Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1963, Blaðsíða 13

| SMÁSAGAN I
Framhald af bls. 3
Hinir kinkuðu kolli. Kuldinn hafði
hrakið stríðið á flótta.
H VERSVEGNA ÁTTI þessi dag-
ur og þessi smávægilegi atburður eftir
að standa mér enn ljósar í minni en
þær skelfingar, er ég reyndi á tímum
hernáms og hins algera ósigurs ættlands
míns? Ég veit það ekki. Ég veit bara
það eitt, að ég gat aldrei gleymt Þjóð-
verjanum, sem ég drap ekki — Þjóð-
verjanum með andlitið, sem ég fékk
aldrei að sjá. Ég sá alltaf fyrir mér
hnakkann á honum, með svarta ullar-
trefilinn, sem eitt andartak hafði verið
mark riffilkúlunnar minnar.
Eitt vetrarkvöld árið 1943 stóð ég á
brautarstöðinni í Montaubau og beið
eftir lestinni. Löng flutningalest kom
inn á stöðina og stanzaði. Ákvörðunar-
staður hennar var augljós: Fangabúð-
irnar. Þýzkir hermenn tóku sér stöðu,
til að halda vörð um lestina. Nístandi
óttakennd greip mig, þegar ég tók eftir
Þjóðverja í fimmtíu metra fjarlægð.
Undir stálhjálminum hafði hann þykk-
an ullartrefil, sem huldi hnakkann á
honum. Hann var líkur varðmanninum,
sem ég hafði gefið líf. Já, þetta var
hann. Ég var alveg viss um það. Ég sá
beisklega eftir því, að ég skyldi ekki
hafa skotið hann daginn, sem ég hafði
líf hans í mínum höndum.
Oftar en einu sinni á hinum
myrku hernámstímum fann ég til þessa
sama samvizkubits og ég sá eftir þvi, í
magnvana reiði, að ég skyldi hafa leyft
þessum manni að halda lífi. Meðan við
þræluðum í hinni þýzku ánauð endur-
tók það sig aftur og aftur, að ég starði
eins og dáleiddur á hnakka undir stál-
hjálmi: „Þarna er hann! Og það varst
þú sem lézt hann lifa!“
En tíminn hefur liðið og friðurinn
hefur gert hinn fyrri óvin að góðum ná-
granna. Hvorki mér né öðrum er hann
lengur táknmynd illsku, grimmdar og
miskunnarleysis, eins og hann var þá.
Á alþjóðlegri ráðstefnu, sem haldin
var nýlega í Schwarzwald, hitti ég í
fyrsta skipti eftir stríðið þýzka rithöf-
unda og aðra menntamenn. Og kvöld
eitt í garðboði, sá ég allt í einu einn af
okkar fyrri fjandmönnum standa ör-
skammt frá mér. Hann sneri við mér
baki, og hnakki hans var hulinn þykk-
um, svörtum hálstrefli. Ég starði eins og
bergnuminn á þennan hnakka. Mig
svimaði.
í sömu andrá kom góður vinur minn
og leiddi mig til Þjóðverjans, til að
kynna mig fyrir honum. Nú sá ég and-
lit hans í fyrsta skipti. Það var andlit
menntaðs manns, virðulegt, örlítið ang-
urvært, en eins og upplýst af innri ró-
semi. Eins og svo margir okkar, líktist
hann manni, sem lifað hafði ógnþrúngn-
ar skelfingar. Við samræður okkar
varð ég þess brátt var að við áttum
sameiginlegar skoðanir á mörgu og
samskonar áhugamál. Við urðum fljótt
góðir vinir.
IVleðan við töluðum saman, varð
skyndilega einhver djúptæk breyting
innra með mér. Gamla samvizkubitið,
vegna þess að ég hafði ekki drepið
fjandmann minn, þessi sjálfsásökun,
sem hafði ásótt mig svo miskunnarlaust
öll hin illu hernámsár — allt þetta
hvarf gersamlega og í þess stað fylltist
ég djúpri gleði við tilhugsunina um það,
að e.t.v. hefði ég þyrmt lifi þessa
manns.
Mér varð ljóst, að hefði ég þá þekkt
hann jafn vel og nú, hefði ég aldrei
getað drepið hann. Hvílíkur leikur ör-
laganna, að hann skyldi þá reyna að fá
örlítinn hita í líkamann, með því að
sveifla handleggjunum, og að sú hreyf-
ing skyldi verða til þess að vekja hjá
mér tilfinningu mannlegs sameiginleika.
Hinn nístandi kuldi, sem þjáð hafði
okkur báða, hafði gert okkur að bræðr-
um. Hver okkar getur drepið náunga
sinn, ef hann þekkir hann? Maður getur
drepið hermann úr óvinaliði, ef hann
er í einkennisbúningi, framandi vera,
án andlits, án nafns. En getur maður
drepið handverksmann, bónda, lista-
mann eða vísindamann, mann sem á
börn, eiginkonu, móður — mann sem
er svangur og kaldur, sem hefur sinar
sorgir og sínar vonir — mannlega veru,
sem er alveg eins og maður sjálfur?
M inningin um þýzka hermann-
inn, sem ég hætti við að skjóta á þess-
um kaldasta degi ævi minnar, hefur
sannað mér það, að ef hver einstakur
okkar gæti kynnzt meðbræðrum sínum
persónulega — bæði góðum eigin-
leikum þeirra og illum — þá yrði aldrei
framar stríð.
líkur á að sálarlifið (hugsun og ástríða)
mótist af andanum, en ef allt logar þar
í þeim ófrjóu átökum milli skoðana,
sem deilur nefnast. Sálarstríð er gott
svo lengi sem það er borið uppi af lifi
og anda, en leiðir til upplausnar, ef
græðgin verður ráðandi afl. Hvort það
er græðgi í völd, eignir, viðurkenningu
eða líkamsnautnir skiptir engu máli.
Heilbrigð uppfylling sálarlegra og lík-
amlegra langana og þarfa þarf ekki að
vera á kostnað andans heldur samverk-
ar að heilbrigði þeirrar starfsheildar,
sem maður nefnist. í þeirri starfsheild
eru þrír þættir, líkami, sál og andi, og
má engan þeirra vanrækja, ef vel á að
vera. Þessir þrír þættir geta ekki unnið
rétt saman nema fyrir tilverknað þess
raunveruleika, sem trúarbrögð nefna
Guð. Ég sagði, að Jesús frá Nazaret
leiddi lærisveina til þekkingar á stað-
reyndum. „Á staðreynd,“ hefði eins
mátt segja. Málfræðileg hugtök eins og
eintala og fleirtala hafa enga merk-
ingu, þegar rætt er um staðreyndina,
sem stendur að baki orðsins „guðs“.
Það er sá veruleiki, sem lærisveinarn-
ir fá að lifa sig inn í, en misjafnlega
djúpt. Hver eftir þeim mæli, sem hon-
um er mældur.
Jr etta má hártoga endalaust mál-
fræðilega, merkingalega og skoðana-
lega. Það má velta því endalaust upp
úr ástríðufullri eftirsókn í slúður og
blóðlausum lífsleiða. Það má ata það
alls hins lægsta í manneðlinu — samt
stendur staðreyndin eftir hrein og sönn,
sú staðreynd, sem lýsir í lífi þeirra
manna, sem þora að ganga götu kær-
leikans á jörðinni. Þeir eru vegarins
menn.
Eitthvað hlýtur að vera bogið við þá
listamenn, sem þurfa að leita að verk-
efnum eða skapa sér viðfangsefni. Slíkt
er einkenni andlausra eftirapenda, en
ekki sannra listamanna. Hinir síðar-
nefndu fá ekki frið fyrir þeim verk-
efnum, sem á þá leita. Annað er það,
sð menn horfi í kringum sig eftir því
túlkunarformi, sem hentar þeirri upplif-
un eða innlifun, sem þeim liggur á
hjarta. Eitt hörmulegasta fyrirbrigði,
sem gerzt getur í lífi þjóðar, er það að
listamennirnir gangi til þjónustu við á-
sókn fólksins í slúður. Þetta gerist því
aðein3 að þeim liggi svo fátt á hjarta,
eð þeir hafi tíma til að sinna slíku fá-
ný ti þjóð sinni til smánar. Með þessu
11. tölublað 1963 ---------------------
hjálpa þeir skoðanasjúkum stjórnmála-
mönnum og andlausum prestum til þess
að skapa andlega hungursneyð í land-
inu. Sannir listamenn eru salt jarðar, en
glata þeir seltu sinni eru þeir stórmik-
ið ógeðslegri og þaðan af óhollari en
saltlaus hafragrautur. En hvað er það,
sem ekki er talið hey í harðindum.
”ilL, hvað mér leiðist þetta,“ hugs-
aði ég um daginn. Þá sat ég með sveitt-
an skallann yfir skattskýrslunni anda
mínum til armæðu og sálinni til niður-
dreps. Ég er annars ekki vanur að blóta,
en í þetta sinn kreppti ég hnefann og
barði í borðið hvæsandi út úr mér svo-
felldum orðum: „Fjandinn eig-i það!
Maður fær ekki einu sinni að lifa líf-
inu eins og karlmaður!" Eitt augnablik
sáröfundaði ég forfeður mína, sem
bjuggu í hellum og gengu út til veiða.
Svo rann sleði hugsunarinnar af stað á
gönuskeið lífspeki þeirrar, sem fjallar
um tilgang lífsins og nefnist á máli
finna manna metafysik. Þau fræði eru
oftast afgreidd með fyrirlitningu í svip
og axlayppingu. Ef andsvarið á að vera
verulega flott er fitjað upp á trýnið,
varirnar dregnar fram í stút, og eftir
fáeinar krampakenndar hreyfingar fram
gengur af þeim fæðingarvegi hið vís-
dómsfulla orð: „Tja....“ Hér með er
syndin meðgengin: Ég fór að hugsa um
tilgang lífsins. Og ég er að hugsa um
að láta slag standa og hætta því ekki
fyrst um sinn, því að nú hefur sprottið
eitt góðverk upp af hinni metafysisku
þróun minni frá villmennsku hellisbú-
ans. Ég er sem sagt hættur við að gera
mér sérstaka ferð til að lumbra á skatt-
stjóranum og öllum hinum köllunum,
sem nauðga karlmönnum til að útfylla
það hörmungafyrirbrigði menningar-
nauðungarinnar (lærði þetta orð hjá
prófessor Jóhanni), sem skattskýrs.a
nefnist. Og svo verðum við ofan í kaup-
ið að skrifa undir drengskaparyfirlýs-
ingu til þess að sú forsmán sé fullkomn-
uð að við karlmennirnir, sem erum
skapaðir til að vera hetjur og fullhug-
ar, sigurvegarar á jörðinni og riddarar í
augum kvenna, látum hafa okkur til
þess að vera þrælar innantómrar sið-
menningar! Já, en hvers vegna hætti
ég við að lumbra á köllunum? Jú,
mér datt í hug sá vísdómur, að þeir
fyndu sama þrældómsokið hvíla á
sjálfum sér, og að karlmennska þeirra
leitaði útrásar í því að þvinga öllum
þessum djöfulskap upp á okkur hina.
— En karlmennska þrátt fyrir allt.
Öfugsnúin karlmennska, en betri en
engin — hugsaði ég. Samt er þetta gal-
ómögulegt svona, og við verðum að
finna leið út úr því. Svo datt mér í
hug á eftir, að leiðindin yfir skatt-
skýrslunni væru kannski guðleg ráð-
stöfun til að drífa mig burt frá dauð-
anum og til lífsins. Kannski væri mér
sérlega bölvanlega við skattskýrsluna
og skýrslur yfirleitt, af því að þær
minntu mig á dulvitaða staðreynd —
eitthvað sem ég væri sekur um. Mað-
ur er nú ekkert yfir sig spenntur fyrir
að láta minna sig á eigin sekt og van-
rækslu! Ó, þessi sálfræði! Jú, það er
svo sem augljóst, hvað veldur: mann-
dáðaskýrslan er enn óútfyllt. Svona
má hún ekki ganga til skattstjórans
mikla! Þetta er saga inspírasjónarinn-
ar, sem orsakaði það, að skattskýrsl-
unni var fleygt út í horn, þrátt fyrir
allan hótanir um sektir og yfirgang í
trássi við öll mannréttindaplöggin, sem
veifað er, þegar fegurst er galað á
hanagól stjórnmálanna. Og nú var ort!
G L f M A
Er vængjatak vaknandi ástar
vonum lyftir mót sól
er huggun að himininn blár
'hvelfist grálofti ofar.
Við svífum svo lengi sem lofar
lulckunnar Parísarhjól.
En þú, sem ert þolinmóður
þankahjóls mins
og vituður vandræða minna:
Ég skil að hver veraldarvegur
verður að enda í gröf.
Ég veit að heimurinn hangir
yfir helgjá á veikri nöf.
Ég sé þessar vængstýfðu vonir
sem velkjast um endalaus höf.
Skal mér þá skemmtan að þvl
að skugganum ofar
lýsir þitt ljósa hvel?
Skal ég þá gleðjast við gull
meðan góðvinir svelta í hel?
Því geng ég til glímu
að ég get ekki annað
þó að það væri þúsund sinnum
í biblíu bannað
— og kostaði hundrað helvítisvistir!
— Sárlega sál mína þyrstir.
En dulur er sær
djúpt á svari
við hafnargarð tímans
hugur í vari.
Og meinsemd í muna ég ber:
ég man eftir Hiro-shima.
Svipirnir sækja að mér
um svartnætti rúms og tíma
I manninum mæti ég þér.
— Mannlíf er Jakobsglíma.
Vegleysufjöllin á vinstri hönd.
Ófæruhafið á hina.
Að baki æskunnar óskhyggjulönd
yndið í hvirfingu vina.
Framundan engist Stórkarlaströnd
í stríði við eilífðina.
Bylgjurnar ýfast er þjóð hatar þjóð
og þyrpast að fjallanna rótum.
Himinn yfir sem eldur og blóð
ymur í sárþungum nótum.
Enn er þó jörðin gömul og góð
og gleðst undir léttstígum fótum.
Ég rólegur horfi um hávaðans svið
og hjarandi veraldar gengi
og vildi svo feginn leggja því lið
sem leikur á blíðari strengi.
— Min ævi er farin að breytast í bið.
Við bíðum hér flestir of lengi.
Þeir segja hér sumir að lífið sé list
en lifa með sprengfulla blöðru.
Svo segjast þeir trúa kannski á Krist
en kannast þó aðeins við nöðru.
Hið fyrsta er síðast, hið sizta er fyrst
og svona fer hvað eftir öðru.
Ég vil ekki mæta þér, moldarskafl,
með manndáðaskýrsluna auða.
Hví horfi ég enn á hið ógnþrungna
tafl
sem alheimur þreytir til dauða?
Ég veit þó í mönnum það óvíga afl
sem opnaði Hafið hið rauða.
Það skiptir víst litlu hvar ber ég
mín bein
en bregðast — það vil ég eigi!
Æ, sál mín er dauð eins og
dagblaðsgrein
drukknuð í prentsvertulegi!
En hjartað — það lifir, ástin mín ein
og ætlar að ryðja þér vegi!
tílfur Ragnarsson.
Aths. S.A.M. er eliki ritstjóri Les-
bókar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13