Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1963, Blaðsíða 13

Göngur fiskanna II
Hér birtist annar hluti greinaflokksins um „Göngur fiskanna“ eftir
A. D. Woodhead. Fyrsti hlutinn birtist í Lesbók í marz sl.
ER ÞAÐ EÐLISHVÖT?
Það er oft fullyrt að fiskar og fuglar
rati af eðlisávísun, en það gefur enga
skýringu á þeirri hvöt sem fær þá til að
ferðast. Fjöldi fisktegunda hrygnir á
víðáttumiklum svæðum og hrognin
flytjast til í yfirborðsstraumi um óra-
vegu, þannig að þegar þeir komast til
lífs eru þeir fleiri mílur frá hrygning-
arstaðnum. Fjöldi ungfiska sem hrygna
í fyrsta sinn synda yfir svæði sem þeir
hafa aldrei áður þekkt, en komast þó
hikláust á hrygningarstaðinn.
Því er stundum haldið fram, að eldri
fiskar sem hafi lært að þekkja leiðina
vísi yngri fiskunum til vegar, og vissu-
lega er það staðreynd, að á ýmsum
hrygningarsvæðum virðist eldri fisk-
urinn koma fyrst á hrygningarsvæðin
eins og t.d. Noregs-síldin, Berents-
sjávar-þorskurinn og Norðursjávar-lúð-
an. Þessar tilgátur byggja á því, að
ýmsir hlutar af ferðaleiðinni festist í
minni yngri fiskanna, svo að þeir verði
síðar færir um að vísa öðrum leiðina.
Þessar tilgátur hafa fengið nokkurn
grundvöll við tilraunir í margfalt minni
stíl á einstökum fisktegundum, og einn-
ig sérstaklega með tilraunir á dúfum,
hefir þar komið í ljós, að ungar dúfur
eiga auðveldara með að rata „heim“ ef
þeim hefir verið sleppt fyrst í samfylgd
með eldri dúfum.
En í öðrum tilfellum koma úngfiskar
fyrstir á hrygningarsvæðin eins og á
sér stað um síldarhrygninguna í Dover-
sundi og einnig Barentssjávar-þorskur
á vissu svæði, sem ferðast frá Spitz-
bergen-grunni til Lofoten, til þess að
hrygna, og ferðast einnig til miðanna
við Murmansk, svo að þeir yrðu að
endurlæra algjörlega nýja leið til Lofot-
en.
Állinn og Kyrrahafslaxinn hrygna að-
eins einu sinni og deyja svo, þannig
verða engir eldri fiskar til þess að kenna
ungviðinu eða stjórna hinni löngu
ferð þeirra til hrygningarsvæðanna.
Þegar þess er gætt, virðist ástæða til,
að falla alveg frá fyrrgreindri tilgátu
og leita annarrar skýringar, á því hvern-
ig fiskurinn leitar til hrygningarsvæð-
anna.
Það hefir verið bent á, að fiskurinn
hrygni við ákveðin hita- og seltustig í
sjónum og fjöldi fisktegunda er ákaf-
lega viðkvæmur fyrir slíku, t. d. finna
sumir fiskar hitamismun um 0,3 gráður
celsius og saitbreytingu um 0,2%. Hins
vegar eru slíkar hita og seltu breytingar
í sjónum oft tiltölulega viðfeðmar þann-
jg, að þó t. d. Barentssjávarþorskurinn,
ferðist úr kaldari sjó til hrygningar, í
7 gráðu hita, þarf hann að ferðast til
jafnaðar með 30 mílna hraða yfir 600
til 800 mílna svæði til þess að finna
hitamismun áður en hann finnur lág-
marks hitamismun, og svipuð hlutföll
og jafnvel enn stærri gilda um seltu-
Btigið.
Þroskaðasti tilfinningaeiginleik fisk-
ins er lyktnæmin og hjá mörgum teg-
undum mjög háþróuð. Álar hafa verið
Ijjálfaöir til þess að greina lyktar-
mismun, sem samsvarar einum billjón-
asta hluta af vatni og allmargar fisk-
tegundir geta skilgreint vatn úr mis-
munanði ám, þótt það hafi verið bland-
að allt að þúsundfalt.
Lyktnæmin gerir silungi og laxi sem
er á leið til hrygningar mögulegt að rata
á heimaslóðir og finna upprunalega á
$ína. Þó slíkir laxar séu fluttir úr heima-
ánni aftur út á víðsævi, tekst þeim strax
að rata „heim“ aftur, en séu þeffæri
þeirra lokuð með bómull, tekst fæstum
þeirra að komast „heim‘ aftur. Sérilmur
heimkynnisárinnar hlýtur að berast tugi
mílna út með landsströndinni og laxinn
að synda meðfram ströndinni þar til
hann kemst alla leið að heimaánni. Ef
til vill er alltaf einhver hluti, sem ekki
kemst alla leið og hry.gnir þá í öðrum
ám, en yfir 30 aðrar fisktegunir hafa
sýnt að þær hafa svipaða skynjunar-
hæfileika, til þess að rata rakleiðis heim,
þó í smærri stíl sé. Allmargar tegundir
sjávarfiska sýna sömu hæfileika, sem
gæti m. a. skýrt hvernig á því stendur
að flatfiskur frá þremur aðalhrygning-
arsvæðunum í sunnanverðum Norður-
sjó, kemur nákvæmlega hver fyrir sig
á sitt heimasvæði. Svipað virðist gilda
um síldina í Doversundi að hún kemur
nokkurn veginn reglulega á hina mis-
munandi fiskibanka.
HAFA STRAUMAR ÁHIRF
Á HRYGNINGUNA?
Straumar hafa grundvallaráhrif á
hegðun fisksins og útbreiðslu. Ef fyrir
hendi er staðbundinn straumur, kemur
fiskurinn til hrygningar með því að
andæfa hægt í hann meðan á hrygningu
stendur, eða með því að láta berast með
honum öðru hvoru.
Hrogn margra sjávarfiska berast með
yfirborðsstraumum eftir hrygninguna
og á sama hátt berst ungviðið með
straumnum eftir hrygninguna aftur
til baka á næringarsvæðin. Þó er í
ýmsum tilfellum víst, að straumurinn
hefir ekki í öllum tilfellum slíku hlut-
verki að gegna. Á svæðum þar sem
sjávarfallastraumur er mjög mikill eins
og í Norðursjó, er neðansjávarstraumur
aðeins pendúll á milli þeirra ag oft
veikari, svo að hrygnandi fiskur sem
andæfði £ hann, yrði að synda allhratt
gegn sjávarfallsstraumnum til þess að
halda sér á hrygningarsvæðinu. Það
væri einnig ofraun smærri fiskum eins
og sardínu, sem ekki getur staðizt meira
en hálfrar mílu straumþunga.
ÁLAR
Ungállinn ferðast mjög hægt í opnu
hafi, eða sem næst ríkjandi straum-
hraða. Þegar þeir fara að nálgast land,
sem þeir skynja af vatnsilmi, halda þeir
sér að botni meðan f jörustraumur stend-
ur yfir, en koma upp með vaxandi flóði
og láta þannig sjávarflóðsstrauminn
bera sig hratt að landi. Þessari tækni-
aðferð beita sennilega fleiri fisktegundir
að meira eða minna leyti; síldin syndir
nærri yfirborði að nóttu til, en sígur
niður að botninum á daginn, svipað er
með rauðsprettu og hvíting sem hafa
tilhneigingu til að lyfta sér frá botni
að nóttu til, en síga niður að botni aftur
á daginn, þó er eklci vitað með ná-
kvæmni um hvað þessar tilfærslur
standa lengi yfir hverju sinni. Því fisk-
urinn hagar sér ekki eins allan árstím-
ann; þannig lyftir síldin sér fyrr frá
botni í upphafi hrygningar, heldur en
síðar, en hrygnandi fiskur lyftir sér ekki
UPP, fyrr en orðið er aldimmt.
Stærri fiskur eins og þorskur á til-
tölulega auðvelt með að ferðast á móti
straumi til hrygningarsvæða sinna, og
getur áttað sig auðveldlega á úthafs-
straumunum, sem bera í Sér bæði seltu-
magn, hitastig og fleiri sérkenni. Haf-
fræðilegar rannsóknir hafa einnig leitt
í ljós, að aðrir straumar falla oft í gagn-
stæða átt við aðalstrauminn ýmist á hlið
eða undir hann, og má ætla að jafnvel
stærri fiskar notfæri sér slíka aðstöðu
tit þess að auðvelda ferð sína til hrygn-
ingarsvæða sinna. Rannsóknir fara nú
fram á því, að finna nákvæmlega út
hvernig fiskurinn notfærir sér strauma
á hverjum árstíma.
SÓLIN SEM LEIÐARVÍSIR?
Það hefir verið sýnt fram á að far-
fuglar og skordýr notfæri sér sólina til
viðmiðunar á ferðalögum. Það hafa einn-
ig verið gerðar athyglisverðar tilraunir
er sanna, að vatnakarfi Og silungur geta
einnig notfært sér á einfaldan hátt sól-
birtuna til ferðalaga. Við tilraunir með
vatnakarfa, sem tekin var frá hrygn-
ingarsvæði sínu og settur á djúpt vatn,
kom í ljós, að fiskurinn synti í norðlæga
stefnu til þess að nálgast ströndina þar
sem hrygningarsvæði hans var. Þetta
var þó aðeins meðan sólskin var, en
þegar dró fyrir sólu, synti fiskurinn í
hring. Merkingatilraunir á ál í Eystra-
salti sönnuðu, að hann ferðaðist í beina
stefnu milli SV og VSV. Uppsjávar-
fiskur sem syndir í hreinu yfirborði
notfærir sér sennilega að einhverju sól-
arbirtuna til viðmiðunar á ferðum sín-
um, en varla getur verið um slíkt að
ræða að neinu verulegu leyti hjá djúp-
hafsfiskum eða fiskum sem ferðast að
vetrarlagi.
HVAÐ ORSAKAR FERÐAHVÖTINA?
Hluta úr árinu, sveimar fiskurinn um
fæðusvæði sín, en á venjulegum árs-
tíðum, fer hinn kynþroska fiskur að
ferðast til hrygningarsvæða sinna. Venju
lega er botnsvæði það sem fiskurinn
sækir fæðu sína á, í mjög svipuðu
ástandi jarðfræðilega séð, svo að það
hlýtur að vera líffræðileg bylting í fram-
ferði fisksins, sem hvetur hann til
ferðalaga.
I fljótu bragði mætti virðast að það
væri æxlunarhvötin sem hvetti þá til
ferðalagsins. En um álinn stendur þann-
ig á, að hann byrjar ferðalög sín löngu
áður en æxlunarhvötin segir til sín, og
lax veiddur í nágrenni við árnar í Bret-
landi í desember eða eftir hrygningu,
hlýtur að vera með óstarfhæf æxlunar-
færi og ekki í hry.gningarformi fyrr en
næsta nóvember. Ennfremur hefir það
komið í Ijós að ungfiskur fer oft í lang-
ar „tilgangslausar“ ferðir í áttina að
fæðingarheimkynnum sínum, þó hann
sé enn alveg ókynþroska. Og úr því að
hrygningar og „til.gangslausar“ ferðir
falla saman án nokkurrar sýnilegrar
æxlunarhvatar, hljóta að vera einhverj-
ar aðrar grundvarllarástæður, sem
stjórna þessum ferðalögum fiskanna.
Vetrarferðir Barentssjávar-þorsksins
virðast hefjast samtímis því, að kirtla-
vökvar myndast í tálknum hans og byrja
starfsemi sína í september, eða um svip-
að leyti og hann fer á hrygningarhreyf-
ingu og þessi kirtlastarfsemi heldur á-
fram þar til hrygningu er lokið; í gotn-
um fiski hættir þessi kirtlastarfsemi.
Þessi kirtlavökvastarfsemi er því í beinu
hlutfalli við ferðalög fisksins.
Þetta á við um kynþroska ungfipk-
inn, en ókynþroska fiskur er einnig á
miklum árstíðabundnum ferðalögum,
stundum hundruð mílna í suður og vest-
ur að vetrinum til og kemur svo til
baka til fæðusvæðanna á vorin. Kirtla-
starfsemi þessara ókynþroska fiska,
stendur hins vegar einnig : beinu hlut-
falli við vetrarferðir þeirra, og varir
lengst hjá þeim fiskum, sem ferðast
lengst.
Þessar uppgötvanir virðast benda til
þess að kirtlastarfsemin sé orsök ferða-
laga ungra og eldri þorskfiska; og það
styður enn betur slíka tilgátu, að þess-
arar kirtlastarfsemi hefir orðið vart
einnig hjá öðrum fiskum sem eru á
ferðalögum eins og t. d. hjá laxi og ál.
Að sjálfsögðu eru ástæðurnar sem
stuðla að ferðalögum fiskanna marg-
víslegar. Þessi kirtlastarfsemi er senni-
lega einn þátturinn í þeim, en sam-
einast allt í „aðal“ vökvanum, sem ligg-
ur nærri kvörnunum. Samstarf þessara
þátta myndar „taugakerfi“, sem ræður
öllum' hreyfingum. Ennþá er þörf mik-
illa rannsókna til þess að fá fullnaðar-
lausn á þessum getgátum, en augljóst
er, að fyrrgreind kirtlastarfsemi er meg-
inþáttur í því að styrkja sundorku Og
hreyfingarlöngun fisksins.
Ferðalög fiskanna eru athyglisverð
á margan hátt, ekki aðeins vegna þeirra
vegalengda sem þeir fara, heldur einnig
vegna þeirrar nákvæmni sem gætir um
ferðir þeirra og óskeikulleika ýmissa
tegunda til þess að finna nákvæmlega
lokatakmarkið. Hvernig fiskurinn nær
þessum árangri er engan veginn upplýst
ennþá, en þær rannsóknir sem þegar
hafa verið gerðar sanna, að fiskurinn
hefir mjög háþroskað tilfinningakerfi,
sem gerir honum auðvelt að skynja
minnstu efnislegar og líffræðilegar
breytingar í umhverfi hans. Það er aug-
ljóst að hann er búinn ,tækjum“ sem
jafnvel yfirstíga það fullkomnasta hjá
nýtízku rannsóknarskipum mannsins, og
að sumu leyti eru ennþá fullkomnari.
Ef til vill líður langur timi þar til
mönnum tekst að komast að því hvern-
ig fiskurinn beitir þessari tækni sinni
við náttúruleg skilyrði, á ferðalögum
sínum. Þegar frekari rannsóknir hafa
farið fram, er ekki ólíklegt að það komi
i ljós, að ekki sé urn eina einfalda skýr-
ingu að ræða, heldur samsettar hvatir
af ýmsum líffræðilegum ástæðum mis-
munandi hjá hverri tegund.
Hagalagðar
FAGNAÐARFUNDUR
Þá kom enn út í Reykjavík stúdent
danskur, ungur að aldri, Rasmus
Kristján Rask. Hafði hann ritað mál-
fræði islenzka, því að hann var
manna skarpastur til tungumálanáms
og svo vel að sér í íslenzkri tungu, að
fáir munu innlendir fremri verið
hafa. Fyrst hafði hann numið ís-
lenzku af Árna Helgasyni presti að
Reynivöllum, er þeir voru saman í
Khöfn. Reið hann því til Reynivalla
að finna hann og með honum Gísli
Guðmundsson er þá bjó á Signýjar-
stöðum. Rask bjó sig á leiðinni síð-
hempu, reiðsokkum og hatti allillum
og villti á sér heimild. Kenndi Árni
prestur hann eigi í fyrstu, en liann
lézt vera bóndi sunnan af Nesjum,
kunni þó engin tíðindi þaðan að
segja og það furðaði prest. Spurði
hann þá Gísla einslega hver sá væri
svo heimskur, en eigi heyrði hann á
máli hans að hann væri útlendingur,
því að hann talaði mjög rétt þótt
hann væri linmæltur nokkúð. Gísli
brosti að þeim og grunaði þá prest
fleira. Eftir það kenndust þeir. Fagn-
aði hvor öðrum og gerðu af þessu
mikið gaman.
(Annáll 19. aldar)

21. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13