Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1956, Blaðsíða 6

034
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
fjallið Mauna Loa sem þarna var
að verki á 16.000 feta dýpi, og með
stöðugum gosum lyfti það landinu
úr sjó, svo að nú eru hæstu tind-
ar þess 13.600 fet. Flestar, ef ekki
allar eyar í Kyrrahafi, hafa komið
upp við eldsumbrot, og einnig
Jólaeyan í Indlandshafi. Og jarð-
fræðingar telja að í norðanverðu
Atlantshafi muni um 60.000 fer-
mílum lands hafa skotið upp við
eldsumbrot. Og engin heimsálfa
mundi vera neitt lík því sem hún
er, ef jarðeldar hefði ekki verið þar
að verki.
Eldsumbrot hafa myndað langa
fjallgarða, en þau hafa einnig
myndað stórar hásléttur. Fljótandi
hraun hafa 1 öndverðu myndað in-
ar miklu sléttur Norður-Ameríku,
Argentínu, Brazilíu og Suður Af-
ríku. Það hafa einnig verið fljót-
andi hraun sem í öndverðu mynd-
uðu ina miklu Deccan hásléttu á
Indlandi, þótt nú sé um 3 km.
þykkt jarðlag ofan á hrauninu.
Stundum hafa eldgosin stirðnað
í kverkum fjallanna. Síðan hefir
regn og veður sorfið burt hin linari
jarðlög þar umhverfis, en eftir
, steadur ið harða berg, „gostapp-
in«“, og koma þar víða frara inar
' furðuleguatu myndir. Svo er um
* Devils Tower í Wyoming, hliðið
1 hjá Hudson ánni, Giants Causway
< í írlandi og Mánagígana í Idaho.
( í Þýzkalandi, Frakklandi og Eng-
, landi úir og grúir af minjura um
eldsumbrot. Á litlu svæði í Fife-
héraði í Skotlandi, má enn sjá um
80 gíga.
* Minni gaumur hefir verið gefinn
að því, hvaða þýðingu eldfjöllin
hafa haft fyrir jarvegsmyndanir.
En in frjóvsömustu héruð jarðar-
innar eru mynduð af lausum
hraunum og eldfjallaösku. Svo er
ura Guatemala, E1 Salvador, Java
og Auvergne-héraðið í Frakk-
landi.
Upp úr iðrum jarðar hafa með
hrauninu borizt ýmsir málmar, svo
að þeir hafa orðið nærtækir fyrir
mennina. Fyrir mörgum öldum
náðu Indíánar sér í kopar í hraun-
inu á Keweennaw-skaga. Þessa
námu var fyrst farið að vinna með
öflugum verkfærum árið 1844, en
síðan hafa komið úr henni að
minnsta kosti 4 milljónir smálesta
af inum rauða málmi. Eldfjallið
Popocateptl í Mexíkó er nær ein-
gögnu hlaðið upp af brennisteini.
Og víða eru ýmis önnur nytsöm
efni hjá gosstöðvunum.
Dýrmætast af öllu, sem eldfjöll-
in framleiða, eru þó demantarnir,
sem náttúran skapar á einhvern
hátt. Áður en eldkvikan brýzt út,
halda menn að hún sé sambland af
málmgrýti og gasefnum í fljótandi
ástandi vegna ins mikla þrýstings.
Sumar af þessum sameindum ber-
ast svo inn í föst berglög, setjast
að í holum og verða að krystöllum.
Enginn veit enn hvernig demant-
ar myndast, en allar inar auðugu
demantsnámur í Suður Afríku, eru
1 eldgömlum gígum. Þegar demant-
ar finnast langt frá eldstöðvum, er
það álit manna að ár, sem nú eru
löngu horfnar, hafi skolað þeim
þangað. Sennilegt er, þótt allt sé
mjög á huldu með það, að vatns-
eimur eigi mikinn þátt í myndun
demanta. Ef vatn hitnar mikið
undir þrýstingi, fær það ina furðu-
legustu eiginleika, jafnvel í til-
raunastöðvum. Það getur brætt
málma við svo lágan hita, að hann
mundi ekki hafa nein áhrif á þá
undir beru lofti. Það getur breytt
öðrum efnum í krystalla, enda þótt
þau efni geti alls ekki breyzt í
krystalla við hita einn saman. Vís-
indamenn eru ekki sammála um
hve mikið sé af vatni í iðrum jarð-
ar, blandað saman við bráðið
málmgrýti, og enginn veit hvernig
vatn hefir getað komizt þangað. En
hitt er víst, að vatn er eitt af aðal-
efnunum í hverju eldgosi.
Einu sinni opnaðist lítil sprunga
í Etnu. Ekki kom hraungos né
öskugos úr henni, heldur aðeins
gufa. Þessu hélt áfram í hálfan
mánuð og taldist mönnum þá svo
til, að gufan sem þar leystist úr
læðingi mundi samsvara 450
milljónum gallóna af vatni. Og í
flestum gosum er vatnsefnið um
80% af öllum gosefnum þess.
Fram að seinustu aldamótum
heldu margir jarðfræðingar því
fram, að vatn í eldgosum stafaði
af því að sjór bærist um sprungur
inn í hraunleðjuna. Þessi skoðun er
nú úr sögunni og önnur enn furðu-
legri komin í staðinn, sem sé að
vatnið í gosunum sé eitt af frum-
efnum þeim, sem jörðin er mynd-
uð af og hafi geymst inni í henni.
Margt bendir til að þetta geti verið
rétt. Menn hafa komizt að því,
að undir þungu fargi getur hraun
drukkið í sig 9,5% af þunga sín-
um af vatni. Þess vegna má ætla að
ekki sé minna vatn í hraunkvik-
unni neðanjarðar. Rannsóknir á
nýustu eldgosum hafa og sýnt að
þegar þrýstingnum er lokið, ólga
vatns og gasgufur úr kvikunni líkt
og gosdrykkir freyða þegar tappi
er tekinn úr flösku. Og sumir jarð-
eðlisfræðingar ganga nú svo langt,
að þeir halda að allt vatn og sjór
á jörðinni sé upprunalega komið
úr gosefnum.
Með eldgosum og frá gufuhver-
um berst út í andrúmsloftið ó-
grynni af alls konar efnum, sem
eru lífinu á jörðinnni nauðsynleg,
einkum jurtagróðri. Þá er og ótalið
hver áhrif þetta hefir á veðurfarið.
Goshverirnir í Yellowstone gefafrá
sér þann hita, er nægja mundi til
þess að bræða 94 milljónir smálesta
af ísi á hverju ári.
Um 20 aldir hafa eldgosin vald-
ið mönnum meiri heilabrotura, en
hægt er úr að leysa. Enginn veit
enn hvaða öfl eru að vertei þegar
eldgos hefjast, ná af hverju kem-