Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1956, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
303
að hún skelldist aftur sjálfkrafa. Var
sá útbúnaður þannig, að bandi var fest
í dyraumbúning efst og náði það rúm-
lega niður á miðja hurð að innan. Þar
var í endann bundinn steinn, en bandið
lék í grópi á hurðinni, Þegar nú hurðin
var opnuð tók bandið í og drógst þá
steinninn hærra og hærra, þar til hurð-
in fell að vegg í göngunum. En þegar
henni var sleppt, seig steinninn og við
það skelldist hurðin að stafnum, og
heyrði dynkinn inn í baðstofu í hvert
sinn.
Úr miðjum göngunum var gengið inn
í eldhúsið. Voru dyrnar í gegn um
þykkan vegg, hlaðinn innan úr grjóti
og reft yfir. En eldhúsmegin var dyra-
umbúningur, og var þar hurð, er halla
mátti að staf þegar kalt var. í miklum
frostum var þó oft kyrrt veður, svo að
reykinn leiddi ekki út, heldur fyllti
hann eldhúsið, Varð þé að hafa hurð-
ina opna, svo að dragsúgur kæmi úr
göngunum.
Eldhúsið mun hafa verið 5 alnir á
lengd og 3 alnir á breidd. Auðvitað var
þar moldargólf. Var það orðið troðið
og á því gólfskán, mismunandi þykk,
svo að það var allt með bungum og
dældum. Veggir voru hlaðnir úr grjóti
að innan upp undir vegglægjur, en
stafnar þar fyrir ofan úr torfi. Holur
voru alls staðar milli steinanna, en
ekki mjög djúpar, því að á bak við
hleðsluna hafði verið íyllt með mold
og náði hún fram á milli steinanna og
skorðaði þá. Holurnar gátu verið nyt-
samlegar þarna og í öðrum bæarhús-
um. Þegar börn felldu mjólkurtennur,
var sjálfsagt að stinga tönnunum í
einhverja holu, svo að barnið skyldi
verða langlíft; sumir sögðu að annars
kæmi aldrei tönn í skarðið. I veggjar-
holu skyldi einnig stinga smjörvölum
og málbeinum úr kindum; ef málbeini
var ekki stungið í vegg þar sem ómálga
börn voru á bæ, fengu þau aldrei málið.
En holurnar voru þó einnig til óþurft-
ar, þvi að þar fengu mýs fylgsni og
voru furðu fljótar að grafa sig inn í
moldina á bak við og hreiðra þar um
sig.
Stoðir voru undir vegglægjum og
bitar þar á milli, en upp af reistar
sperrur og milli þeirra árefti, en tróð
þar yfir og síðan torf, sem að mestu
var vallgróið. Enginn gluggi var á eld-
húsinu og kom birtan niður um stromp-
inn, sem var heldur innar en á miðjum
mæni. Var strompurinn víður og hlað-
inn úr torfstreng, en negldur með tré-
hælum, svo að hann skyldi ekki fjúka.
„HÚSGÖGN“ í ELDHÚSINU
Innst undir hliðarvegg voru hlóðirn-
ar. Var þar fyrst hlaðinn grjótbálkur
í horninu og á hann raðað stórum stein-
um meðfram veggjum. En fram á bálk-
inn lágu þrír heljarmiklir ferstrendir
steinar og bil á milli, hæfilegt til þess
að pottar gæti setið á steinunum. Þetta
voru eldstæðin, eða hlóðirnar. Voru
sjaldan notaðar til matseldar nema
aðrar hlóðirnar, og var i þeim brennt
sauðataði. Aldrei mátti eldurinn deya,
og var hann því vandlega falinn á
hverju kvöldi, á þann hátt, að taðflögu
var stungið inn í glóðina, eldi skarað
yfir og síðan ösku. Lifði þá í þessu
fram á næsta morgun. En oft var erfitt
að taka upp eldinn. í hin hlóðin var
öskunni venjulega safnað og hún
geymd þar þangað til allar glæður
voru dauðar í henni. Þá var henni
mokað upp í öskutrog og hún borin út.
í horninu andspænis hlóðunum var
ofurlítið borð, gert úr rekaviði og voru
fæturnir reknir niður í moldargólfið,
svo að það skyldi vera stöðugt, en
einnig var það neglt við hornstoðina.
Hjá því stóð lítiil þrífættur stóll, bak-
laus.
Dyrnar voru við stafn og gegnt þeim,
aftan við hlóðin, var timburkassi á
vegg og laus fjöl lögð yfir. Úr kassan-
um var renna þvert í gegnum vegginn
og út í hlandforina, sem þar var að
húsabaki. Var hlandforin grafin í jörð
og hringlaga, hlaðin upp með streng
að innan og ekki ósvipuð súrheys-
gryfju. Reft var yfir hana með sterkum
viðum og þar ofan á stóð svo kamar-
inn, eina timburhúsið á bænum. I
rennuna í eldhúsinu var hellt öllu
skolpi, og mikið af úrgangi einnig látið
fara þar út, i forina. Væri rennan ekki
vel byrgð, þótti koma frá henni óþægi-
legur þefur. En hún þótti þó ið mesta
þarfaþing, ekki síður en svelgirnir í
ibúðarhúsum nú. Við hliðina á renn-
unni stóð tunna og hlemmur yfir. í
hana var safnað keitu, sem notuð var
við ullarþvottinn á vorin.
Vegna þess að hlóðirnar voru fer-
kantaðar, fell potturinn ekki að þeim
allt um kring, heldur voru tvö op með-
fram honum innst, og voru það kölluð
hlóðarvik. Þessi vik varð að byrgja,
svo að hitinn í hlóðunum nýttist betur,
og var venjulegt að stinga rökum torfu-
sneplum í þau. En vegna þess að vikin
voru byrgð, komst reykurinn aðeina
fram úr hlóðunum og beint í fangið á
þeim, sem eldamennskuna hafði á
hendi.
Undir hliðarvegg, rétt innan við
dyrnar, stóð vatnstunnan. Hana skyldi
fylla á hverjum morgni, en langt var
til vatnsbóis og vatnsburður því erf-
iður.
ELDHÚSÁHÖLDIN
Nú eru talin upp þau „húsgögn'* sem
í eldhúsinu voru, og er þá næst að lýsa
áhöldunum þar.
Fyrst voru þá pottarnir, venjulega
tveir og dálítill stærðarmunur á þeim.
Stærri potturinn fell á hlóðirnar, en
þann minni varð að skorða með stein-
flögum við hlóðarsteininn. Þá var kaffi-
ketill úr potti, allstór, en þó var ekki
hægt að setja hann yfir eldinn öðru
vísi en að stinga priki undir hödduna
og láta enda þess hvíla á hlóðarstein-
unum. Vildu þessi prik brenna sundur,
þegar logana lagði upp með katlir.um,
en aldrei var hór notaður.
Þá var þar steikarpanna úr potti og
á henni voru bakaðar iummur og
pönnukökur, og stundum þykkar hveiti
kökur. Svo var þar einnig járnhella,
sem lögð var yfir hlóðirnar og á henni
bakað flatbrauð. Var það kallað að
hellubaka, og hellubakað brauð til að-
greiningar frá því brauði, sem bakað
var á glóð.
Enn má nefna tvo járnkróka með
þversköftum af tré. Voru þeir notaðir
þegar taka skyldi ofan pottana. Var þá
krókunum krækt í potteyrun og pott-
arnir hafnir á loft og settir niður á
gólf. Fyrir kom það, ef ekki þótti
fyllilega soðið, að suðupottur var sett-
ur ofan í kassa, sem fylltur var af moði
allt um kring, og væri mikil vella á
pottinum, kraumaði lengi í honum á
eftir. Var þetta kallað moðsuða. Spar-
aði hún nokkuð eldivið og veitti ekki
af. Þessi moðkassi verður því að teljast
með eldhúsáhöldum húsfreyunnar.
Þá voru tvö trog. Annað var ætlað
til þess að bera út í ösku og var kallað
öskutrog. Hitt var brauðtrogið. í því
var deigið hnoðað, hvort heldur skyldi
baka flatbrauð eða pottbrauð. Þá var
þar og hlemmur og brauðkefli. Þegar
brauðdeigið hafði verið hnoðað eins vel
og skyldi, var klipin úr því sneið, lögð
á hlemminn og flött út með brauðkefl-
inu. Við hlemminn hekk teinn i bandi
og með honum voru kökurnar pikkað-
ar, til þess að síður skyldi hlaupa upp
á þeim blöðrur, þegar bakað var. Kök-