Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1954, Blaðsíða 16

? 588
lr LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
GUNNAR DAL:
JOHN LOCK
JOHN LOCK er fæddur í Wring-
ton í Englandi 29. ágúst 1632.
Um þær mundir voru umbrotatím-
ar í Englandi. — Þjóðin krafðist
mannréttinda. Þegar Lock var að-
eins tíu ára snáði,
skarst í odda milli
konungsins og þings-
ins og borgarastyrjöld
brauzt út. Faðir hans
vígbjóst og fór að
heiman til að berjast
móti kóngi og með
mannréttindum og
auknu frelsi. Þegar
þessu stríði lauk sá Lock að
hægt var að brjóta alveldi krún-
unnar og hann sá hana beygja sig
fyrir uppreisnarmönnum — þess-
um uppreisnarmönnum, sem hann
sá og talaði við á heimili sínu. Og
þessir menn voru djarfmæltir eins
og sigurvegarar, sem koma heim úr
stríði. Það andrúmsloft sem þann-
ig skapaðist á heimili unglingsins
John Lock fylgd honum síðan alla
ævi. Alla tíð upp frá þessu barðist
hann gegn yfirvöldum og leiðtog-
um, andlegum og veraldlegum. Á
æskuárum sínum barðist hann
gegn yfirvöldum skólans og á
fullorðinsárum sínum gegn yfir-
völdum ríkis og kirkju og gerðist
forustumaður í baráttunni fyrir
andlegu frelsi og umburðarlyndi
gagnvart andstæðum skoðunum.
Fjórtán ára að aldri var John
Lock sendur í Menntaskólann í
Westminster (London). — Faðir
Locks var puritani'), og þessi skóli
var andlegt höfuðvígi þeirra. En
það nægði ekki til að milda upp-
l) ,Jiraiatniármaðilr“.
reisnareðli Locks. Hann fékk ekki
aðeins óbeit á þessum skóla, heldur
menntaskólum yfirleitt. Þessir
skólar, ályktaði hann, forheimska
menn með því að troða þá fulla af
dauðum bókstaf á latínu og grísku.
Að hvaða haldi kemur slíkur lær-
dómur í lífinu? Sannri menntun
verður ekki þröngvað upp á nokk-
urn mann! Hún verður aðeins eign
frjálsra manna, sem drekka af lind
þekkingarinnar vegna þess að þeir
eru þyrstir — og leita þess sem þeir
þarfnast. Sönn menntun hlýtur
þess vegna fyrst og fremst að vera
sjálfsmenntun. Enginn nema þeir
sem eru of tregir til að afla sér
hennar græða neitt á skólunum.
Skólinn eykur heldur ekki mann-
gildi og bætir ekki siðferði og
breytni.
John Lock þótti enginn fyrir-
myndarnemandi í Westminster.
Hins vegar fylgdist hann manna
bezt með því, sem fram fór utan
skólaveggjanna og tók jafnvel þátt
í þeim atburðum. Hann fylgdist af
alhug með þeim öflum, sem steyptu
konunginum Karli I. af stóli og
lögðu hann undir fallöxina. Öld-
urnar í þingsölunum og utan þeirra
risu hátt og breytingar urðu tíðar.
Árið sem Lock útskrifaðist hafði
Oliver Cromwell náð öllum stjórn-
artaumum í sínar hendur. —
Þetta voru byltingatímar, sem al-
tóku huga menntaskólanemandans
í Westminster. Lock náði samt
prófi og innritaðist í Oxfordhá-
skóla.
Oxford hefur bæði fyrr og síðar
verið fræg fyrir virðingu sína fyrir
öllu, sem er gamalt og viðurkennt.
Á stúdentsárum Lock var þar ríkj-
andi heimspeki miðaldanna. Lock
þótti þar þröngt til veggja og lágt
til lofts. Stúdentarnir voru and-
lega ánauðugir gömlum erfðakenn-
ingum og þeir voru haldnir ofstæki
gagnvart allri „vilíutrú“. And-
legt frelsi var þar ekki til. Puritan-
arnir, sem barizt höfðu fyrir frelsi
gegn einveldi krúnunnar, voru hér
engu betri. „Þeir, sem ákafast tala
um frelsi,“ sagði Lock um þá,
„misþyrma því allra manna mest
sjálfir.“ Lock sneri baki við mið-
aldaheimspekinni og Aristotelesi
og fræðimenn Oxford, þessi ígulker
hins dauða bókstafs, voru honum
hvumleiðir. Álit þeirra á Lock var
heldur ekki upp á marga fiska.
Skólabróðir hans, fornfræðingur-
inn Anthony Wood skrifar um
hann: „Þessi John Lock var upp-
reisnargjarn, hávaðasamur og óeir-
inn. Þegar við hinir stúdentarnir
skráðum hjá okkur í tímum ýms
atriði úr fyrirlestrum prófessor-
anna, þá hæddist þessi sami Lock
að okkur fyrir þetta og var símas-
andi — og vandræðagripur.“ Þann-
ig leit fulltrúi hins gamla á spá-
mann hinnar nýju aldar.
En þótt andlegt frelsi væri ekki
mikið meðal hinna akademisku
borgara í Oxford þeirra tíma, átti
þó trúfrelsið sína fulltrúa meðal
hinna beztu manna skólans. í
þeirra hóp var John Owen kennari
Locks. Og hér voru þó a.m.k. engir
heiðursmenn, sem börðu nemend-
urna til bókar líkt og gert hafði
verið í Westminster menntaskól-
anum. John Lock færði sér það
frjálsræði í nyt og las það eitt, sem
honum sjálfum sýndist. Það voru
einkum þókmenntir, þar á meðal rit
Descartes, sem hann tók langt fram
yfir miðaldaheimspekina, þó hann
væri þeim ekki sammála í mörg-
um greinum. Yerndari hans og
ævivinur, lafði Masham, ritar síðan
um þessi kynni Lock af Descartes
og telur að þau hafi vakið hann til