Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1965, Blaðsíða 2

%
Sennilega hafa fáir einstakl-
ingar á þessari öld verið
þekktari og vinsælli en Charlie
Chaplin. Um víða veröld er hann
dáður af háum sem lágum, börnum
jafnt og fullorðnum. Allir skilja lát-
bragð hans og ísmeygilega kímni, og
verk hans eru löngu orðin sígild.
Hann er tvímælalaust mesti kvik-
myndamaður sem uppi hefur verið,
og ekkert virðist benda ti'l þess að
stjarna hans eigi eftir að fö-lna með
óbornum kynslóðum.
Charles Spencer Chaplin fæddist
í Kensington-hverfinu í Lundúnum
16. apríl 1889. Faðir hans var gam-
anleikari af gyðingaættum. Móðir
hans var söngkona af sígaunaættum
og mótleikari föður hans- Chaplin
hefur gaman af að tala um sígauna-
blóðið, sem rennur honum í æðum,
og telur að það sé skýringin á ein-
um meginþætti gamanverka hans:
tilhneigingunni til að koma sér hjá
vandræðum í stað þess að horfast í
áugu við þau.
Um það leyti sem Chaplin fæddist ■
voru foreldrar hans á ferðalagi með
gamanleik sem þau sýndu víða. Strax
og aðstæður leyfðu tóku þau sig upp
á ný og höfðu með sér nýfæddan svein-
inn og hálfbróður hans, Sydney, sem
var fjórum árum eidri. En ári síðar
skildu foreldrarnir, og var ástæðan sú,
að faðirinn var forfallinn drykkjumað-
ur. Hann lézt úr ofdrykkju 37 ára gam-
all. Móðir Chaplins vann fyrir sér og
tveim sonum sínum meðan kraftar ent-
ust, en brátt tók röddin að gefa sig, og
þá urðu drengirnir að taka til sinna
ráða. Þeir unnu sér inn nokkra skiid-
inga með því að sendast, selja dagblöð,
dansa á götunum, og stundum kom það
jafnvel fyrir að þeir fengu smáhlutverk
í gamanþáttum.
líeilsu móðurinnar hrakaði svo
mjög, að hún var lögð inn á sjúkrahús
þegar Chaplin var 12 ára, og þá stóðu
bræðurnir uppi heimilislausir og bjarg-
arvana. Þeir sváfu úti í .görðum og
drógu fram lífið á ávöxtum sem þeir
hnupluðu frá sölumönnum á götunum.
Þeir komust í kynni við trésmið sem
leyfði þeim að sofa á spónunum á verk-
stæði sínu. En ekki leið á löngu þar til
yfirvöldin komust á snoðir um lífshætti
bræðranna. Voru þeir þá teknir af göt-
unum og settir á uppeldisstofiiun.
Chaplin hefur aldrei losnað við þess-
ar ömurlegu bernskuminningar. Þær
eru skýringin á dapurieikanum í flest-
: um verkum hans, og til þeirra má einn-
ig rekja hina sérstæðu velgengni sem
hann hefur átt að fagna. Eitt megin-
stefið í kvikmyndum hans er einmana-
leikinn og hin ráðagóða slægð sem sér
við öllum vandræðum og yfirstígur alla
erfiðleika.
" Átta ára gamall var Chaþlin orðinn
þaulæfður dansári í hópi drengja sem
■' dönsuðu á trésólaskóm óg nefndu sig
; ' „Eight Lancashire Lads“. Ellefu árá lék
lia'nn Billy í „Sherlock Holmes“. Sagt
CHARLES
var að hann hafi ekki þorað að viður-
kenna, að hann væri hvorki læs né
skrifandi, þegar honum var fengið hand-
rit leiksins, heldur hafi hann hlaupið
með það heim til móður sinnar, sem
vakti með honum alla nóttina og kenndi
honum hlutverkið orð fyrir orð.
Jr að var hjá hinum fræga umboðs-
manni Fred Karno, sem Chaplin lærði
listir sínar, bæði sem gamanleikari og
trúður. Karno veitti forstöðu bandarísk-
um leikflokki, sem var ákaflega vinsæll
og eftirsóttur á fyrstu árum kvikmynda-
iðnaðarins í Hollywood. Þegar Chaplin
kom til Bandaríkjanna í annað sinn,
féllst hann á að gera samning við Key-
stone-kvikmyndaféiagið eftir nokkuxt
hik.
Það tók bann talsverðan tima að til-
einka sér tækni kvikmyndanna, en jafn-
skjótt og hann hafði klæðzt búningi
flækingsins — stóru skónum, kúluhatt-
inum og víðu buxunum — og tekið sér
stafprikið i hönd, fór hann að kunna
betur við sig. Fyrsta árið sem hann var
í Hollywood (1914) gerði hann hvorki
meira né minna en 35 kvikmyndir, sum-
ar þeirra á nokkrum dögum og jafnvel
nokkrum klukkustundum. Fyrstu mynd-
ir hans — og reyndar flestar kvikmynd-
ir sem hann hefur gert — sýndu ein-
stakling sem var annað og méira en
brjóstumkennanlegur lítiimagni. Hann
bar fulla virðingu fyrir ofureflinu, ekki
sízt lögregluþjónum, ef þeir voru stór-
vaxnir, en sæi hann sér faeri var hann
jafnan reiðubúinn til að pretta og
svíkja riáungahn, néma burt konur ann-
Sagt er að fyrsta talmynd hans, „Mod-
em Times“ (1936), hafi skapað hinuia
volduga óvini, þó satíra hans um stór-
iðju og ófrjóa tækni 20. aldarinnar vaj-ri
í eðli sínu góðlátleg. Hann hefur sjálfur
sagt frá ofsóknum sem hann varð aSI
þola fyrir seinni heimsstyrjöld vegna
þeirra „frjálslyndu skoðana“ sem fram
komu í meistaraverki hans, „The Greafc
Dictator“ (1940). ,Bæði vegna skapgerð-
ar sinnar og uppruna hefur Chaplin alla
ævi haft sterka félagslega meðvitund,
sem er að visu dálítið voðfelld. Hann er
nó"u einfaldur til að segja umbúðalaust,
að hann sækist ekki eftir öðru en sælli
og betri heimi.
Undir lok langrar dvalar sinnar I
Bandaríkjunum sagði og gerði Chaplin
ýmlslegt, sem ekki var mjög tímabært
eins og þá stóð á um bandarísk stjórn-
mál, enda var dómsmálaráðuneytið far-
ið að fylgjast náið með honum. Árið
1949 ákærði „hin óameriska nefnd“
Bandaríkjaþings hann fyrir saimúð með
kommúnistum og benti í því sambandi
á stuðninginn sem hann hafði nýlega
veitt Heimsfriðarráðstefnunni í Farís.
Chaplin svaraði: „Ég er alþjóðasinnL
Já ég er gestur í Ameríku. En ég er
gestur sem borgar fyrir sig. Hátt í tíu
milljónir dollara. Mér finnst ég vera
jafn amerískur og hvaða Ameríkani
sem er.“
S íðasta kvikmyndin sem hann
gerði í Ameríku var „Limelight" (1953),
saga um fölnandi trúð og unga ballett-
dansmey (leikin af Claire Blooni).
Myndin varð ekki sérlega vinsæl, enda
var hún skemmd með fornfálegri kvik-
myndatækni og of stórum skammti af
„heimspeki“ C’haplins, sem er stundum
dálítið vandræðaleg. Chaplin var við-
staddur frumsýninguna í Lundúnum,
þar sem honum var tekið með kostum
og kynjum. Þó hvíldi sá skuggi yfir at-
höfninni, að dómsmálaráðherra Banda-
ríkjanna hafði lýst því yfir, að Chaplin
fengi ekki að koma aftur til Bandaríkj-
an.ra fyrr en ríkisstjórnin hefði látið
rannsaka, hvort það væri æskilegt.
Nokkru síðar lýsti Chaplin því yfir,
að „vegna lyga og svívirðilegs áróðurs
áhrifamikilla afturhaldsafla“ hefði sér
reynzt ókleift að halda áfram kvik-
myndagerð í Ameríku, og af þeim sök-
um hefði hann afráðið að setjast ekki
aftur að í Bandaríkjunum. Hann
keypti stórt hús handa sér og fjölskyldu
sinni í Vevey í Sviss, seldi hlutabréf
sín í „United Artists“ (þau námu fjórð-
ungi hlutafjárins) og flutti allar eign-
ir sínar burt frá Ameríku.
U m skeið dró hann sig í hlé frá
kvikmyndagerð og lifði rólegu lífi,
snæddi oft með vini sínum, Sjú En-laí
forsætisráðherra Kína, meðan Genfar-
ráðstefnan stóð yfir 1954, hitti þá Krúst-
sjov og Búlganín þegar þeir heimsóttu
Lundúni 1956. En ekki leið á löngu þar
til hann var önnum kafinn við nýja kvik
mynd, sem hann samdi að öllu leyti
sjálfur: hann var m.ö. bæði höfundur,
tónskáld, leikstjóri og aðalleikari kvik-
myndarinnar „The King in New York“,
sem fyrst var sýnd í septamber 1957.
Þessi kvikmynd var hvergi leiðinleg,
en þar voru margar grófar árásir á
bandarískt lýðræði, og þótti ýmsum nóg
Framhald á bls. 14.
A seinni árum Chaplins í Banda-
rikjunum varð hann fyrir miklu að-
kasti, og má segja að ofsóknirnar á
hendur honum vestan hafs hafi stund-
um jaðrað við sálsýki. Honum var út-
húðað fyrir einkalíf sitt, sem var að
vísu alls ekki til fyrirmyndar; fyrir
samúð sína með „rauðliðum"; fyrir
þann fasta ásetning að gerast ekki
bandarískur ríkisborgari; og fyrir spott-
ið um bandaríska ,,iðnaðarundrið“ og
peningadýrkunina sem því er samfara.
Framkv.stj,: Siglns Jónsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vicixr.
Matthíás Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Auglýsingar: Arni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 22480.
Utgefandi: H.f. Arvakur. Reykjavfk.
A rið 1920 tók Chaplin saman hönd
um við Douglas Fairbanks og Mary Pick
ford til að stofna kvikmyndafélagið
„United Artists Corporation“. Upp frá
því gat hann unnið eins og honum þókn-
aðist sjálfum. Meðal snilldarverka sem
hann gerði fyrir þetta félag voru „A
Woman of Paris“ (1923), „The Gold
Rush“ (1925), „The Circus“ (1928) og
„City Lights“ (1931). Hann var ekki
hrifinn af tilkomu talmynda, enda var
hann búinn að ná meistaralegum tökum
á tækni þöglu kvikmyndanna. Honum
var ljóst, að jafnskjótt og hann færi að
tala væri úti um þann hljómgrunn sem
hann átti með öllum mönnum um allan
heim. Hann hélt fast við þöglu mynd-
irnar meðan honum var stætt á því, en
í „City Lights" notaði hann tónlist. Hann
hafði tekið sér fyrir hendur að læra
tónsmíði og samdi tónlistina við mynd-
ina sjálfur.
9. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS.
22. ‘ tbl.' 1965