Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1965, Blaðsíða 1

k7 ögunni má skipta í nokkra kafla
eða tímaskeið, og athuga hvað skeð hef-
ir a hverju skeiði og hvernig miðað hef-
ir „annað hvort aftur á bak, eilegar
nokkuð á leið.“
Fyrsta tímaskeiðið er lengst og lang-
minnst um það vitað. >á búa sjálfseign-
arbændur í Reykjavík og hafa margir
þeirra verið merkir menn. Allan þann
tíma, eða um rúmlega sjö aldir, hefir
búskapur verið rekinn þar á svipaðan
hátt, nema hvað jörðin hefir gengið
úr sér, hlunnindi skipzt milli heimajarð-
arinnar og útjarða, eða þeim hefir
hrakað. Reykjaví'kurbændur hafa aðal-
lega stundað sjóinn og útræðið var í
Grófinni, sem nú er horfin. Þar var líka
naust þeirra, þar sem nú er Veiðar-
færaverzlunin Geysir, og hét Ingólfs-
Árni Cla:
Úr sögu Reykjavikur
HVENÆR VARÐ REYKJAVÍK
til þess að reisa þar verksmiðjurnar, en
ekki Hafnarfjörð, sem var miklu betri
höfn. Að vísu voru aðdrættir á landi
miklu erfiðari þar en í Reykjavík vegna
hraunsins, sem þá var illfært. En ég
bygg að ekki þurfi að fara í neinar graf-
götur um það, hver verið hafi aðalá-
stæðan til þess að Skúli vaidi Reykja-
vík. Það hefir verið vegna þess, að kon-
ungur átti Reykjavík og bauð að gefa
verksmiðjunum jörðina. En Garðakirkja
átti Hafnarfjörð og mundi hafa reynzt
örðugt að fá þar viðhlítandi athafna-
svæði, með jafn góðum kjörum. Sann-
aðist hér, að fátt er svo illt, að ekki
geti eitthvað gott af því hlotizt, því að
nú varð það að óvæntu happi, að kon-
ungsvaldið hafði fyrrum lagt svo mikið
kapp á að eignast Reykjavík og næstu
jarðir.
Skúli var maður mjög þjóðrækinn og
má því vera að það hafi einnig verið
metnaðarsök hjá honum að reisa fyrsta
fyrirtæki landsins einmitt þar, sem
fyrsti landnámsmaðurinn hafði byggt
bæ sinn, og að ísland endurheimti land-
námsjörðina úr klóm hins erlenda valds.
En hvað sem um það er, þá er það rétt
hjá Jóni sagnfræðingi Aðils, a^ Skúla
fógeta megi með réttu kalla annan föð-
ur Reykjavíkur.
. Reykjavík varð að visu ekki höfuð-
borg, þótt verksmiðjurnar væri reistar
þar, en hitt er víst að þær voru fyrsti
vísir að Reykjavíkurkaupstað.
, Verksmiðjurnar veittu mikla atvinnu.
Arið 1762, er þær voru tiu ára gamlar,
höfðu þær 95 manns í þjónustu sinni, en
á Því ári voru íbúar Reykjavíkur taldir
177 og auk þess 34 á Arnarhóli og 39
í Hlíðarhúsum, eða alls 250.
A rið 1786 gerðust merkir atburð-
ir hér. Þá var lokið sögu einokunarverzl
unarinnar og verzlunin gefin frjáls öll-
um þegnum Danakonungs. Um leið fékk
Reykjavik kaupstaðarrettindi og segir
Espólín í Árbókum að þá hafi átt að
efla hana til höfuðstaðar. Sama ár var
Skálholtsskóli fluttur hingað. Fluttust
þá hingað kennarar og nemendur. Var
talið að þetta mundi setja mikinn menn-
ingarbrag á hinn unga kaupstað. En
ekki nægði það til þess að gera hann
að höfuðborg, því að niðurlæging var
á næsta leiti. Áður en öldin var liðin,
höfðu verksmiðjurnar veslazt upp og
orðið að hætta störfum, en skólinn var
fluttur héðan til Bessastaða 1804. Fólki
hafði þó fjölgað í bænum, svo að á
kaupstaðarlóðinni áttu 300 heima, eða
helmingi fleiri en 1762. Þetta voru að-
skotadýr, allskonar rusllýður, sem kaup-
menn, aðallega danskir, fluttu hingað.
Þetta voru yfirleitt ómenntaðir og sið-
lausir menn, og settu þeir nýan og ó-
Framhald á bls. 4
naust, kennt við sjálfan landnámsmann-
inn. Seinasti sjálfseignarbóndi í Reykja-
vík var Narfi Ormsson. Hann sameinaði
jörðina, sem áður hafði verið skipt, og
er hún þá talin 60 hundruð. En um
1580 fer konungsvaldið að ágirnast jörð-
ina og beitir brögðum til þess að ná í
helming hennar. Það mistekst, því að
Narfi var karl í krapinu og lét ekki
hlut sinn fyrir konimgsvaldinu. Þó
missti hann Hlíðarihúsin, sem talin voru
sjöttungur jarðarinnar, eða 10 hundruð.
Narfi mun hafa fallið frá fyrir 1613, því
að það ár selur ekkja hans konungi jörð-
ina, ásamt hjáleigum. Hafði konungur
þá áður eignazt Arnarhól og Rauðará.
Og nú hefst niðurlægingarsaga
Reykjavíkur, eins og flestra eða allra
þeirra jarða, _ sem konungsvaldið náði
eignarihaldi á. Sú niðurlægingarsaga
stóð í 140 ár. En þá hefst næsta tíma-
Skeið.
O
.Á. rið 1752 byrjar Skúli Magnússon
landfógeti að reisa verksmiðjurnar (eða
innréttingarnar, eins og þær voru kall-
aðar) þar sem áður hafði staðið bærinn
í Reykjavík síðan á dögum Ingólfs Arn-
arsonar.
Menn hafa verið að velta því fyrir
sér hvers vegna Skúli valdi Reykjavík
Keyivjavík kráigum árið 1792
uðirnir vísuðu fyrsta land-
^ jr námsmanninum á hvar hann
ætti að reisa „höfuðtóftir“ sínar. En
ekki mun Ingólf Amarson hafa
grunað, né nokkurn annan mann
um næstu 8 aldir, að guðirnir höfðu
einnig ætlað þessum stað að vera
„höfuðtóftir“ heillar þjóðar.
Reykjavík bar ekki af öðrum höfuð-
bólum á landinu. Að vísu var landnám-
ið stórt upphaflega, en það hefir
snemma verið brytjað niður, þar til
Reykjavík var ekki orðin meira en miðl-
ungsjörð, og yfir henni var engin reisn
um aldir. Hennar er hvergi getið í sögu
landsins um langa hríð. Hún beið síns
vitjunartíma. Hún var líkust öskubusku
ævintýranna, eða kóngsdóttur í álögum,
sem „bíður með þrá eftir þeim sveini,
er leysi hana úr böndum“. En forlög-
in höfðu ekki gleymt ætlunarverki henn
ar.' „Kvörn guðanna malar hægt, en
bún malar örugglega". Og svo vakna
börn Reykjavíkur upp við það einn
góðan veðurdag, að hún er orðin höfuð-
borg landsins. Og þau spurðu undrandi:
Hvenær gerðist þetta, hvenær gerðist
þessi merki atburður? Og enn í dag
epyrja menn: Hvenær varð Reykjavík
Ihöfuðborg fslands? Þeir hyggja að auð-
velt sé að fá svar við því. Þá hljóti að
hafa verið tímamót í sögu lands og
þjóðar, einhver stóratburður hljóti að
(hafa orðið til þess að leysa hana úr á-
Jögum.
En þetta er ekki rétt, enginn einn at-
burður hefir orðið þess valdandi að
Reykjavík er höfuðborg, nema þá sú
ákvörðun guðanna að velja fyi-sta land-
námsmanninum bústað hér. En það
tfinnst efnishyggjumönnum nútímans
líklega heldur veigalítið og telja að of
langt hafi liðið frá landnámi Ingólfs
þar til Reykjavík varð höfuðborg, til
þess að nokkurt samband sé þar á milli.
En ýmsir góðir menn, sem um Reykja-
vík hafa ritað, láta sér þó sæma að
trúa þvx, að Ingólfur Arnarson hafi lagt
íyrsta steininn í byggingu höfuðborgar-
innar.
S é þessu sleppt, þá eru það marg-
ir atburðir, sem hafa skapað höfuðborg-
ina í sameiningu og á löngum tíma. Und-
ir þróun Reykjavíkur hafa runnið marg-
ar stoðir, misjafnlega viðamiklar, en
hafa þó allar átt sínu hlutverki að
gegna, hver á sinn hátt og þó í sam-
bandi við hinar aðrar stoðir, alveg eins
og er í hverri annarri merkilegri bygg-
ingu. En hvenær þeirri byggingu var
svo langt komið, að óvéfengjanlega
mætti kalla Reykjavík höfuðborg ís-
lands, verður þó torleyst reikningsdæmi.
Nú eru þó slík dæmi girnileg viðureign-
ar, svo ég vona að enginn lái mér þótt
ég reyni að fást við þetta dæmi. Það
er ekki hundrað í hættunni þótt ýmsum
sýnist dæmið rangt reiknað, og aðrar
reikningsaðferðir hefði hentað betur,
því að hitt er meira um vert, að rifja
upp fyrir almenningi söigu staðarins í
stórum dráttum. Fáir þekkja þá sögu
nógu vel, en flestir alltof lítið.
HÖFUÐBORG?