Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1963, Blaðsíða 4

REMBRANDT
Framhald af bls. 1
unni, kömutmst við að því, að starfs-
mennirnir þaa- höfð'U ekki búizt við
okkur svona snejama, og kirkjan var
lokuð og læst. Kistan var sett niður,
meðan einhver fór til að ná í kirkju-
vörðinn, og þarna stóðum við allir í
litlum hóp, og okkur langaði til að
segja eitbhvað, en vissum ekki hvað
við áttum að segja, en þá ískraði allt í
einu í slagbröndunum og dyrnar opn-
uðust hægt og hægt, og inni fyrir var
grafarþögn, en þó var einhver að berja,
í nokkurri fjarlægð, hann var að gera
við bekk sem hafði biiað. Ég leit á
Rembrandt og sá, að hann hafði fölnað
upp, rétt eins og menn hefðu rekið
nagla í kistuna konunnar hans.
Við grófum hana beint undir litla
orgelinu.
Athöfnin stóð ekki yfir nema nokkr-
ar mínútur. Þykka, svarta klseðið, sem
hafði hulið likkistuna, var nú brotið
saman og gerðu það tveir atvinnu-lík-
menn. Síðan var kistan sett ofan á
tvo digra kaðla. Átta menn — fjórir
hvorum megin — tóku í kaðlana. Prest-
urinn gekk fram með heljarmikla Biblíu
sem hann opnaði og lagði á litla tré-
grind, sem hafði verið sett þarna fyxir
athöfnina, og meðan hann las 103. sálm-
inn, var Saskía látin siga, hægt og
hljóðlega, niður i myrkradjúp opinnar
grafarinnar.
É
i g hef verið við margar jarðar-
farir og í hvert skipti hef ég fundið
sárt til vanmáttar Lúthers- og Kalvíns-
trúarinnar, til að láta í ljós tilfinning-
ar sinar með einhverju meira en orð-
unum tómum. Tónlistin í kirkjunum
er andstyggileg, og söngurinn eyrna-
raun. Við þekjum veggina með mörg-
um lögum af kalki, við málum loftið
grátt og ferniserum bekkina, þangað
til þeir eru orðnir dökkbrúnir, og svo
heimtuim við, að söfnuðurinn sitji kyrr
á þessum ótrúlega óþægilegu sætum,
meðan einhver er að rausa yfir honum.
Seun dæmi vil ég nefna jarðarför
Saskiu. Ef til er harmleikur, þá var
það andilát þessarar yndislegu mann-
veru. Hún var ung og — þangað til
fáum mánuðum fyrir andlát sitt —
yndisfögur. Hún var gift einum merk-
asta manni samtíðarinnar, sem elskaði
hana og hefði getað veitt henni ævi,
fulla af fegurð og álhugamálum. Hún
átti barn. Hún átti marga vini. Ef til
vill hefur hún ekki verið neitt sérstakt
gáfnaljós, en það fór heldur enginn
fram á það, að hún færi að þýða
Auveer i Iatnesk hexametervers.
Og svo dó hún. Dó áður en hún hafði
alveg náð þrítugsaldri. Dó og skildi
eftir allt, sem henni þótti vænt um, til
þess eins að verða númer í röð af óhugn-
anlegum gröfum og rotna þar í snjáð-
um líkklæðum, þangað til beinum henn-
ar yrði rutt burt, til þess að rýma
fyrir nýjum umsækjanda.
Óhugnanlegur harmleikur, en dásam-
legt tækifæri fyrir kirkjuna til að koma
fram sam spámaður vonarinnar, til að
halda þvi fram af djörfung, að lífið
sé gott og dauðinn ekki annað en líf
í annarri mynd, og láta þessum fullyrð-
ingum sínum fylgja fagra helgisiði og
almennilega tónlist, með teiknum, sem
gætu borið hinum eilíía sannleika ó-
vefengjanlegt vitni.
unni. Þeir tóku nú kistuna, sem geymdi
alla þessa fegurð, og með illa duldu
„einn—tveir—þrír“ létu hana síga í
snatri niður í steinbúrið. Svo sneru þeir
sér við, til að bera líkbörurnar yfir í
geymslukompuna, að baki kirkjunni, þar
sem öll slík áhöld voru geymd, og flýttu
sér svo til dyranna, til þess að taka við
vikaskildingnum úr hendi aðstandenda
hins lálna.
Ég býst við, að sumir okkar hefðu
gjarna viljað doka þarna við ofurlítið
lengur — til þess að segja eitthvert síð-
asta orð við þennan skugga, sem lá
þarna við fætur okkar. En til þess feng-
um við ekkert svigrúm. Presturinn fór.
Kirkjuvörðurinn var þegar farinn að
hringla lyklunum sínum. Það var ekki
annað fyrir okkur að gera en hypja
okkur.
Við fórum því aftur heim í húsið í
Anthonie Breestraat, og þar var uppbúið
borð í sömu stofunni og líkið hafði verið
borið út úr, klukkustundu áður — rudda
legur ósiður, sem við höfum líklega erft
frá villimönnunum, forfeðrum okkar.
Þarna var okkur boðið inn að þiggja
góðgerðir.
Ég stóð þarna við nokkrar mínútur,
því að það hefði vakið ofmikla eftirtekt,
ef ég hefði farið alveg strax. Svo fór ég
að svipast um eftir Rembrandt. Hann
var þarna hvergi. Ég læddist á tánum
upp á loft og inn í vinnustofuna hans.
Rembrandt stóð þarna í sorgarklæðun-
um og með svarta slæðu hangandi við
hattinn og með hanzka á höndum, en
gjörsamlega utan við umheiminn, og
málaði af kappi. Ég gekk til hans og
lagði höndina á öxl honum, en hann leit
ekki einu sinni við og ég hugsa, að hann
hafi alls ekki tekið eftir mér.
Því að enn var hann að vinna að and-
litsmynd af Saskíu — eins og hún hafði
litið út daginn, sem hann gekk að eiga
hana.
* ★ *
E,
I
stað þess las einhver ungur
sveitamaður nokkur falleg vers, sem
hann sjálfur virtist alls ekki skilja orð
1 Svo komu sextán menn, sem í dag-
legu lífi voru öleklar og álaveiðarar,
með hversdagsfötin sín illa hulin af síð-
um hempum og þefjandi af bjórknæp-
ig gekk út úr vinnustofunni, án
þess að mæla orð af munni, talaði við fá-
eina menn niðri, blaðraði einhver kurt-
eisisorð, eins og tíðkast við svona tæki-
færi, fór heim og hafði fataskipti og síð-
an í sjúkrahúsið. Eftir kvöldverð sagði
vinnukonan mér til mikillar furðu, að
hr. van Rijn væri að spyrja um mig,
og ég lét bjóða honum inn og spurði
hann, hverskonar formfesta þetta væri
að láta tilkynna komu sína, og hann
svaraði eins og úti á þekju, að hann
vissi það ekki, tók síðan stól og settist.
Þá tók ég eftir því, að hann var enn í
sömu svörtu fötunum, sem hann hafði
verið í við jarðarförina og svipurinn á
honum var eitthvað ruglaður.
Ef einhver annar hefði átt í hlut, hefði
ég hugsað: Þessi maður er drukkinn. En
hann var gjörsamlega ódrukkinn. Það
gat ekki verið nema ein önnur skýring
á þessu útliti: hann var yfir sig þreyttur.
Ég spurði hann, hvort hann hefði feng
ið nokkuð að borða um daginn, hvenær
hann hefði borðað síðast? Hann reyndi
að muna það en tókst ekki. „Fyrir tveim
ur eða þremur dögum“, sagði hann. Ég
fór því fram í eldhús og bjó honum
með eigin hendi máltíð úr linsoðnum
eggjum og brenndu brauði og sendi
stúlkuna út eftir mjólk, sem ég velgdi
ofurlítið, og hann át þetta allt, og sagði
síðan: „Ég er ógurlega þreyttur“. Þá fór
ég með liann upp og varð næstum að
afklæða hann, þar eð hann gat tæpast
hreyft hönd eða fót, og svo setti ég hann
í rúmið mitt, en fór sjálfur niður og
bjó um mig á stólnum með púðum og
notaði loks húsbiblíuna fyrir kodda. Ég
slökkti ljósið, en ég hafði víst varla
sofið meira en klukkustund, þegar ég
heyrði baríð harkalega á framdyrnar, og
vitanlega hélt ég, að þetta væri einhver
sjúklingur og tók eftir því um leið, mér
tirímestu furðu, að sólin var komin á
loft, svo að klukkan hlaut að vera orðin
milli átta og níu um morguninn. Ég
opnaði svo dyrnar og þarna stóð þá
fóstran hans Títusar litla, með hárið niðri
í augum og fæturna bera í inniskóm.
„Þetta er dáfallega farið með mann“,
sagði hún, en ég sussaði á hana og bað
hana að koma inn og sagði hvasst: —
„Reyndu að tala eins og sæmilega kurteis
manneskja!"
„Er hann hérna?“ spurði hún.
„Hann? Hvað áttu við með því?“
„Rembrandt".
„Og síðan hvenær kallarðu húsbónda
þinn skírnarnafni og kallar hann hann?“
„Ojæja, hann er nú engin ósköp, og
það er heldur ekki viðeigandi að vera að
heiman nóttina eftir jarðarför konunn-
ar jiinnar. Það er skammarlegt! Ná-
grannarnir eru þegar farnir að kjafta.
Það er skammarlegt! Og hér er ég að
þræla mér út, til þess að hafa allt í
lagi, og ég bjó til bezta mat, sem nokkurn
tíma hefur verið búinn til, eftir jarð-
arförina, og hann kemur ekki einu sinni
niður til að heilsa neinum af gestunum.
Og svo gleymir hann að gefa mér aura
til að kaupa bjór fyrir, svo að ég verð
að borga hann úr eigin vasa og svo
kemur hann ekki heim í mat og allir
em farnir að kjafta um þetta“. Þannig
hélt hún áfram í einni bunu, með móður-
sýkislátum og sjálfsmeðaumkun.
Jr að þýddi nú lítið að fara að
rökræða þetta, svo að ég sagði henni,
að illa hefði verið farið með hana,
og ég skyldi tala við hann undir eins
og hann hefði hvílt sig eftir áreynslu
síðustu daga, og ég bað hana að fara
heim og gæta barnsins, svo skyldi ég
koma með húsbóndann eins fljótt og
ég gæti.
Og pilsvargurinn yfirgaf mig að lok-
um og ég fór aftur inn í borðstofuna
til að klæða mig og ákveða með
sjálfum mér, hvað ég gæti sagt við
Rembrandt, því að ég fann, að hann
haíði þörf á hjálp einhvers, sem væri
í andlegu jafnvægi og sæmilega hag-
sýnn. Þegar svo Rembrandt kom nið-
ur, klukkan rúmlega ellefu, át hann
fyrst sem svaraði þriggja manna morg-
unverði, og svo ýtti ég stólnum mín-
um aftur á bak (það er skrítið, að mað-
ur skuli ekki geta hugsað með fæturna
undir borði?) og sagði: „Hlustaðu nú
á mig, góði vinur. Þetta má ekki svo til
ganga. Ég hef sagt þér það einu sinni
og tíu sinnum tólf sinnum, að þessi kven-
Hluti af sjálfsmynd eftir Remhrandt
frá 1650. Málverkið er nú í Ríkis-
listasafninu í Washington.
maður verður að fara. Hún dugar ekki
til neins. Hún er algerlega ábyrgðar-
laus. Ég vil ekki beinlínis segja, að hún
sé vitskert, en það vantar nú samt
minnst á það. Greiddu henni kaupið
hennar og láttu hana fara, en bara taf-
arlaust, því að ef mér ekki skjátlast,
er hún sem óðast að missa vitið, og
getur endað með því að myrða þig og
barnið þitt.“
Honum varð hverft við þetta og
spurði: „Er þér raunverulega alvara
með þetta, eða segirðu það bara af því,
að þú getur ekki þolað hana?“ Þessu
svaraði ég og ekki laus við ákefð, að
persónuleg samúð mín eða andúð væri
málinu óviðkomandi, og að um svona
mál kynni ég vel að gera greinarmun
á embættislegum og einkaskoðunum, en
sem læknir, sem hefði gert það sem
hægt væri til að bjarga konu hans og
væri nú að gera sitt hezta til að bjarga
syni hans, teldi ég það skyldu mína að
vara hann við svona hættulegri per-
sónu á heimilinu, og loks endurtók ég
hvatningu mína: „Greiddu henni kaup-
ið hennar og láttu hana svo fara“.
Jl n hann svaraði þá, að þetta væri
ekki eins auðvelt og það sýndist, og ég
spurði hann hvers vegna. Samband
húsbænda og hjúa var fastum reglum
bundið í Amsterdam á þessum tíma,
þannig, að ef staðið var við fjármála-
legar skuldbindingar, önzuðu embættis-
menn engu klögumálum reiðra þvotta-
kerlinga, sem leituðu til þeirra. Þannig
kynni hann að verða að greiða henni
fullt mánaðarkaup, en þá gæti hann
líka sagt henni að hafa sig brott sam-
stundis — og verið feginn að losna við
hana.
En það var eins og allar þessar rök-
semdir bitu ekkert á hann. Hann end-
urtók æ í æ, að þetta væri ekki eins
einfalt mál og það sýndist, og loks fór
hann, en rétt þegar ég var að fylgja
honum til dyra, sagði hann nokkuð, sem
ég varð hissa á: „Þetta er rétt hjá þér
og ég ætla að fara eftir því. Ég ætla
að reyna að stappa upp peningana í
dag“.
„Stappa upp peningana, þó þó!“ ....
tuttugu til þrjátíu gyllini, hátt reikn-
að! „Stappa upp“ .... maður, sem bjó
í stærsta húsinu í Jodenbreetstraat,
keypti myndir eftir Rubens og Rafael,
eins og það hefðu verið tíu aura glans-
myndir, og vitað var um, að hafði geng-
ið að eiga eina ríkustu heimasætuna 1
Fríslandi!
„Reyna að stappa upp peningana 1
dag!“ Hingað til hafði þetta verið harm-
leikur. En nú fór þetta að verða ráð-
gáta. Og ég ákvað að tala alvarlega við
hann þegar hann hefði náð sér eftir
þessa síðustu daga.
Maður, sem gat náð í fimmtíu þús-
und gyllini í beinhörðum peningum,
hvenær sem var og fyrirvaralaust (þvl
að allir vissu, að svo mikið hafði Saskía
átt til) var að tala um að „stappa upp‘*
eitt mánaðarkaup vinnukonu .... nei,
hér var eitthvað ekki í lagi!
En það er nú ekki þægilegt að fara
að spyrja nánar um slíkt sem þetta, svo
að ég beið átekta, því að ég vissi, að þeg-
ar menn hafa eitthvað þessu líkt á sam-
vizkunni, þá annað hvort láta þeir þa3
uppskátt, fyrr eða seinna, eða þá missa
vitið.
Það var eins og Remhrandt ætti 1
harðri baráttu til að leyna vandræðum
sínum. Dagamir urðu að vikum, en þá
var það einn daginn, að ég kom heim
úr sjúkrahúsinu og fann hann í vinnu-
stofu minni.
„Ég þyrfti að tala dálítið við þig“,
sagði hann, án þess að heilsa mér eins
og hann var vanur. „Ég er í dálítilli
klípu. Geturðu lánað mér fimmtíu gyll-
ini?“ Og svo sagði hann mér sögu sína,
og hún var einkennileg, eins og við mun-
um fá að sjá.
4 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
11. tölublað 1963