Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1960, Blaðsíða 4

464
LESBÓK MORGIJNBLAÐSINS
Ferðamenn, sem voru hér á öld-
inni sem leið, líkja Búðum við
Hafnarfjörð. Rétt er það að byggð-
in á báðum stöðum stendur á
hraunjaðri, en lengra getur sam-
líkingin ekki náð, og allra sízt nú,
þegar Hafnarfjörður er orðinn að
stórbæ, en byggðin á Búðum hefir
gengið mikið saman.
Búðir eiga sér langa og allmerki-
lega sögu. Er ekki rétt að rifja
hana upp áður en gengið er til
náða?
Bærinn Hraunhöfn stóð austan
Hraunhafnarár, kippkorn upp frá
ósnum. Þetta hefir upphaflega ver-
ið mikil jörð og góð, en saga henn-
ar er mjög undarleg. Hún átti upp-
haflega land milli Kálfárvalla og
Axlar, fjalllendi mikið og hálft
Búðahraim, sem upphaflega var
skógi vaxið.
Nokkrum árum fyrir kristnitöku
var reist nýbýli vestan árinnar og
nefnt Hraunhafnarbakki, þó aðeins
Bakki fyrst í stað. Sá, sem byggði
þennan bæ var Arnbjörn frá
Kambi, bróðir Bjarnar Breiðvík-
ingakappa. Hefir hann þá sennilega
mægst við Hraunhafnarbónda.
Fóru Þorbrandssynir úr Álftafirði
þar að honum sama árið, eins og
segir í Eyrbyggju: Þetta sumar
kom skip í Hraunhafnarós. Snorri
goði reið til skips og slógust Þor-
brandssynir í för með honum.
„Riðu þeir síðan út yfir hálsana og
svo til Hofgarða og þaðan út um
sanda með sæ. Og er þeir komu
mjög út að ósinum, riðu Þorbrands-
synir frá þeim og upp að Bakka, og
er þeir komu að bænum, hljópu
þeir af baki og ætluðu inn að ganga
og fengu eigi upp brotið hurðina.
Hljópu þeir þá upp á húsin og tóku
að rjúfa. Arnbjörn tók vopn
sín og varðist innan úr hús-
unum. Lagði hann út í gegn-
um þekjuna og varð þeim það
skeinisamt. Þetta var snemma
um morguninn og var veður bjart.
Þenna morgun höfðu Breiðvíking-
ar staðið upp snemma og ætluðu
að ríða til skips. En er þeir komu
inn fyrir Öxlina, sá þeir, að maður
var í skrúðklæðum á húsum uppi
á Bakka, en þeir vissu að það var
eigi búnaður Arinbjarnar. Sneru
þeir Björn þá þangað ferð sinni“.
En Snorri goði kom fyr að Bakka
og teygði þá Þorbrandssonu með
sér niður til skips. Voru miklar
dylgjur og viðsjár með þeim um
daginn en hvorugir leituðu á aðra,
og vildi Arnbjörn láta kyrt liggja.
— Sést á þessu hvaða leið var farin
vestur til óssins, og að skipið muni
hafa verið vestan óssins. Þar er
staður sem enn heitir Hróínes og
má ætla að skipum hafi verið lagt
þar upphaflega. Á þeim tíma voru
skip svo grunnskreið, að þau gátu
vel siglt upp ósinn með flóði og
legið þar örugg í sandi er út fell.
Hraunhöfn og Bakki áttu léngi
óskift land og verstöð, þar sem nú
heita Frambúðir. En 1384 var
jörðunum skift. Risu síðan í land-
areign beggja nokkur býli, svo sem
Kinn, Bjarnarfoss og Landakot.
Helgafellsklaustur eignaðist síðan
öll þessi býli og síðan konungur, er
klaustrið var lagt niður, nema
Kinn, sem var eign Setbergskirkju
í Eyrarsveit og talin 8 hndr. jörð.
Allar jarðirnar, sem konungur tók
af Helgafellsklaustri, voru settar
undir eina yfirstjórn og var það
kallað Arnarstapaumboð, og var
sérstakt embætti, er konungur
veitti á leigu. En enginn helt því
embætti til lengdar. Er haft eftir
Jóni Andréssyni í Andrésarbúð á
Stapa, sem andaðist nær hálfni-
ræður 1735, að um alla hans tíð og
föður hans, sem líka varð áttræður,
hefði enginn haldið Stapaumboð
full 20 ár.
Meðan Helgafellsklaustur átti
Hraunhafnartorfuna, virðist ekki
hafa verið skeytt mikið um landa-
merki milli bæanna, og þá hafi það
komið upp að hver bóndi átti ítök
í annars garð eftir því sem bezt
þótti henta. Mun þetta sennilega
hafa haldizt fyrst í stað eftir að
konungur hafði sölsað eignirnar
undir sig. Þó var hver hluti jarðar-
innar leigður sér þar til um 1670,
að öll gamla Hraunhöfn er leigð
einum manni og skyldi hann
standa skil á öllum afgjöldum,
hvort sem leiguliðarnir stæði í skil-
um við hann eða ekki. Þessi maður
hét Bent Lárusson og var sænskur,
ættaður frá Skáni. Hafði hann um
hríð verið verslunarmaður hjá
Pétri Bladt kaupmanni á Stapa.
Nú reisti hann sér forláta bæ að
Búðum „þar sem aldrei hafði fyr
hús verið“. Ekki ber þetta þó svo
að skilja, að þarna hafi engin
byggð verið áður. Þarna var þá
Búðabær, sem talinn var V\ hluti
Hraunhafnar. Og þar var einnig
Balabúð, sem talin var annar
fjórði hluti Hraunhafnar. Sam-
kvæmt Jarðabókinni hafa þar
einnig verið nokkrar „búðir“ og
nefnir hún þar Valdísarbúð, Sverr-
isbúð, Arabúð eða Arabíu, Bakka-
fit og Klettabúð. Þetta voru kall-
aðar Efribúðir til aðgreiningar frá
Frambúðum, þar sem verstöðin
var. „Bent var nýtur bóndi og auð-
ugur“, segir í Sýslumannaævum og
aðrir segja að hann hafi umbætt
allt á Búðum, svo að þess muni
lengi sjást merki. Hann lét sér annt
um ræktun jarðarinnar og þó eink-
um að draga þar að folk til þess að
auka útgerðina. Á hans dögum rísa
þar upp þessi grasbýli og þurra-
búðir: Þórarinsbúð, Snæbjarnar-
búð, Jörundarbúð, Gjóta, Odds-
hjallur, Oddsbúð, Fjósbúð, Ólafar-
kofi (þar sem volaðir vesalingar
bjuggu), Brandsbúð, Teitsbúð,