Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1965, Blaðsíða 6

BÖKMENNTIR
íTamhald af bls. 5.
undir umsjón kennarans og hirðmeist-
*rans.
Mr að kom brátt í ljós, að Eiríkur
•rar ágsetlega vel gefinn. Undir hand-
leiðslu kennara síns varð hann prýði-
lega að sér í mörgum greinum, svo sem
latínu, þýzku, frönsku, sögu, landafræði,
stjörnuspeki, mælskulist, rökfræði o.fl.
Ennfremur varð hann vel að sér í guð-
fræði, sem var reyndar undirstöðuatriði
í menntun manna á þessum tíma.
Er drengurinn hafði þroska til, tók
faðir hans að kynna honum landshagi
og æfa hann í stjórnarstörfum. Sjálfur
hafði Gústaf Vasa orðið að komast af
án slíkrar undirbúningsþjálfunar og
fundið, hve erfið konungsstaðan gat
verið fyrir óvanan mann. Eftir að Ei-
ríkur hafði náð seytján ára aldri, lét
faðir hans hann aðstoða sig við stjórn
ríkisins, og um tíma lét hann piltinn
stjórna upp á eigin spýtur, en dvaldist
þá sjálfur í Finnlandi, sem á þessum
tíma og lengi síðan laut Svíakonungi,
svo sem kunnugt er.
E r fram í sótti hefur þó Eiríki lík-
lega þótt fýsilegt að breyta til og kom-
ast undan handarjaðri föður síns, sem
virðist ekki hafa hætt að tala í ströng-
um föðurtón til sonar síns, þótt pilt-
urinn kæmist á fullorðinsár. Þegar Ei-
ríkur fer fram á að þjónar hans fái nýja
búninga um jólaleytið 1556, biður fað-
ir hans hann um að hlífa sér við áhyggj-
um og kvartar svo yfir, að Eiríkur hafi
skrifað honum „ósköp stuttaralega, svo
að oss er það ekki fyllilega ljóst, hvern-
ig vér eigum að skilja það.“ Og síðan
biður hann son sinn um það, að „ — þú
viljir vera svo vænn að hlífa oss við
slíkum skrifum og skrifa oss sonarlega
og auðmjúklega.“
Þessi orðaskipti benda til þess, að
Gústaf Vasa hafi þótt sjálfstæðislöngun
sonar síns óþarflega sterk, og vera má,
að það hafi haft nokkur áhrif á Eirík,
að bróðir hans, Jóhann, sem var yngri,
hafði þegar fengið tiltölulega sjálfstæða
stöðu sem ríkisstjóri í Finnlandi.
En hver svo sem nánari tildrög hafa
verið að því — þau eru ekki fullkunn
RAT

Framhald af bl
sinn. Sama máli <d. _ :iir um hverfi
smœrri húsa.
Því miöur er ekki til neitt þaö öfl-
ugt byggingarfélag, aö þaö gœti
ráöizt í slíkar framkvæmdir — og
engir lárvasjóöir, sem geröu fjöld-
anum fœrt aö stuöla aö myndun
slíks félags. Miöaö við byggingar-
kostnað eru fáanleg föst lán létt-
vœg, enda þykir ekki óeölilegt aö
íbúöir séu byggöar í frístundum á
mörgum árum.
Húsnceðismálastjórn hefur vafa-
laust unniö ágœtt starf. En kœmi
þaö fé, sem hún hefur til ráöstöf-
unar, ekki aö enn meira gagni, ef
hún beitti sér fyrir frekari samrœm
ingu framkvœmda? Stuölaöi svo aö
jákvœöri þróun meö því aö greiða
fremur fyrir þeim byggjendum, sem
heföu þaö mikla þörf fyrir lánsfé,
aö þeir yröu aö sœtta sig viö hag-
sýni og hagkvœmni. Nýta fjármagn-
iö betur og létta skuldabyröi ein-
stáklinganna.
Hinir, sem efni hafa á því að láta
uppmœlingarvíkingana byggja hús
— engum öörum lík, fá ekki magá-
sár af húsbyggingaráhyggjúm.
h.j.h.

— er hitt víst, að í lok ársins 1557 fékk
Eiríkur að léni nokkur landssvæði í suð-
austanverðu ríkinu, nánar tiltekið Kalm
arlén, Krónubergslén og Eyland. Þar
með hafði hann hlotið mjög sjálfstæða
stöðu og gat nú farið að haga lífi sínu
meir í samræmi við óskir sínar og skap-
að sér umhverfi, sem honum féll í geð.
Hann settist nú að í Kalmarborg,
sem siendur við Eystrasaltið og er nafn-
kenndust sökum þess, að hér var það,
að Kalmarsambandið var stofnað árið
1397. Á dögum Eiríks var þárna allramm
gerður kastali, og í honum tók Eiríkur
sér bólfestu. Þarna kom hann sér upp
hirð og viðaði að sér hirðmönnum eftir
beztu getu. Hér hittum vér þegar Jöran
Persson, Vittenbergmenntaðan lögfræð-
ing, sem veitti Eiríki dyggva þjónustu
allc til æviloka, en var af samtíð sinni
álitinn vera hinn illi andi Eiríks. Annar
hirðmaður Eiríks er nefndur Charles
de Mornay og var aðalsmaður sunn-
an af Frakklandi. Þá hafði Eiríkur út-
lenda tónlistarmenn við hirð sína, hol-
lenzkan málara o.s.frv. Bráðlega stóð
hirðlífið í blóma.
Fleira þurfti að hugsa um. Stjórnar-
umdæmi Eiríks lá að dönsku landamær-
unum og það olli ýmsum vandamálum.
Danakonungur hafði engan veginn af-
salað sér fyrir fullt og allt rétti til yf-
irráða í Svíþjóð. Sænska ríkið varð að
hugsa um landvarnir, ekki sízt vegna
hugsanlegrar styrjaldar við Dani.
Þá var og æskilegt, að hinn ungi lands
stjóri, eða hertogi, eins og hann var
nefndur, hefði í huga þá væntanlegu
skyldu sína að sjá ríkinu fyrir nýjum
ríkiserfingja í fyllingu tímans. Leið
heldur ekki á löngu, unz Eiríkur brá
sér í biðilsbuxurnar.
Hann bar fyrst niður á Bretlandi. Þar
sat að völdum Blóð-María, svo nefnd
sökum þess, hve grátt hún lék ýmsa
þegna sína, er voru henni ósammóla í
trúarefnum. María var gift Filippusi,
konungi Spánar. Þau áttu engin af-
kvæmi, er hér var komið sögu. Næst
til ríkiserfða eftir Maríu stóð hálfsyst-
ir hennar, Elísabet að nafni. Þessi stúlka
varð fyrir valinu, þá er Eiríkur og fað-
ir hans lituðust um eftir hentugu konu-
efni handa ríkiserfingja Svíþjóðar.
U m sumarið 1558 var því gerð út
sendinefnd til Englandsferðar til að
biðja um hönd Elísabetar .Bretaprins-
essu. Hún var þá í ónáð hjá systur sinni,
drottningunni og dvaldist í Hatfield,
smáborg norðvestan við Lundúni.
Sendimaður Svía gerði þá reginskyssu
að halda fyrst á fund Elísabetar, sem
auðvitað vísaði málinu til systur sinnar,
þó með þeim ummælum, að hún kysi
heldur að vera ógift, þar eð hún væri
sannfærð um, að ekkert hjónaband fengi
jafnazt á við það.
Blóð-María tók kurteisisbrot sendi-
mannsins óstinnt upp. Hryggbrot og á-
kúrur voru hennar svör.
Nokkru seinna þetta ár varð mikil
breyting á hag Elísabetar. Systir henn-
ar, Blóð-María, andaðist barnlaus og
Elísabet varð drottning. Hún fluttist nú
frá Hatfield til Lundúnaborgar, og
þangað söfnuðust innan skamms biðlar
og umboðsbiðlar víðs vegar að úr Norð-
urálfu. Konan var brátt umsetin. Heim-
færð hafa verið upp á hana orð Shake-
speares, er hann leggur í munn ungri
stúlku í einu leikrita sinna: „Whiles
we Shut the gates upon one woer, anoth-
er knocks at the door.“ („Þá biðill einn
úr augsýn er, annar að dyrum berja
fer.“)
Eiríkur gerði nú nýja tilraun. Sumar-
ið eftir, 1559, sendi hann fulltrúa sína,
þ.á.m. bróður sinn, Jóhann, til Englands
og skyldi nú bónorðið borið upp að
nýju.
Jóhann reyndist að visu ágætur sendi-
herra og aflaði sér mikilla vinsælda
þann tíma sem hann dvaldist við hirð
Elísabetar, en ekki tókst honum þó
fremur en öðrum að fá jáyrði hennar
við bónorðinu. Ekki gaf þó Elísabet skil-
yrðislaust afevar. Hún svaraði, að hún
gæti ekki játazt þeim fursta, sem hún
hefði aldrei séð. Var þetta þó trúlega
ekki annað en skálkaskjól. Elísabet virð-
ist um þessar mundir hafa leitazt við
að nota bónorðin til framdráttar utan-
ríkispólitík sinni. Jöhann kom því heim
aftur í aprílmánuði árið 1560, án þess
að honum hefði orðið nokkuð ágengt.
Meðan Jóhann annaðist kvonbænir
bróður síns í Englandi, gerðist leiðinda-
atburður heima í Svíþjóð, sem spillti
mjög samkomulagi milli Eiríks og föð-
ur hans.
Ein sænsku konungsdætranna, Katrín
að nafni, hafði verið gefin þýzkum
greifa, og var brúðkaup þeirra haldið í
Stokkhólmi í októbermánuði 1559.
Nokkru síðar héldu ungu hjónin af stað
heim á leið suður eftir. Þrjú af systkin-
um brúðarinnar slógust í förina, þau Ei-
ríkur, Magnús og Sesselja, og þar að
auki varð samferða þeim bróðir brúð-
gumans, Jóhann að nafni og greifi að
nafnbót. Þetta gerðist í desembermán-
uðl árið 1559.
Eftir stutt ferðalag kom ferðafólkið
til Vaðsteinsborgar í Eystra-Gautlandi
(Vadstena). Þar var stanzað og ákveðið
að dveljast fram yfir jólin.
D ag einn kom sveinn nokkur úr
fylgdarliði Eiríks, Jón Andrésson að
nafni, til húsbónda síns og leysti frá
skjóðunni.
Jóhann greifi, bróðir brúðgumans,
hafði á næturþeli sézt klifra inn um
gluggann að herbergi því, þar sem Sess-
elja prinsessa og nokkrar aðrar konur
Jón Kristvin Margeirsson
sváfu. Hafði þetta gerzt þrjár eða fjór-
ar nætur samfleytt.
Málið var viðkvæmt. Að vísu gat átt
sér stað, að greifinn hefði átt erindi við
einhverja aðra konu en Sesselju kóngs-
dóttur, en þó var það í hæsta rnáta óvið-
eigandi, að herbergi kóngsdótturinnar
væri vettvangur slíks næturgamans.
Það varð að ráði, að setið skyldi fyr-
ir næturriddaranum og reynt að standa
þrjótinn að verki. Mornay, sem fyrr
hefur verið nefndur, einn helzti trún-
aðarmaður Eiríks, varð fyrir valinu til
þessa starfa og tók með sér nokkra
dyggva sveina.
Er þeir höfðu vakað nokkrar nætur,
urðu þeir loks varir við, að greifinn
kom að glugga Sesselju kóngsdóttur og
sáu hann skríða þar inn. Þeir biðu ekki
boðanna, en gengu rakleitt inn í her-
bergið og fundu dónann þar á skyrtunnL
Varðmenn létu hendur standa fram úr
ermum, gripu afbrotamanninn og færðu
hann í varðhald. Lét Eiríkur þegar í
stað senda hann föður sínum, Gústaf
Vasa, en hóf sjálfur yfinheyrslur yfir
honum þeim, sem byggðu herbergið með
Sesselju. Úr þessu var ekki hægt að af-
stýra hneyksli.
Konungurinn varð afar reiður yfir
þessu. Honum fannst Eiríkur hafa farið
klaufalega að og gert illt verra. Sess-
elja slapp ekki við óþægilega meðferð
af hálfu föður síns. Hún kvartar yfir
því við Eirík síðar, hve hart faðir þeirra
hafi leikið hana, og nefnir, að hann
hafi reytt af henni hárið.
Til að leysa málið lagði Eiríkur fram
þá tillögu, að sökudólgurinn skyldi
dæmdur til dauða, en síðar náðaður og
þ u Sesselja gefin saman í hjónaband.
En konungi fannst þetta fráleit hug-
mynd. Og þar við sat. Jóhann mátti sitja
í svartiholinu, og nægt er að gera sér í
hugarlund, hvernig hinni óheppnu
prinsessu hafi liðið við hirðina.
etta mál varð ti, að spilla mjög
samkomulaginu milli feðganna, en fleiri
urðu þó efni ágreinings þeirra.
Eitt þeirra var bónorðið til Elísabet-
ar. Eiríkur taldi að fyrrgreind orð Elísa-
betar um að hún gæti ekki gifzt fursta,
sem hún hefði aldrei litið augum, bæri
að skilja sem óbeint heimboð. En gamli
maðurinn taldi þýðingarlaust að halda
bónorðinu áfram, og samkvæmt því,
sem síðar gerðist, virðist þetta hafa
verið rétt hjá honum. Helzt er svo að
sjá að Elísabet hafi ekki viljað giftast.
Eiríkur hafði þó sitt mál fram, og um
sumarið 1560 lagði hann af stað frá
Stokkhólmi áleiðis til Englands. Skyldi
nú kannað til hlítar, hvort hin un- a
Bretadrottning kynni ekki önnur svör
við kvonbænum sænska ríkisarfans en
hryggbrot.
En ferðin varð endaslepp. Eiríkur var
ekki kominn lengra en til Gautaborgar,
er honum barst fregn um, að faðir hans
væri látinn. Þetta breytti öllu. Hann
varð að hætta við förina, a.m.k. í bili,
og hverfa aftur til Stokkhólms til að
taka þegar í stað við störfum föður
síns, Hin áhyggjulausu æskuór voru að
baki; framundan var mikil ábyryð,
miklir erfiðleikar, og síðar miklar
þrengingar.
E itt fyrsta verkefni Eiríks hiaut
að verða að tryggja konungsvaldið.
Gústaf Vasa hafði átt mörg börn, og
í erfðaskrá þeirri, er hann lét eftir sig,
hafði hann rækt föðurskyldur sínar á
þann hátt, að það hlaut að vera hinum
nýja konungi til óhagræðis. Bræður
Eiríks, Jóhann, Magnús og Karl, áttu
samkvæmt erfðaskránni að hljóta sitt
hertogadæmið hver, og skyldu þeir fá
mjög sjálfstæða stöðu innan ríkisins.
Eiríki féll það eðlilega ekki vel, að vald
hans sem konungs yrði rýrt þannig.
Fyrst reyndi hann með góðu að fá Jó-
hann, forystumann yngri bræðranna, til
að gefa eftir, en það reyndist árangurs-
laust. Þá kallaði Eiríkur saman stétta-
þing í Árbeygjuborg (Arboga) og fékk
þingið til að samþykkja ýmis ákvæði, er
skertu vald hinna nýju hertoga. M.a.
féfek konungurinn heimild til að ráða
yfirstjórn herliðs þess, sem hertogarn-
ir hefðu á vegum sínum, og kastalar
hertoganna skyldu jafnan standa kon-
unginum opnir. Ennfremur fékk hann
heimild til að líta eftir réttarskinan
hertoganna og stjórn þeirra að öðru
leyti. Hertogunum skyldi óheimilt að
fást við utanríkismál nema með sam-
þykki konungs. Þó máttu þeir biðja sér
útlendrar konu, án þess að biðja bróð-
ur sinn leyfis.
Með þessum ákvæðum var a.m.k.
fyrst um sinn girt fyrir, að Svíþjóð
leystist upp í sjálfstæð smóríki, svo sem
gerzt hafði á Þýzkalandi. Bræður kon-
ungs kunnu honum hins vegar litla
þökk fyrir, svo sem gefur að skilja.
Nokkrum mánuðum síðar var Eiríkur
krýndux. Þá var haldin mikil hátíð, sem
hafði verið vandlega undirbúin. Krýn-
ingin sjálf fór fram í dómkirkjunni I
Uppsölum með mikilli viðhöfn, svo sem
Framhald á bls. 10
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
22. tbl. 1965