Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1949, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
379
stæða að kenna stjörnunni um þau
spjöll, sem fallbyssukúlan olli En
þó hefði þessi litli geisli, sem kvikn
aði löngu áður, eiga jafn mikinn
þátt í skotinu eins og tundrið.
Eigi getum vjer heldur skelt
skuldinni á verkamennina, sem
framleiddu tundrið, eigi á efnafræð
ingana, sem fundu það upp, eigi á
þann, sem bygði verksmiðjuna eigi
á þann, sem lagði fram fje til henn-
ar, nje heldur á foreldra þeirra eða
forfeður. En þó eru allir þessir
aðiljar orsök þess, að skotinu var
hleypt af, og ábyrgðin færist
lengra og lengra aftur á bak alt
að sköoun heimsins.
Þannig komumst vjer að leiðar-
enda. En þá er málið líka komið á
annað svið. Vjer sjáum að þýðing-
arlaust er að rekja þannig. Orsak-
arinnar verður að leita í tilgangin-
um með því að finna upp tundrið,
smíða fallbyssuna og hleypa skot-
inu af. Ef orsökin væri ekki þar,
þá hefði aldrei verið til nein fall-
byssa, ekkert tundur, engin kúla,
engin kveikja. Þá hefði ekki verið
unnið samhuga að því marki, að
geta hleypt af fallbyssuskoti.
Þannig er það, að hvert fvrir-
bæri, breytni eða hugsun, sem
óhjákvæmilega hlýtur að leiða
annað fyrirbæri af sjer, má skoð-
ast sem orsök þess. Að öðru leyti
er þetta ekki annað en keðja fyr-
irbæra í tímans rás. Og þá er orð-
in vafasöm sú merking, sem vjer
leggjum vanalega í orðið „orsök“.
Þegar ekki er tekið tillit til nátt-
úrufyrirbæra, heldur þeirra, sem
maðurinn stendur að, þá verður að
telja tilgang hans, vilja hans, sem
orsök. En sú orsök er ekki annað
en hlekkur í keðju annara orsaka,
svo að orðið missir alveg merk-
ingu sína.
Þetta verður og enn augljósara
ef vjer tökum náttúrufyrirbærý
sem gerst hafa á óralöngum tíma,
t. d. allt frá því að jörðin var að
myndast. Þar getum vjer ekki
fundið frumorsök í vilja, nema því
aðeins að vjer flytjum oss af vís-
indasviðinu inn á trúarsviðið. Það
er þess vegna að efnishyggjumenn-
irnir afneita frumorsök og kalla
alt tilviljun. En þessi kenning er
ekki fullnægjandi og leiðir til al-
varlegra mótsagna, sem menn hafa
yfirleitt gengið þegjandi fram hjá
til þessa.
Hjer hefir þá verið drepið á
sumt af því er við kemur skilningi
martnsins á heiminum. Vjer höf-
um sjeð, að ef vjer leitum ástæð-
unnar fyrir gerðum mannsins, þá
er hún sálræns eðlis, að svo miklu
leyti, sem vjer getum dæmt um
það, sem ekki er efnislegt. Efnis-
hyggjumaðurinn segir hiklaust að
sálræn fyrirbrigði sjeu algjörlega
efnisleg, því að þau eigi upptök sín
í heilafrumunum. En vísindunum
er ekki lengra komið en svo, að
vjer getum ekki mælt á neina kraft
vog þá hugsun eða hugarfar, sem
orkar á viljann til dáða, og þaðan
af síður að greina ástæðuna fyrir
því hvers vegna menn velja milli
tveggja ákvarðana — annarar, sem
byggir upp, hinnar, sem rífur nið-
ur, annarar góðrar, hinnar illrar.
En frá mannlegu sjónarmiði skift-
ir það mestu. Til eru þeir menn,
sem altaf kjósa hið rjetta, og
breyta rjett, þótt þeir bíði tjón við
það og leggi heilsu sína og jafn-
vel líf í sölurnar. Aðrir, sem hugsa
aðeins um sinn stundarhagnað, eða
fara eftir löngun sinni, breyta
rangt. En ef vjer hugsum oss það,
að einhvern tíma muni verða hægt
að mæla hugsanastyrkleikann hjá
hvorum fyrir sig, þá mundum vjer
verða litlu nær, því að efasamt er
hvort nokkurn styrkleikamun er
að finna milli hins jákvæða og hins
neikvæða.
En þótt þetta tækist, þá er enn
eftir að finna ástæðuna fyrir því
hvora ákvörðunina menn tóku, og
vísast þá til þess, sem sagt var í
upphafi. Skilningur mannsins er
háðUr því, hvað hann miðar við.
Setjum svo að vjer höfum tvær
tegundir af dufti, annað hvítt
(hveiti) hitt kolsvart (sót eða kola-
salla). Blöndum vjer þeim saman,
kemur fram grátt duft, ljósara ef
meira er af hveitinu, gn dekkra ef
meira er af svarta duftinu. Sje
þessu tvennu vel blandað saman,
þá verður það altaf, frá voru sjón-
armiði, grátt duft (ef vjer notum
ekki smásjá). En setjum nú svo, að
eitthvert skordýr á stærð við eitt
hveitikornið, sje í hrúgunni, þá er
þetta ekki grátt duft frá þess sjón-
armiði, heldur svört og hvit flykki.
Frá þess sjónarmiði er gráa duft-
ið ekki tiL
Líku máli gegnir um prentaða
mynd. Ef hún er skoðuð í stækk-
unargleri, þá er hún ekki annað en
hvítir og svartir punktar. Undir
smásjánni er ekki annáð en pappír
með mismunandi punktum. Mynd-
in, sem vjer sáum fyrst, er horfin
Hún er ekki til, nema frá yoru
venjulega sjónarmiði.
Með öðrum orðum, alt er undir
því komið, hvernig maðurmn
skynjar hvað eina, í hvert skifti
sem hann breytir um sjónarmið,
kemur nýtt viðhorf til sögunnar.
Eins og áður er sagt,. er eggin á
rakvjelarblaði þráðbein frá mann-
legu sjónarmiði. Frá sjónarmiði
smásjárinnar er hún skörðótt, ei
úr haldgóðu efni. Frá efnafræði-
legu sjónarmiði er alt blaðið gert
úr frumeindum járns og kolefnis.
Frá eðlisfræðilegu sjónarmiði er
það ekki annað en rafeindir, sem
þeytast áfram með mörg þúsund
mílna hraða á sekúndu. Alt þetta
sem fyrir oss hefir borið byggist
eingöngu á sveifluhraða , rafeind-
anna. Munurinn er aðeins- sá, hvern
ig á það er litið.
Það var ágætur svissneskur eðl-