þessar tölur gefa til kynna?
Þvi getur hver svarað fyrir sig
sem skyggnist um á jólamark-
aði, nú I haust eða endranær.
Tilkostnaður
og tekjuvon
Um bókaútgáfuna i fyrra er
ekkert vitað með vissu ennþá,
þótt liklegt sé aö hún hafi
minnkað eitthvað frá fyrra ári,
allténd vegna prentaraverk-
fallsins I fyrravor. Um upplag
og sölu bóka undanfarin ár er
engin skipuleg vitneskja nein-
staðar aðgengileg, hvað þá um
bóksölu I haust, nema lausleg
sögugögn bóksala aö hún hafi
verið „svipuð” og áður og svo
fyrrgreind staðhæfing útgef-
enda um 1400 eintaka „meðal-
upplag”. Hitt er ljóst að bóka-
verð hefur hækkað ekki minna
en 40-50% i haust.
Til glöggvunar um kaup og
kjör á þessum markaði skulu nú
að lokum rakin tvö dæmi um út-
gáfukostnað og kaupverð bóka
sem út komu I haust. 1 báðum
tilfellum er um að ræða gagn-
gerar „jólabækur”, útgefnar i
söluskyni án sjáanlegs bók-
menntalegs metnaðar. í sann-
leikans nafni er þá lika rétt að
geta hins að hér er alls ekki
heldur um ruslbækur eða
æsingalega reyfara að tefla, að-
eins ofur-venjulega gjafavöru á
bókamarkað. Tölur þær sem hér
fara á eftir eru litillega einfald-
aðar I meðförum til að dæmið
verði læsilegra, en eiga með
þeim fyrirvara annars að vera
réttar. Og það hef ég fyrir satt
að báðar þessar bækur hafi þeg-
ar selst fyrir útlögðum kostnaði
og liklega meira til að jólakaup-
tið lokinni.
Annars vegar er þá frumsam-
in islensk bók, svo sem 20 arkir
að stærð, prentuð I 2000 eintök-
um, verðlögð á svo sem 2500
krónur að söluskatti meðtöld-
um. Kostnaðarverð þessarar
bókar er hvorki meira né minna
en um það bil 1.900.000 krónur
að meðtöldum auglýsingakostn-
aði I haust. Það skiptist svo að
beinn framleiðslukostnaður
bókarinnar, setning, prentun,
pappir og bókband, nemur um
það bil 65% kostnaðarverðs, en
allur annar útgáfukostnaður
35%, ritlaun nema i þessu tilfelli
tæplega 15% kostnaðarverðs
bókarinnar, en auglýsinga-
kostnaður er litlu minni, 13%.
Nú þarf ekki mikla reiknings-
gáfu til að sjá að til að endur-
heimta útlagðan kostnað sinn áf
bókinni aðeins þarf útgefandinn
að verðleggja hana á 950 krón-
ur, en ætti helmingur upplags að
bera kostnaðinn mundi bókin
kosta frá forlagi 1900 krónur.
Við það verð bætast að sjálf-
sögðu sölulaun bóksala og sölu-
skattur til rikisins. 1 þessu til-
felli er bókin verðlögð svo að
1200 eintök, 60% upplags beri
allan útgáfukostnað og bókin
seld frá forlagi á 1575 krónur.
Við það bætast svo sölulaun,
25% af útsöluverði og söluskatt-
ur 19% áður en endanlegu
kaupverði er náð.
Að svo búnu má sundurliða
það verð sem kaupandi greiöir
fyrir bókina, 2500 krónur, svo að
um það bil 41% sé framleiðslu-
kostnaður um það bil22% annar
útgáfukostnaður, 21% sölulaun,
16% söluskattur. Af þvi verði
sem kaupandi greiðir falla 9%
til ritlauna.
Ut af þessu dæmi mætti vitan-
lega leggja i löngu máli, þótt hér
verði látið hjá liða, aðeins bent á
það sem augljóst er, að beinn
framleiðslukostnaður bókarinn-
ar er hlutfallslega mjög mikill,
um það bil helmingi hærra hlut-
fall en annarstaðar tiðkast, að
útilokað er að höfundur hreppi
lifvænlegar tekjur af bókinni, en
söluskattur nemur mun meira
fé en ritlaun, 400 krónum af
seldu eintaki i þessu dæmi með
an ritlaunin eru 225 krónur af
eintaki, og að lokum að útgef-
andinn á verulegar tekjuvonir
af bókinni eftir að útgáfu-
kostnaður hans er endurheimt-
ur. Þá hefur hann þegar greitt
allan framieiðslukostnað af
bókinni: hvert selt eintak færir
honum þann hluta verðsins
óskiptan i aðra hönd þótt hann
greiði ritlaun prósentvis af söl-
unni, kosti áfram til auglýsinga,
geymslu, dreifingar o.s.frv.
Lýst eftir
staðreyndum
Nú er þetta dæmi auðvitað
einfaldað, aðeins miðað viö til
kostnað og verð einnar bókar,
en ekkert tillit tekið til reksturs-
kostnaðar forlagsins, né heldur
óhjákvæmilegra affalla af upp-
laginu. Þar á móti kemur að
gengið er út frá taxtaverði
prentsmiðju, en jafnan er veitt-
ur afsláttur frá þvi, svo að
nokkru minna upplag en hér er
reiknaö með nægir til að endur-
heimta útlagðan kostnað, en
ætla má að tekjuvon af 40% upp-
lags veiti nóg svigrúm fyrir
eðlilegt hlutfall reksturs-
kostnaðar i i rétt og vel reknu
forlagi. Svo mikið er vist að ekki
gefur þetta dæmi til kynna að
bókaútgáfa sé eða þurfi að vera
neitt bónbjarga-fyrirtæki. En
hitt má vera að torvelt sé að fá
dæmið til að ganga upp ef miðað
væri við 1400 eintaka upplag.
Taka má til samanburðar
annað dæmi, þýdda skáldsögu á
jólamarkað, svo sem helmingi
minni bók sem einnig er gefin út
I 2000 eintökum, verðlögð á um
það bil 1900 krónur út úr búð
með söluskatti. Hér nægja 950
eintök til að greiða kostnaðar-
verð bókarinnar, um það bil
1200krónur. Annars erhlutfalls-
leg skipting útgáfukostnaðar og
kaupverðs á svipaða lund og áð-
ur — þótt eftirtektarverður
munursé á einstökum liðum. Af
hinum háa framleiðslukostnaði
er t.a.m. bókband kostnaðar-
frekast, var i fyrra tilfellinu
13%, en verður i þessu hvorki
meira né minna en 17%, af verði
hvers eintaks, helmingi dýrara
en setning bókarinnar. Ritlaun
verða hér enn óverulegri
kostnaðarliður en áður, um það
bil 9% af útgáfukostnaðinum,
6% af verði bókarinnar, en aug-
lýsingakostnaður nemur 14% af
kaupverði. Og arðsvon er ekki
litil þegar innan við helming
upplags ber mestan tilkostnað
við bókina.
Það er auövitað ljóst að hagir
bókaútgáfunnar verða ekki
metnir réttilega af tilfallandi
dæmum eins og þessum. Hitt er
lika ljóst að kjörum og högum
hennar verður ekki lýst nema
með réttum og raunhæfum
dæmum og reikningshætti, stað-
reyndum um upplag og sölu, til-
kostnað og tekjuvonir bóka eins
og þær ganga og gerast á mark-
aði. Og innan þess fjárhagslega
ramma útgáfunnar sem hér var
reynt að lýsa þarf að ætla bók-
menntastarfinu sjálfu, skáld-
skap og fræðum, eðlilegt
kostnaðarhlutfall, arðsvon á við
aðra aðilja útgáfunnar — ef
bókmenntirnar eiga ekki að
þrauka bónbjarga I von um
rikisframfærslu og pólitiska
nefndaforsjá.