Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1963, Blaðsíða 6

dýpi glsepa. Maðurlnn einn gat fundið
til syndar, hinnar tragísku sektar —
sem hann átti i rauninni enga sök á,
en fann samt til hennar ..... Maður-
inn einn gat heimt verðmæti úr hinu
sýnilega tilgangsleysi, þjáningu og
sundrung og flækjum, dregið fram í
dagsljósið tilgang og samhengi. í þessu
hlýtur að felast eitthvað mikilsvert og
frjósamt fyrir lífið“.
Fyrir efahyggjumenn má hér draga
fram til gamans prófessor Kuckuck í
skáldsögu Thomasar Manns um refja-
manninn Felix Krull, prófessorinn sem
heldur því fram að þrjár skapanir hafi
átt sér stað: fyrst hin ólífræna náttúra,
síðan lífið og loks maðurinn. En er það,
þegar á allt er litið, nokkurt undrunar-
efni að tveir miklir húmanistar skuli
víkja að sömu hugsun? Og nú skiljum
við kannski betur hinar tvær þekktu
Ijóðlínur úr ljóðabókinni „Hjartats
sángar (Söngvar hjartans):
Jag vördar intet av det os blev givet,
jag vördar mánskan, föraktar livet.
(Ég dái ekki neitt af því sem oss
var gefið, ég dái manninn, fyrirlít lífið).
—OoO—
að hefði samt verið óþarft að
bera kvíðboga fyrir því, að Par Lager-
kvist ætti eftir að gleyma sér yfir ein-
tómum vangaveltum. Sjálfsævisagan
„Gast hos verkligheten" (Gestur veru-
leikans) ber vitni um skarpt raunskyn,
og smásagnasafnið „Onda sagor“ (Ljót-
ar sögur) afhjúpar djöfullega kald-
hæðni. Er það t. d. ekki mikill létt-
ir að fá að vita, að nú er búið að laga
helvíti eftir nýjustu tízku, þannig að
það er ekki lengur likaminn sem þar
kvelst, heldur einungis sálin? „Guði
sé lof fyrir það“, segir nútímakona sem
óvænt hefur lent þar. Að vísu er „Mann-
en, der fick leva om sitt liv“ (Maður-
inn sem fékk að lifa lífi sínu aftur)
heimspekilegt leikrit um frelsi viljans,
en lesið það og gerið ykkur innlífa skó-
vinnustofuna þar sem hið mjög tak-
markaða frelsi ríkir, og kynnizt ein-
fætta betlaranum Boman, sem fyrirlít-
ur lífið. Og rétt er það, leikritið „Kon-
ungen“ á sér stað í Babýlon hinni fornu
þar sem svallsamar helgiathafnir þóttu
sjálfsagðar — en allt í einu erum við
staddir í rússnesku byltingunni og finn-
um til greinilegrar samúðar með því
sem gert var áður en Stalín kom til
sögunnar. Það er eftirtektarvert að Par
Lagerkvist lætur þegar frá líður mál-
efni dagsins æ meir til sín taka, þó hann
sé í rauninni með vissum hætti ótíma-
bundið skáld. Og hann hitti í mark. Ár-
ið 1933 tók Adol'f Hitler völdin í Þýzka-
landi. Og árið 1933 kom „Böðullinn" út.
Gaman væri að sjá hvaða dóma oókin
iékk í Svíþjóð á þeim tíma.
Við sjáum böðulinn í tvenns konar
aðstæðum, í þjóðfélagi miðalda og í
þjóðfélagi nazismans, tveir stórkostleg-
ir kaflar sem allir ættu að lesa. Hér
skal aðeins bent á lítið, ópólitískt atriði,
því það bendir fram á veginn til seinni
bóka Lagerkvists. Þegar böðullinn hefur
krossfest Krist, verður hann leiður á
iðju sinni, og að hætti margra persóna
Lagerkvists fer hann út í geiminn til
að spyrja guð, hvort það hafi verið
sonur hans sem var tekinn af lífi. En
guð er ekki lengur góðlátlegi maðurinn
með sögina, hann hefur steinrunnið og
augu hans stirnað, hann gefur engin
svör. Ekki gat Kristur verið sonur hans.
Hann hlýtur að hafa verið maður.
A næstu árum voru það að sjálf-
sögðu verkin sem fjölluðu um málefni
líðandi stundar, sem vöktu mesta at-
hygli. „Den knutna naven“ (Kreppti
hnefinn) er á yfirborðinu safn af ferða-
lýsingum frá Grikklandi og Palestínu,
en kreppti hnefinn er Akrópólis sem
steitt er framan í einræði og ofbeldi
Persíu. Smásagnasafnið „I tiden“ hefur
að geyma hina beisku sögu „Det lilla
falttoget", sem er illkvittið háð um Hitl-
ersæskuna. Leikritið „Mannen utan
sjal“ (Sálarlausi maðurinn) fjallar um
þá sem urðu fórnarlömb nazismans,
ekki með því að þola pyndingar og morð,
heldur með því að fá upptöku í flokk-
inn. Loks má nefna ljóðasafnið „Strid
och sáng“ með hinu gullfallega ljóði
„Det sörgande Norden“:
Ej lyfter gládjen sin cymbal
att livets Ijuvhet prisa,
tyst ligger sommarns högtidssal
och vinden glömt sin visa.
—OoO—-
En þegar orð skáldsins fengu ekki
afstýrt ósköpunum, kemst Pár Lager-
kvist að þeirri niðurstöðu í seinni heims-
styrjöldinni, að mikilvægara væri að
kryfja vandamál illskunnar, hinna nei-
kvæðu afla í manninum, og sneri sér
aftur að efni sem hann hafði ekki fjall-
að um síðan 1920 í skáldsögunni „Det
eviga leendet". Árið 1944 kom frá hon-
um skáldsagan „Dvergurinn", snilldar-
verk, djöfullega snilldarlegt.
Það er dvergurinn sjálfur sem segir
söguna í gagnorðum og illkvittnum stíl,
sem hrein nautn er að lesa. Dvergurinn
tilheyrir renessansahirð í borgríki á
Norður-Ítalíu. Hann dáir furstann og
getur þess með mikilli ánægju að hann
sé rammfalskur. Hann hefur dálæti á
styrjöldum og morðum, og þegar furst-
inn gefur honum skipun um að drepa
nokkra gesti á eitri, þá er það honum
sérstök ánægja að geta gengið skrefi
lengra og myrt fleiri en aétlazt var til.
Það er aðeins einn maður sem hann
skilur ekki, og sá er málarinn, Meistari
Bernardo (Leonardo da Vinci). í fari
hans finnur hann ekkert vanskapað, og
skrifar um hann í forundruðu skiln-
ingsleysi: Hann er ekki falskur. -Og á
. því andartaki fær lesandinn meðaumkurt
með ókindinni. Hvers hlýtur hann ekki
að hafa farið á mis! Og þó kynlegt sé,
minnir bókin hvað eftir annað á ein-
kennilegasta erindi sem Pár Lagerkvist
hefur nokkurn tíma ort. Það er í ljóða-
bókinni „Genius":
Kanske det onda har en evig boning
ett fjárran rede, ödsligt, otillgángligt,
dár det förgáves lángtar til försoning;
som sjálva Ijuset nágot oförgángligt.
Iíéðan í frá varð skáldsagan eftir-
lætisform Lagerkvists. Hann hóf þegar
að kljást við stærstu vandamál lífs síns:
vandamál Krists og guðshugmyndina. Af
þeim átökum varð til þrenningin „Barra-
bas“ (1950), „Sibyllan" (1956) og „Ahas-
verus död“ (1960). Franska þýðingin á
„Barrabasi" vakti þvílíka athygli Nóbels-
skáldanna André Gides og Martin du
Gards, að þeir lögðu til að Lagerkvist
fengi Nóbelsverðlaunin, hvað og varð
árið 1951.
Skáldsögurnar þrjár fjalla um menn-
ina tvo Barrabas og Ahasverus, sem
hafa séð Krist — en „það er engin
ánægja að sjá guð“, eins og segir í
„Sibyllan“. Þegar Barrabas hefur verið
látinn laus, finnur hann hjá sér sterka
þörf til að fylgja Kristi til Golgata.
Hann lifir krossfestinguna og formyrkv-
unina. Hann laðast að gröfinni og lifir
það, að kona sér engilinn velta stein-
inum frá. Sjálfur sér hann ekkert. Hann
laðast að lærisveinum Krists, en skilur
ekkert af því sem þeir eru að blaðra
um að „elska hver annan.“ Þess vegna
fer hann aftur á fund gömlu félaganna,
en reynist ekki lengur hæfur til ræn-
•ingja-iðjunnar. Mörgum árum síðar er
hann fluttur sem þræll í koparnámu á
Kýpur, hlekkjaður við Grikkja sem er
kristinn. Vegna reynslu Barrabasar í
Jerúsalem verða þessir tveir menn ná-
komnir, og Barrabas skilur a.m.k. að
Kristur muni brátt koma aftur og ver-
öldin farast í eldi og brennisteini. En
þegar þeir eru spurðir hvort þeir séu
kristnir, neitar Barrabas. Grikkinn er
krossfestur einn. Með sína kristnu
brennutrú kemur Barrabas til Róma-
borgar, og þegar hann sér nótt eina hvar
æsingamenn eru að kveikja í húsum,
heldur hann að Kristur sé kominn aft-
ur, kveikir í húsum sem óður sé, er
handsamaður, játar að hann sé kristinn
og verður þannig orsök nýrra ofsókna
á hendur kristnum mönnum. Hann deyr
á krossi með þessum orðum: „í þínar
hendur fel ég anda minn“. Var að furða
þó André Gide ræki uppi stór augu?
Hinn maðurinn, sem hefur séð
Krist, er gyðingurinn eilífi Ahasverus.
Þegar Kristur var að sligast undir kross-
inum á leiðinni til Golgata ætlaði hann
að halla sér sem snöggvast upp að húsi
Ahasverusar, en Ahasverus meinaði
ho'num það og kallaði með því yfir sig
þá bölvun Krists, að hann mundi lifa
tdl dómsdags. Mörgum árum seinna
heimsækir hann véfréttina í Delfí til að
spyrjast fyrir um örlög sín. Völvan get-
ur ekki gefið honum nein svör. En
betlari nokkur vísar honum til. eldgam-
allar völvu sem býr uppi í fjöllunum
ásamt fimmtugum syni sínum, forkunn-
arfögrum fávita. Hann heimsækir hana,
en hún getur engin svör gefið, heldur
segir honum frá ævi sinni. Meðan hún
var ung mey varð hún völva við véfrétt-
ina. Apollon var kynlegur guð. Upp í
hofinu var hann bjartur og geislandi.
Niðri í hellinum, þar sem hún lá í leiðslu
á meiriháttar hátíðisdögum, var hann
hins vegar dýrslegur og af honum lagði
geitaþef. Þegar hún tók sér ástmann,
drap hann ástmanninn og nauðgaði
henni, og níu mánuðum síðar setti hún
þennan goðkynjaða fávita í heiminn sér
til stórrar hneisu. Meðan hún segir sögu
sína hveríur hins vegar hinn goðborni
sonur hennar, og þegar þau fara að leita
hans sjá þau í snjónum að hann hefur
orðið uppnuminn til himna. Auðvitað út
í geiminn eins og svo margar af per-
sónum Lagerkvists! Ef þið lesið „Sibyll-
an“, munuð þið komast að raun um að
þessi trúárlega æsisaga, sem byggir á
þeirri gnostísku hugmynd að guðdómur
verði að sameina guð og djöful, er mjög
trúverðug, einkanlega ef þið hafið áður
kynnzt guðinum Abraxas í skáldsögunni
„Demian“ eftir Hermann Hesse.
JL „Ahasverus död“ er gyðingur-
inn eilífi loks kominn fram til miðalda
og hittir á pílagrímagististað ræningja
með kláðugan hund. Þessi ræningi er
í rauninni á leið til Jerúsalem, því einu
sinni fann hann þennan hund í þorpi
þar sem allir voru dauðir úr drepsótt
og hjá honum lík af kvenmanni sem bar
sáramerki Krists. Af einskærri heimsku
hafði hann þá heitið að fara pílagríms-
för til Jerúsalem, en nú er hann að nið-
urlotum kominn. Þá skeður það, að
Ahasverus leggur svo nærgöngular
spurningar fyrir ræningjann, að hann
verður öskuvondur og sparkar í hund-
inn, svo hann hlýtur bana af. í sárri
iðrun finnst ræningjanum nú hann vera
bundnari af heiti sínu en nokkru sinni
fyrr, en Ahasverus finnur sekt sína og
er þannig líka bundinn ræningjanum.
Þeir eru báðir jafnkynlega bundnir
Kristi eins og Barrabas. Þeir halda því
báðir áfram ferðinni til Jerúsalem ásamt
hermannahóru, sem er gömul vinkona
ræningjans. En ekkert þeirra kemst á
áfangastað. Hvers vegna fær þá Ahas-
verus að deyja? Af því hann sér að
bölvunin, sem á honum hvílir, er ekki
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
komin frá bróður hans, Jesú, heldur frá
hinum óttalega guðdómi Jehóva fyrir
munn mannsins Jesú. Hann finnur að
fyrir hönd mannsandans hefur hann
sigrazt á hinum tvíræða guði.
Frásögn sem aðeins stiklar á stærstu
steinum gefur enga hugmynd um fyll-
ingu þessara þriggja skáldsagna, um
hina ótrúlegu mannþekkingu, sem þar
kemur fram, um kímnina, kaldhæðnina,
kærleikann, djöfulskapinn og hinar
ljósu lýsingar sem gæða sögurnar töfr-
um. Par Lagerkvist situr uppi á hátind-
um, guðleysingi sem hefur komizt þang-
að upp sökum óstöðvandi trúarlega
hugarflugs.
I SViPMYND |
Framhald af bls. 2
en Wilson harðneitaði því og sagðist
mundu fara með sigur af hólmi — sern
hann og gerði. Þetta voru svik í augum
vinstra armsins, en hægri armurinn leit
á það sem upphaf miðstefnu af hálfu
Wilsons. Sjálfur leit hann á það sem
sjálfstæða afstöðu. Upp frá þessu átti
hann á hættu, að allt sem hann gerði
yrði túlkað á a.m.k. tvo vegu. Hvenær
sem hann andæfði Gaitskell, var litið á
það sem valdabaráttu eða eftirsókn eftir
hylli kjósenda.
F ins og stendur er þessi duli mað-
ur í hópi svipmestu manna í brezka
þinginu. Ræður hans glitra af kímni og
eru fljúgandi mælskar — stundum ber
kímnin jafnvel mælskuna ofurliði. Minni
hans er haft að orðtaki, og samt er það
ekki sjónminni eða myndrænt, heldur
minni á tölur, dagsetningar, ártöl og
nöfn.
Harold Wilson er að mörgu leyti
óvenjulegur leiðtogi, mjög ráðþæginn,
samt fullur sjálfstrausts, ákaflega. iðinn
og dálítið hégómagjarn. Hann hefur
mjög mikinn áhuga.á vísindum og tækni.
Margir aðdáendur hans líta á hann
eins og nokkurs konar heimatilbúinn
Kennedy — eða kannski öllu heldur
sambland af raunsæi og róttækum við-
horfum Kennedys, lýðskrumi Lloyds
Georges og örlitlum skammti af var-
færni og heilbrigðri dóingreind Attlees.
Haraldarnir tveir, sem stjórna
stærstu flokkum Bretlands, eiga að
mörgu leyti vel saman. Þeir eru beztu
atvinnumennirnir á leikvelli stjórnmál-
anna og eiga fleira sameiginlegt en hvor
um sig átti við Gaitskell. En þegar um
lorustu þjóðarinnar er að ræða, á Wil-
son eftir að eyða einni efasemd. Hefyr
hann hæfileika til hugkvæmrar og
djarfrar forustu? Oft er sagt að hann
hafi engar sannfæringar, en sé jafnan
að leita að jafnvægispúnkti í flokknum.
Það gæti leitt hann í ráðherrastólinn
í Downing Street, en það mundi ekki
gera setu hans þar eftirminnilega.
Þeir sögðu...
„Óhjákvæmilegt skilyrði frelsisins er
miáttur til þess að varðveita það gegn
eyðilegigin-gu.“
— Douglas MacArthur, hershöfðingl
„Hin ósveigjanlega framvinda rraann-
kynssögunnar bíður þess ekki, að þjóð-
irnar útkljá innbyrðisdeilur sínar.“
— Thomas E. Dewey.
„Vinum þínum þykir vænt um þig, en
taka þig eins og þú ert gerður. Konan
þín elskar þig — og eir sífellt að reyna
að breyta þér.“
G. K. Chesterton
11. tölublað 1963