Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1964, Blaðsíða 13

kempa lét í annan tíma aldrei til sín
vita í sai'nahúsinu.
IVIatthías var maður laghentur og
ágætur smiður, svo sem hann átti kyn
til. i safni hans var sægur af gömlum
heimilisklukkum, sumum allgömlum.
Hann gerði við þessar klukkur smurði
og iét þær allar ganga, hið heimilislega
tif heyrðist úr öllum skotum í safninu.
Hann bar jafnan ugg í brjósti, að safnið
gæti orðið eldinum að bráð í öllu þessu
hnabjálkatimbri. Eftir að rafimagnið
kom, lét hann jafnan taka strauminn
af húsakynnum safnsins á hverju kvöldi
í öryggisskyni. Nú er Þjóðminjasafnið
komið í eldtraust húsnæði, en heiður
þeim sem heiður bar.
Það var á siðustu árum Matthíasar
að hann kom til mín í þjóðskjalasafnið,
rétti mér höndina brosandi og óskaði
már innilega til hamingju og bætti við:
„Ég hefi alia tíð vitað, að þú værir
efnilegur“. Ég sat eftir eins og illa gerð
ur hlutur. Síðar frétti ég, að alnafni
minn, húsameistari hér í bæ, hefði unnið
fyrstu verðlaun í að skipulegigja eitt-
hvert borgarlhverfi. En mér þótti lofið
gott, og Matthías kvaddi heiminn i
þeirri trú, að ég hefði alltaf verið „efni
legur“.
Þjóðskjalasafnið og Ventur-fslendingar.
að er á fárra manna vitorði,
hvað við, starfsmenn þjóðskjáiasafnsins,
höfum á okkur lagt fyrir frændur vora
í Vesturheimi.
í Canada og í Bandaríkjunum eru
gamlir og gildir sjóðir, sem standa und-
ir ellitryggmgum manna, og þessir styrk
ir eru það háir, að með sparsemi má
langdrægt af þeim lifa. En skilyrði er
eitt, menn verða að sanna aldur sinn og
það verður ekki gert nema með fæð-
ingarvottorði frá réttum aðiljum.
Mörg fyrstu ár mín í safninu komu
bunkar af bréfum með hverjum skips-
pósti, fluigferðir voru þá ekki komnar á.
Þessum bréfum hefur eðlilega öllum
verið há'dið til haga og þau fylla marga
þykka böggla. Þarna kennir margra
grasa, en allir vildu fá fæðingarvottor'ð,
ýmist fyrir sig sjálfa, eða þá fyrir vini
og vandamenn. En margir vissu lítið
sem ekkert um upprunann, og aldur
var oft stórlega á reiki. Þessi bréf voru
oft hreinustu krossgátur. Lengsta staðar
skekkja sem ég minnist er sú. að einn
bréfritarinn tjáði sig fæddan í Mývatns-
sveit, _en ég fann hann skráðan í kirkju-
bók Útskála. Hann hafði flutzt af Suður
nesjum á óvitaaldri. Annar skrifaði:
„Mig minnir hálfpartinn að móðir mín
hafi heitið Guðrún. Hann faðir minn
var á lífi þegar ég fór vestur 1886,
hvað lengi skyldi hann hafa lifað?“
A lt getur þetta verið eðlilegt. Lítill
drengur hefur verið tekinn i fósiur
og fluttur af landi burt, enginn segir
honum neitt, árin hafa liðið og hann
er orðinn gamall.
Bréf kemur frá manni, sem hefir
sejtarnafnið Breiðfjörð. Hann segir:
„Ég mun fæddur milli 1870 og 80,
hvar á landinu veit ég ekki, en gengt
bærium var hátt fjall með klettabelti,
en fyrir neðan hann var laug eða
hver.“ Ættarnafnið benti á landsfjórð-
unginn. Hvar var jarðhiti við eða í
nágrenni Breiðafjarðar undir fjalli?
Séra Jón Guðnason, sem þjónað hafði
a:lri Dalasýslu, náði í kirkjubók og
blaðaði í henni. Nafnið blasti við. Mað-
urinn var fæddur í Sælingsdalstungu.
Svona slapp maður ekki alltaf vel. Að
einum manni varð ég að leita í mann-
talinu 1890 í öllum Austfirðingafjórð-
ungi, og maðurinn fannst.
Sem betur fer voru svona bréf
vmdantekningar. Flest tilskrif Vestur-
Islendinga voru skilmerkiieg og þægi-
leg í afgreiðslu, en það útheimti góða
þekkingu á öllu landinu, hverju presta-
kalli og hverri sókn og öllum breyting-
um á prestaköllum um langan aldur.
Menn skyldu halda að þetta hafi
verið leiðinlegt verk, en það var síður
en svo. Þegar Vestur-íslendmgurinn
er á annað borð seztur við að skrifa
bréf, jafnvel um fábrotið efni, bæm
hann oft ýmsu við. „Ég var einn þeirra, .
sem brezki togarinn hvolfdi undir á -
Dýrafirði með Hannesi Hafstein“ .
Annar skrifar: „Ef yður er rokkur
þægð í að vita það, þá er ég sonarsonur
Stefáns G.“ Svo komu oft merkilegar
minningar frá íslandi.
Það hefir oft komið í hlut okkar
starfsmannanna við safnið að hafa upp
á erfingjum manna af íslenzku kyni, sem
látizt hafa vestra frá óráðstöfuðum .
eignum. Finnist ekki erfingjar fellur
slíkur arfur til ríkissjóðs viökomandi
lands. Þetta hefi ég kallað hagnýta
ættfræði. Oftast hefir þetta heppnazt,
og höfum við þá orðið að sarma hin
réttu ætta tengsl með fæðingarvottorð- .
um, en skiptaráðendur vestra eru
mjög stranigir í þessum efnum sem
vonlegt er. Eitt sinn minnist ég þess,
að hafa lagt mig mest fram í slíku
máli. Þar varð um 6000 dollara arf að
ræða. 6000 dollurum, sem fátækt fólk
átti að fá, sleppti ég ekki úr klónum
fyrr en í fulla hnefana. Ég rakti mig
eftir öllum hugsanlegum leiðum,
en að lokum lágu allir þræðir
málsins inn í Reynistaðarkiausturs-
prestakall, en þaðan höfðu allar
kirkjubækur brunnið til ösku ár ð 1898.
Þar með var þessi arfur glataður Svo
segja sumir, að það skipti nv'nnstu
máli, þótt þessar „bölvaðar sk.æðui-*
brenni eða giatist.
Eitt sinn fékk ég beiðni um fæð-
ingarvottorð frá manni í Canada Hann
hafði farið héðan af landi burt( tveiggja
ára gamall. Greinargerðin úm uppruna
hans var, sem vænta mátti, af skorn-
um skammti. Ég komst þó að því, að
faðir þessa manns hefði horfið aftur
að vestan hingað til lands og byggi uppi
í sveit. Ég skrifaði honum þvi bréf
og leitaði nánari vitneskju. Skömmu
síðar kom hann sjálfur til mín í s&fn-
ið, ailhvatlegur, með bréf mitt í hend-
innfT Hann trúði því varla að ég hr>fði
fengið bréfið að vestan, fyrr en 6g svndi
honum það. Hann r.æstum þvi drikk
það með augunum. Síðan sagði tiarm:
„Þessi sonur minn fór sjálfb.'ðaliði í
gamla stríðið oig var skráður meðal
týndra. Þetta er það fyrsta, sem eg
frétti af honum“.
Við höfum marg oft orðið að fja'.la
um einkamál fólks og jafnan reyut að
fara um þau silkihönskum. Eitt sinn
kom til mín blómleg 17 ára sveita-
stúlka, kallaði mig afsíðis og spurði:
„Getið þér fundið út fyrir rrig, hver
var mamma mín? Ég var fóstruð nor?í-
ur í landi og hélt lengi, að mcðir mín
væri dáin, en_ nú liefi ég grun .111* að
svo sé ekki“. Ég fletti upp í viðko nandi
kirkjubók og sagði stúlkunni að húi*
mætti hrinigja heim til mín stðar um
kvöldið. Síðan setti ig mig í samband
við manntaisskrifstofuna. Stúlkan
hringdi, og ég gat sagt henni að
móðir hennar væri bráðHfandi og meira
að segja harðgift frú, og hvar hún
byggi, og þar ætti hún sjálf auk þess
sex hálfsystkini. Stúlkan saup svolítið
hveljur í símanum um leið og hún
þakkaði fyrir sig og kvaddi.
Það mun fáum vei’a Ijóst, hvaö' roskið
fólk hér á landi var ráðvilt í aldri sín-
um, og Vestur-íslendinigar voru e ililega
hálfu verri. Fæðingardagar fyrri kyn-
sióðarinnar voru miðaðir við vikuclaga;
það þótti fordild að nefna raánaðar-
dag, og svo fóru árin líka í rugl á
langri æfi. Þessar skekkjur icon*u oft
og tíðum ekki í ljós, fyrr en farið var
að viða að efni í líkræður, en fyrir hina
sem lifðu varð það oft dálítið
áfall, að verða þess áskynja, að hafa
giatað 4-6 árum af stuttri maimsæfi.
Fólk vildi oft ekki trúa þessu, fyrr en
við höfðum sýnt því skrár um fermmg
arsystkini og jafnaldra, manntöl og
húsvitjunarbækur. En jafnvel pessi
vandkvæði gátu átt sínar björtu 0«
bioslegu bliðar fyrii okkur. Roskinn
maður kom t.d. og bað um alduisvott-
orð fyrir kerlu sína, sem reynd.Lt, þeg-
ar til kom, 7 árum eldri en jafnan hafð_
verið talið. Maðurinn andvarpaði í
sinni hreinskilni og sagði: „Og þessu
er maður búinn að sofa hjá í 30 ár“.
Nú er roskna ky aslóðin orðin mikið
til rétt á aldri sínum. én það ber fyrst
og fremst að þakka úlkomu Ti-y.igingar
stofnunar ríkisins.
E m tíma, meðan á ófriðnum stóð,
var allt áfengi ^kammtað. Þráðan
aukaskammt fengu menn ekki, nema
fyrir náð og gæzku Guðbrands for-
stjóra, og aðeins í sérstöku tilefni, &vo
sem brúðkaupi, stórafmæli, siglingaaf-
mæli, búsetuafmæli o.s.frv. Um allt þetta
urðum við að gefa vottorð. Það tóc
því t.d. ekki fyrir okkur að pakka inn
skipshafnaskrám. Miðaldra kona, Ijóa
yfirlitum og hressileg, kom til okkar,
bað um vottorð og sagði: „Ég skal borga
ykkur það, hvort heldur þið viljið í
peningum eða brennivíni". Dr Birni
Karel fannst til um þessa konu og sag'ði:
„Hún vildi borga 'okkur í fríðu“. Gest-
ur, sem hlýtt hafði á, einn mestur sér-
fræðingur mannkynsins _ í sögu iands,
sem liggur vestur af fslandi, sagði:
„Þetta áttir þú að notfæra þér, Björri,
því ekki hefur þú alltaf Hitler lil þe.'.s
að búa til stríð“.
Dolctor í Ebenezer Henderson
að var fyrir nokkrjm árum, aS
við fengum bréf frá skozku.n sóknar-
presti, sem kvaðst vera aó vinna að
doktors.'iligerð um æfi og siörf Ebenez •
er Hendersons, og hafa hu,g é að koma
til íslands um sumarið. Hann
spurði, hvort Þjóðskjalasafnið mundi
yerða opið á þeim tíma. Það kom í minn
hlut að svara bréfinu. Ég tjáði bréfrit-
aranum, að skriflegar heiinildir um
Henderson væru hér mjög aF skornum
skammti, en því meir um góðar minn-
ingar, og eittihvað sagði ég honum frá
vini Hendersons, Jóni lærða á Möðru-
felli.
Tíminn leið, og um sur.avið sat ég
á bekk á þi'ifarinu á Gul’f- '&i í logni
og sólskini. Skipið var að sigla út Fori*i
fjörðinn í Skotlandi á leið beim. Ung-
ur myndarlegur maður, ,r.eð skjaia-
rnöppu undir hendinni, koni og settist
hjá mér og_ spurði, hvort cg væri ts-
lendingur. Ég taldi öll líisjndi á þv;
Maðurinn sagði: ,Æg er í æið til ís-
lands í fyrsta skipti, og í eh’ikennilsg-
um erindum, að grafast fyrir um marm.
sem þar var á ferð fyrir rærri hálf.i
annari öla. „Ég sagði ósköp kæruleysis-
lega: „Já, þér eigið við harm Ebenezer
Henderson“. Maðurinn glánt’ „Og svo
eruð þér með eitt bréf frá Í. Lndi í þesi
ari möppu, má ég anna« sjá það’“
Nú var manninum öllum Mkið. „Hann
fálmaði ofan í töskuna og náði í bréf-
ið. „Hvernig vissuð þér lím um þetta
bréf?“ — „Ég hefi skrifað
Við fengum rjómalogn a-’.o leið, cn
samt var þessi maður milur sín. .En
hann hafði sígilda hliöstæð 1, sem marg-
ir Bretar hafa notfært sé/, ;.ð Nelson
flotaforingi hefði verið þjáfur af sj j-
veiki alla sína æfi.
Er við komum inn í Faxif’ca, spurði
ég prestinn, hvar hann tiefði hugsað
sér að gista í Reykjavík. Uann kvað-.t
hafa með sér svefnpoka og rafa pantj i
gistingu í einhverju farfuglaheimili. Auð
vitað tók ég manninn heim með mér
og háfði hann á heimili r.vnu þessa
viku, sem hann mátti dve.i ut hér, en
á laugardegi varð hann að i'júga út, til
þess að geta messað í kirkju sinni í El-
inborg daginn eftir.
Nú er þessi maður orðinn dóktor fyr-
ir Hendersons náð. Hann er sóknar-
prestur vestur á Kyrrahafssor.'-'nd Banaa
ríkjanna. Ég hefi fengið k'/cðjur frá
honum ásamt mynd af stór x hvítu prest
seturshúsi, með skógarlundi að baki, en
fjörusandi fyrir framan, sem \ onandi er
enn þá þægilegri vistarver? t n Lslenz.it
farfuglaheimili.
Upplýsingiamiðistöffvar vanta
Hvað viðvíkur sam'o-ndi íslend-
inga austan hafs og vest m þá hefir
um marga áratuga skeið li.'finnarileg«
skort upplýsingaþjónustu, tnia miðstóð
vestra og aðra hér á landi, sem fólk
hefði getað snúið sér til, e- það þurfti
að ná sambandi við ætting a eða vini,
sem það hafði slitnað úr t ''■gslúm við,
en fólk hér, hvort heldur var í sveit-
um eða kaupstöðum, stóð 1 ppi alger-
lega handalaust og ráðþr ta, ef það
þurfti að ná sambandi v' einhvern,
sem horfið hafði í hið mikla mannhaf
Vesturheims. Þess eru mö.'g dæmi, oð
börn hafi horfið foreldrum sínum og
systkini orðið viðskila upp á lífstíð, ín
þess nokkuð yrði að geV fyrst og
fremst fyrir skipu'agsleysi f e.=tara má’.a.
Föðurbróðir minn fór t.d vfestur um
haf árið 1886 og sambæ.d - við har.n
rofnaði til fulls. Ég korrst. síðar að
því, að hann hefði látizt i Winnipo';
1925, og átti sex börn, seo\ öll hefð 1
stofnað heimili. Mér tókst að bæta
þarna við meir en 30 sálum í niðji-
tal það, sem séra Bjarni Þ -rsteinsso i
prestur á Siglufirði gaf út 3930. Eu
dóttir þessa föðurbróður mícs, sem gict
er ræðismanni okkar í Vancnuver, kom
hingað til lands í fyrrasvr.iar, ásamt.
systur sinni. Aðeins þat’na hafa n i
bætzt við á annað hundrað líúverur frá
klakhúsinu hans Magnúsar gamla Andr
éssonar í Langholti, fólk, sem vaxið hef-
ir upp við betri lífsskily.'ði en ísland
haföi að bjóða og vegnað w' ágætum.
Eina tilraun með svona opplýsingj-
þjónustu gerði ég rétt fyiir síðasta c-
frið. Ritstjóri einn hér I 1 æ, góður
kunningi minn, kom til 11 ín og sagð’:
„Hún amma mín fór ves j- um .uf
laust fyrir aldamót. Við ho.ðum sam-
band við hana til 1910 o-; siðan ekki
söguna meir. Þú verður aö f:nna hana
fyrir mig, lifandi eða dauða Ég benti
honum á, að eftir tímatalinu i .yti immi
hans að vera dauð, og þar sem húr.
hefði borið ábyrgð á hans t’.veru, væó
ekki nema um einn stað að ■"æða, en ó"
komst ekki upp með moðrevk Ég sagö’
manninum því að koma :jbi til mia
að sex vikum liðnum. Svi skrifaði é>»
ritstjórum beggja íslenzku blaðanna í
Winnipeg og bað þá að birta fyrir-
spurn um konuna. Með næ ta pósti fékk
ég tvö bréf, hvort öðru ýtarlegra. Bless-
uð gamla konan var, sem vær.ta mátti
löngu ílogin á herrans hr:pp en bréf-
unurn fylgdi skrá um börrt i.ennar og
heimilisft.ng hvers og eins
Þa'ð þarf að setja á stof.i, þótt seint
sé tvær upplýsingamiðstöð /av aðra
Winnipeg, hina í Reykjavm, sem fó’.k
gæti snúið sér til og leit.'.ð aðstoð.u-
hjá. Þessa þjónustu ætti að .rta ókeyp.
is í té. Miðstöðin í Kanada æ.ti að vevi
Þjóðraeknisfélagið, í nái.ir.t samyinr.u
við blaðið Lögberg-Heim3l:ri:.glu, se-r.
við vonum að geti lifað se.n ..mgst. Hu"
heima i okkar fámenni yrðu hægaii
heimatökin, með manntals.’krifstofum,
Þjóðskrá, blöðum og útvarpi. l.vort sen
þessi þjónusta yrði staðsett í Hagstoru
Islands, Þjóðskjalasafni eð<i einhverrj
annarri stofnun.
Við megum ekki gera ótkur þær
tyllivonir, að afkomendur .iinna forn 1
útflyljenda haldi áfram að vera íslend-
ingar. Þeir tileinka sér eði''fega þjóö •
erni hin.s nýja föðurlands. E11 þetta ke r.
ur allt fvrir eitt, eð.iskosti; | ess fólk .
sem frá íslandi flutti mu.i lifa í nýj-
um kynslóðum. Og við án.cm þakki
fyrir hvað íslenzk tunga nsf:, orðið líf •
seigari í Vesturheimi en ..na gir höfðu
þorað að vona.
En það verður að skapi rkilyrði til
þess að ættasambönd geti haldizt sem
ler.gst, traust og sterk. Þ .r er lika á...
hugi fyrir hendi, beggja vegna hafsins.
Þetta væri miklu þarflegrj en að skipt
ast á ljóðasmámunum aust jj- eða vest-
urheimskum. Hér ætti líka r.ð vera hæg
ara um vik, þar sem þjóc ræknin að
vestan hefir um fjölmör.j i ndanfarivi
32. tbl. 1964
LESBOK MORGUNBLAÐ5INS 13