Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1963, Blaðsíða 16

ar torfur karfa úr Vestur-Atlants-'
hafi. Laxar, sem eru nýkomnir í ár
til að hrygna bera á sér sjó-sníkju-
dýr, en svo deyja þau smám saman
og í stað þeirra koma ferskvatns-
sníkjudýr; þannig getur tegund
sníkjudýra gefið til kynna, hve lengi
hinn eða þessi laxinn hafi verið í
fersku vatni.
Að rata
Hinar reglulegu komur fisktorf-
anna á hrygningarsvæðin, sem oft
eru langt frá átusvæðunum hafa vak-
ið þá spurningu, hvernig fiskarnir
rati til þessara staða. Hin geysilega
mergð í torfunum og hinn reglulegi
göngutími, gerir það mjög ólíklegt,
að fiskarnir hitti á hrygningarsvæð-
in fyrir einhverja tilviljun. Sann-
leikurinn er sá, að fiskimenn safnast
Hrygningarferðir norska Norður-
íshafs þorsksins. Hrygningarsvæð-
in eru sýnd með örvum — hin
stærstu liggja innan við Lófót-
eyjarnar í Vesturfirði.
FYRIR meira en 2300 ár-
um, á dögum Aristótel-
esár og Pliniusar, vissu fiski-
menn við Svartahafið, hvenær
þeir máttu búast við. að túnfisk-
urinn kæmi úr Asovshafinu til
veiðisvæðanna, sem kennd voru
við hina fornu borg Sinope og
Trabezon. —
Hvert fara fiskarnir?
Fyrir tæpum 90 árum þekktu
menn ekki uppeldisstaði þorsksins,
sem veiddur var um hrygningartím-
ann við Lófót. Fiskimenn höfðu það
fyrir satt, að þessi fiskur væri lík-
lega hluti af torfum, sem væru á
reiki um Norður-Atlantshaf, allt til
Nýfundnalandsbankanna, en líka
væri það til — og á þeirri skoðun
voru einnig vísindamenn — að hann
tæki fæðu sina rétt úti fyrir land-
grunni Noregs, og synti siðan hina
tiltölulega stuttu leið inn í Vestfjörð-
inn, til þess að hrygna. Þetta er eitt
dæmi um hinar ólíku skýringar, sem
menn koma fram með á því, hvað
verði af fiski, þegar hann hverfur,
tíma og tíma, af fiskimiðunum. Það
var ekki fyrr en 1913, að rétt vit-
neskja fékkst um göngur fisksins frá
svæðunum kring um Bjarnarey og
undan Murmansk-ströndinni til
hrygningarsvæðanna við Lófót og
sannaðist með fiskmerkingum. —
(Mynd 1.)
Vitneskja
Merkingar voru notaðar þegar á
17. öld, til þess að sýna fram á, að
fullorðinn lax sneri aftur í sömu árn-
ar og hrygningin hafði farið fram í.
Merking virðist vera einföld og ör-
ugg aðferð til að athuga göngur fiska,
. en merki finnast ekki aftur, nema
þar sem veiðar eru stundaðar í at-
vinnuskyni, svo að endurheimtin sýn-
ir helzt ekki annað en veiðimagnið
* og ferðalög fisksins inn á óþekkt
svæði koma hvergi fram. Hegðun
fiskanna getur líkt breytzt eftir árs-
tíðum, svo að ekki sé alltaf jafnauð-
velt að veiða þá — togarar veiða ekki
mikið af hrygndum þorski við Nor-
egsstrendur af þvi að þessi fisktegund
hefur það til að yfirgefa botninn og
synda norður eftir hærra uppi í sjón-
um. Þrátt fyrir þessa galla eru
merkingarnar mikilvægar og á síð-
astliðnu ári einu saman merktu
brezkir sjómenn yfir 10.000 fiska.
Sjálfgerð merki
Sumir fiskar eru þannig, að ó-
framkvæmanlegt er að merkja þá;
sumar tegundir eru „sprungnar“,
þegar upp á yfirborðið kemur, en
aðrar þarf að fara mjög varlega með,
svo að þær missi ekki mest allt
hreistrið. Vísindamenn hafa því snú-
ið sér að þeim merkjum, sem fisk-
urinn ber á sér sjálfur. Oft má
þekkja fiska sundur á ýmsum sér-
kennum, t. d. á hreistri og kvörnum,
sem eru eitthvað sérkennilega vax-
in, og á liðafjölda í hrygg, og eins
geta bein í uggum verið mismunandi,
og öll þessi einkenni hafa verið notuð
til að aðgreina fiskaflokka.
Fiskar hafa og mismunandi blóð-
flokka, alveg eins og maðurinn og
blóðeinkenni hafa verið notuð til að
fylgjast með ferðum vissra ætta tún-
fiska, laxa og sardina. Sníkjudýr
eru og eðliieg merki, því að fiskar
frá mismunandi svæðum bera á sér
mismunandi snikjudýr, svo sem heil-
saman og bíða viðbúnir komu fisks-
ins, og frávik frá komu hans, eru
nægilega sjaldgæf til þess að þykja
tiltökumál.
Er það eðlisvísun?
Menn álykta oft sem svo, að fisk-
ar og fuglar rati fyrir einhverja
„eðlisávísun“, en það er engin skýr-
ing á þeim hvötum, sem stjórna
eftir A. D. Woodhead
ferðum þeirra. Margir sjófiskar
hrygna fljótandi hrognum, sem svo
berast með yfirborðsstraumum í sjón-
um, og þegar svo unginn kemur úr
hrogninu, getur hann verið margar
mílur frá hrygningarstaðnum. Seiði,
sem eru að þroskast, synda oft yfir
svæði þar sem þau hafa aldrei kom-
ið fyrr (nema þá sem fljótandi
hrogn), en samt koma þau að lokum
á hrygningarstaðinn. Stundum hefur
því verið haldið fram, að eldri fisk-
ar, sem rata, kunni að vísa hinum
yngri veginn, og víst er um það, að
gömlu fiskarnir koma oft fyrstir til
hrygningarsvæðanna — t.d. síldin við
Noreg, þorskurinn í Barentshafinu og
kolinn í Norðursjónum.
Það hefur verið gefið í skyn, að
fiskar gangi eftir mismunandi hita-
stigi og seltu, úti á hafi, og margir
fiskar eru furðuiega næmir og geta
merkt hitamismun, sem ekki er nema
0.03°C. og seltubreytingar, sem nema
aðeins 0.02%. En þessar breytingar
eru oft mjög litlar — þannig getur
þorskurinn í Barentshafinu farið úr
kaldari sjó í hlýrri og hitamismunur-
inn þó ekki verið nema um 7°C., á
700—800 mílna leið, svo að fiskur-
inn getur hafa orðið að synda að
meðaltali um 30 mílur, til þess að
skynja lágmarks-hitabreytinguna,
sem hann getur merkt. Þetta sama
gildir, og ef til vill ennþá meir, um
seltubreytingu.
Þefvísi
Næmasta skilningarvit fiska er ilm-
anin, og hjá sumum tegundum mjög
næm. Álar hafa verið æfðir í því að
finna þef af einhverju efni, sem hef-
ur verið þynnt í billjón hlutum af
vatni, og ýmsir fiskar geta gert
greinarmun á vatninu úr hinum
ýmsu ám.jafnvel þótt það hafi verið
hlandað nokkur þúsund sinnum.
Ilmanin getur hjálpað göngulaxi til
að finna heimaána sina; sé hann
fluttur í aðalána, ratar hann von
bráðar í heimaána, en ef nasahol-
unum er lokað með bómul, geta
margir fluttir laxar misst þennan
hæfileika, og að því er virðist vegna
þess að þeir geta ekki þefað uppi
heimaána. En lyktin af heimaánni
hlýtur að berast margar mílur út í
sjóinn við ströndina, og göngulax-
inn hefur það til að synda fram og
aftur með ströndinni, þangað til hann
finnur þessa lykt. Vegna hinna löngu
ferðalaga laxins, er ratvísi hans al-
veg sérstaklega áberandi (enda þótt
margir villist vitanlega og hrygni á
öðrum óm), en um 30 aðrar fiskteg-
undir hafa sýnt sig að rata þannig
heim, enda þótt í minna mæli sé.
Sjófiskar kunna líka að geta þekkt
hrygningarsvæði sín af einhverri sér-
stakri lykt, og þetta gæti t.d. útskýrt
þá staðreynd, að koli frá þremur að-
al-hrygningarsvæðunum sunnan til í
Norðursjónum kemur stöðugt á sama
svæði aftur. Á sama hátt er lítill
mismunur á sildinni, sem hrygnir á
grunnunum kring um Doversund —
þar virðist sama tegund síldar hrygna
á sömu grunnum.
Þetta gæti gefið til kynna, að nægi-
lega mörg smáatriði um leiðina fest-
ist fljótt í minni hinnar ungu síldar,
til jbess að hún geti síðar haft forustu.
Menn hafa uppgötvað sams konar
„lærdóm“, en í miklu smærri stíl hjá
öðrum fiskum — og á sama hátt læra
ungar dúfur miklu fljótar að skila
sér heim, ef þeim er fyrst sleppt með
eldri og reyndari fuglum. Samt koma
fiskar, sem eru að hrygna í fyrsta
sinn, fyrstir á vettvang í sumum
fiskastofnum, svo sem síldin, sem
hrygnir skammt frá Dover og eins
þorskurinn í Barentshafinu, sem ferð-
ast fyrst frá Spitzbergengrunninu til
Lofót, til að hrygna, en snýr oft eftir
hrygninguna til strandgrunnanna við
Murmansk og verður þannig að kynn-
ast nýrri leið til Lófót. Álar og Kyrra
hafslax hrygna aðeins einu sinni, en
deyja síðan, svo að ekki verða nein-
ir gamlir fiskar eftir til að vísu veg-
inn á hinum löngu hrygningarferð-
um. Af þessum ástæðum vlrðist það
einfaldara að falla frá þessum kenn-
ingum og leita að einhverjum öðrum
reglubundnum atriðum í umhverfinu,
sem gætu vísað göngufiskinum leið-
ina. —