Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.1966, Blaðsíða 10

kínverskuT hljómlistarmaðlur, sem lék
ótrúlega á einhverja tatarafiðlu, kæru-
laus Persi, sem ég hjálpaði til að halda
uppi skriflegu ástarsambandi við rússn-
eska stelpu, sem hafði auglýst í blaði
eftir pennavini, sem kynni ensku, grísk-
ur unglingur, sem hafði verið dæmdur
fyrir „sníkjur", af því að hann yfirgaf
atvinnu sína í hál'ft ár til þess að iðka
málaralist, annar Grikiki, sem var eins
og ég að því leyti, að hann hafði drepið
mann í umferðarslysi, sem ekki virtist
hafa verið honum að kenna. Ég get ekki
nefnt suma viðkunnanlegustu samfanga
mína, af því að þeir mundu strax þekkj-
ast. Ýmsir nánustu vina minna þarna
sögðu: „Petja, þú verður að skrifa um
þetta, þegar þú kemur heim — en gættu
þess bara að nefna mig -ekki á nafn“.
Þetta voru almennilegir menn, sem lifðu
eymdarlífi, og mótlæti þeirra virtist
frekar auka en eyða mannlegum tilfinn-
ingum þeirra.
Sem kristinn maður hafði ég gert mér
ljós átökin milli ills og góðs. En hér
voru andstæðurnar skarpari og raun-
verulegri en ég hafði áður kynnzt þeim.
Og mikilvægara var hitt, að ég sá góðu
og illu öfldn berjast í sjálfum mér.
Annars vegar var tilhneigingin til að
vera göfuglyndur og óeigingjarn — að
deila því, sem ég átti, og svo innihaldi
sendinganna, sem ég fékk að heiman,
öðru hverju. Vinir mínir voru ekki
Rússar, en þeir viðhöfðu þann rússneska
sið að deila öl'lu: Þeir skiptu sendingun-
um sínum, jafnvel þótt þær kæmu ekki
nema einu sinni á ári, þeir deildu
kartöflunum og gulrótunum, sem stolið
var úr matargeymslum og smyglað inn
í braggann framhjá öllu efitirliti. Þeir
gáfu uppáhaldseigur sínar — skyrtur
eða penna — til þess að „uppáfoúa“
fanga, sem átti að fara að láta lausan.
Ég tók þátt í þessari samhjálp. En svo
fann ég líka með mér óróvekjandi til-
hneigingu til nízku, — til að geyma
handa sjálfum mér þennan dýrmæta
ávaxtasafa, niðursoðið smjör og mjólk-
urduft, sem sendiráðið sendi mér. Ég
var umsetinn af bónum og sultarsvip.
En „hvers vegna vera að eyða þessu í
hina?“ heyrði ég stundum sjálfan mig
spyrja. „Þú ert svangur, hvers vegna
ekki éta það sjálfur?" Og stundum gerði
ég það.
E g taldi sjálfan mig vera kristinn.
Én sarnt var ég þarna að hugsa um eigin
hagsmuni — spara ofurlitla hrúgu af
sætindum, sem voru svo ljúffeng, þegar
þau voru bitin í smáagnir og borðuð
mieð svartabrauðinu, sem var súrt. Við
sultum ekki — ég hafði létzt um ein 20
pund fyrst, en nú var ég orðinn vanur
lifnaðarháttunum. En samt var það svo,
að matarforði, sendingar, sykurmolar og
þess háttar tók miklu meira rúm í huga
mér en ég hafði trúað og vonað. Ég
bataði þessa tilfinningu, sem kom mér
til að skjóta undan, reikna út og vernda
mína eigin hagsmuni, í stað þess að
hugsa um velferð annarra. Og mér varð
Ijóst, að óbeit mín á eigingirni „hræ-
gammanna“ var að nokkru leyti and-
styggð á sömu eiginleikum hjá sjálfum
mér. Og, eins og stóð í bifblíunni minni:
„Því að um leið og þú dæmir annan
fyrirdæmir þú sjálfan þig, því að þú,
sem dæmir, fremur hið sama“.
Maður lærir meira um sjá'lfan sig í
fangelsi en um refsiikerfið — og ekki
allt hrósvert.
★
]VI ánuðir liðu og lífið þarna í
fangabúðunum varð „eðli'legra“ — en
það þýddi sennilega, að ég sjálfur var
orðinn „óeðlilegri“. Ég fann til ein-
hverrar einkennilegrar deyfðar: hluti af
mér var Landerman fangi að kljúfa í
eldinn fyrir Sovétríkin og skafa síðustu
ögnina af kasha úr skálinni minni. Þetta
var allt svo hversdagslegt, og heimili
mitt var orðið draumur — eitthvað, sem
var raunverulega ekki til. En þegar bréf
komiu að heiman — oftast sex eða fleiri
f einu — var elns og það lifnaði við aft-
ur. Og þegar ég þá leit kringum mig
á frosna jörðina, gaddavírinn og varð-
turnana, varð ég aftur eins og villtur og
ruglaður og spuirði sjálfan mig: „Hvað
er ég hér að gera?“
í febrúarmánuði varð vinnan erfiðari
— við vorum fluttir til og látriir höggva
skóg — og matarskammtarnir urðu ó-
nógri. Nú var það ekki fyrst og fremst,
að maturinn væri slæmur, heldur var
hann of lítill. Skammturinn, sem hverj-
um var ætlaður, var auglýstur áfoerandi
í matsalnum, en eins og fleiri reg'lur,
var þetta meira í orði en á borði. Þessi
50 grömm af keti þýddi það, að þetta
gat verið hvaðan sem var af skrokknum,
að klaufum og beinum meðtöldum. Af
200 grömmum af kartöflum var helm-
ingurinn ofit hýði og skítur. Það tók að
verða regla fremur en undantekning, að
við stóðum upp svangir frá borðum.
Allt tail þarna snerist um mat og svo
sogur um það, hvernig hægt væri að
strjúka, en það umtalsefni varð sérstak-
lega mikilvægt, efitir það, sem gerðist
eina nóttina í miklu frosti.
E inhvern tíma eftir miðnætti kom
hópur hermanna inn til ökkar og skipaði
öllum á fætur og raðaði okkur upp úti
fyrir. Áhyggjufullir foringjar báru okk-
ur saman, afitur og aftur, við myndirnar
af okkur. Áður en margar mínútur voru
liðnar, vissu allir, að þriggja ungra
fsnga var saknað. „Ég óska þeim allrar
velgengni“, sagði fyrrverandi pólskur
herforingi, sem stóð hjá mér. „Þeir hafa
reynt það áður, og ef nokkrir geta það,
þá eru það þeir“.
Við vorum innilokaðir í tvo daga í
búðunum, meðan nokkrir foringjar ærð-
ust og leituðu. Fangarnir höfðú horfið
svo rækilega, að yfirmennirnir þóttust
vissir um, að þeir væru í felum einbvers
staðar innan endimarka fangafoúðanna.
Yfirmennirnir ráku okkur úr einum
bragganum í annan og leituðu eins og að
saumnál um alla braggana og rifu meira
að segja upp gólffjalirnar. Áður en við
vorum reknir aftur til vinnunnar á
þriðja degi, var þeim orðrómi komið á
kveik, að fangarnir hefðu náðst, (en mér
var sagt, að venjulega væru fangaðir
strokufangar fyrst hafðir til sýnis og
síðan sendir tii yfirheyrslu). Annar orð-
rcmur sagði, að dátinn, sem var á verði,
þegar strokið átti sér stað, hefði verið
tekinn af l'ifi, og mánuðum seinna heyrð-
íst það, að strokumennirnir hefðu fund-
izt, þar sem þeir voru að vinna á sam-
yrkjubúi í Georgíu.
IVIargar sögur af furðulegu stroki
sögðu gaínlir fangar, en enga heyrði ég,
þar sem strokumaðurinn var frjáls meira
en tvö eða þrjú ár. Sovétríkin með öll
sín innanlands-vegabréf, vinnuskírteini,
aðsetursleyfi — endalausa skriffinnsku
cg opintoert eftirlit, er ekki land, þar
sem neinn maður getur látið sig týnast.
Fangarnir voru vanir að segja: „Þó að
maður komist út, þá líður aldrei á löngu,
áður en hann er kominn inn fyrir aftur“.
Einn ríkis'lögreglumaður í búðunum lýsti
þessu áberandi vel þannig: „Bölvaðir
asnarnir! Þeir struku úr litlum fanga-
búðum og inn í aðrar stærri!“
I marzmánuði var hópurinn minn
fluttur til. Við vorum reknir að ísilagðri
á, þar sem við hjuggum ís í stórum
stykkjum, sem svo voru flutt á bílum,
til þess að nota þau í íshúsin á sumri
komanda. Vinnan var löng, erfið og
hættuleg, og við vorum áminntir um að
vera á hreyfingu, til þess að fiorðast kal.
En einhvern veginn var ég alveg gátt-
aður á þessu frumstæða striti — mér
fannst það tilheyra eirihverri löngu lið-
inni öld.
Næsta verk okkar var heimilisstörf
við fangabúðirnar, og þau voru nógu
létt til þess, að við gátum slæpzt hálfan
aaginn. Seint í apríl, þegar snjórinn var
loksins horfinn, fðrum við aftur út f
skóginn, til þess að laga til á svæðunum,
þar sem við höfðum höggvið um vetur-
inn. Við vorum langt inni í þessum
frumstæðu birkiskógum, sem er svo
skáldlega lýst í rússneskum ská’ldsögum,
og ég fór að skilja þessa áköfu ást
Rússans á sveitunum. Sólin var heit,
biómin sprungu út alls staðar, loftið
ilmaði a:f heitri mold og trjám, og þessir
dagar, langt frá búðunum og gadda-
vírnum, voru næstum viðkunnanlegir.
Við slæptumst og kjöftuðum mestallan
daginn, drukkum svalan og sætan safa
úr birkistúfiunum, og lögðum okkur svo
aftur fyrir í sólskininu.
★
„T aktu saman dótið þitt, Lander-
man — þú ert að fara!“ Þessi langþráða
en samt hræðilega fyrirskipun kom ein-
mitt efitir einn slíkan dag, þegar ég átti
sízt von á henni. Ég fann samt hvorki
tii ótta né upplyftingar, heldur aðeins
nýs kvíða og ásetnings um að vera nú
viðbúinn hverju, sem koma vildi. Og
auðvitað vissi enginn, hvað það yrði.
Bftir að hafa verið fluttur aftur til
Moskvu, var ég grafinn enn á ný í
fungelsi — Butirskaja. Mánuðirnir voru
eins og ár að líða — eftir að vera orð-
inn vanur starfi og tiltölulegu frjáls-
ræði, ætlaði innilokunin að drepa öll
skilningarvit mín. Og samt hafði ég
verið svo mjög sviptur venjulegu til-
finningalífi minu, að ég var næstum
feginn að vera einn. Ég réð að minnsta
kosti yfir mínum eigin klefa. Veggirnir
hélidu mér að vísu inni, en þeir héldu
lika þeim frá mér. Ég átti frelsi, sem
var fjögur sinnum tivö skref. Þegar einn
vörðurinn vorkenndi mér að vera svona
einn og stakk upp á að fá mér klefa-
félaga, afþakkaði ég það. Auðvitað yrði
sá klefafélagi ekki annað en þefari. Þá
yrði ég aftur að leika hinn vingjarn-
lega og saklausa náunga og byrgja inni
hugsanir miínar.
í ágústmánuði 1964 var mér enn sagt
að taka saman föggur mínar. Þegar hér
var komið, var ég orðinn of tilfinninga-
laus eða of agavanur til þess að spyrja,
hvert ég ætti nú að fara. Ég var við-
búinn því versta, en í þetta sinn reyndist
fangelsi mitt vera ,,Heimsendingastöðin“.
Þetta var miúrsteinskofi innan endi-
r.iarka Matroskaja Tishina-fangelsisins í
Moskvu, þar sem fangar, er lokið hafa
fangavist sinni, eru geymdir, þar til þeir
fá áritun til heimferðar.
„Þýðir þetta sama sem að ég sé
frjáls?" spurði ég. „Hef ég verið náð-
aður?“
„Því miður get ég ekkert sagt þér“,
svaraði höfuðsmaðurinn úr ríkislögregl-
unni. „Þú færð að vita það, þegar þar
að kemur. Þú verður að læra að bíða“.
Og ég hafði lært sæmilega vel að
tíða. Heimsendingarstöðin var skraut-
íbúð, samanborið við fangelsin: Þarna
voru einir tíu útlendingar, og suriia
þeirra hafði ég þekkt í búðunum, og
bjuggu þeir í þægilegum tveggja manna
berbergjum. Ég var frjáls allan daginn
að fara inn í setustofuna, (þar sem var
bæði sjónvarpstæki og grammófónn), og
eins út í húsagarðinn — ég gat lesið,
sungið og fengið lánaðar bækur í bóka-
safninu. Fæðið var dásamlegt: raun-
verulegir ketskammtar, fiskur, hrísgrjón
og .. smér! Ég vann upp það, sem
ég hafði horazt. Og nú enginn krúnu-
rakstur!
En þetta hafði samt engin áhrif, eða
næstum engin. Á einum degi vandist
ég þessum lifnaðarháttum, en kvíðinn,.
vantraustið og tilfinningaleysið var það
sama og áður. Sumarið og haustið leið,
cg annar vetur kom. Það er til rússneskt
orðatiltæki, toska v dushe, sem þýðir
þunglyndi, sálarangist eða eymd, eins
og engir aðrir en Rússar geta lýst þessu.
Nú skildi ég þessa „sálarangist“.
H inn 3. febrúar 1965 sýndi hötfuðs-
maðurinn mér skjal, sem hljóðaði upp
á algera náðun, af manniúðarástæðum,
frá Æðstaráði Sovétríkjanna. Líklega
befur hann búizt við þakklæti, en mér
var fyrirmunuð hver tilfinning önnur
en tortryggni. Næsta morgun, þegar
hann ók mér í vegabréfsskrifstofuna í
miðborginni, bjóst ég við einihverju
gabbi, og það stóð Iíka heima: Höfuðs-
maðurinn hafði farið með mig þangað,
mörgum klukkustundum áður en sendi-
ráðið bjóst við, að ég yrði Játinn laus,
aðeins til þess að sovézkir blaðamenn
gætu spurt mig spjörunum úr, áður en
ég hitti nokkurn frá vestrænum blöðum.
„Hr. Landenman, þér hafið fyrir
skemmstu baft óþægilega reynslu hér
í landi. Segið okkur skoðanir yðar á
fangelsislifi í Sovétríkjunum. Var ekki
farið vel með yður, eða hvað?“
Sannlei’kurinn var sá, að tilfinningar
mínar voru á slíkum ruglingi og svo
þversagmakenndar, að ég átti bágt með
að svara svona undirbúningslaust. Jú,
ég hafði hlotið sæmiiega meðtferð —
í vissum skiilningi orðsins. Ég hafði ekki
orðið fyrir meiri harðneskju en sovézk-
ur fangi hefði orðið fyrir. En það, sem
ég hafði orðið fyrir í fangelisinu, stað-
festi þær hugmyndir, sem ég hatfði feng-
ið um líf í Sovétríkjunum, almennt tek-
ið. Of margir kostir landsins eru gerðir
þýðimgarlausir með þesisu gagnfcvæma
vantrausti og grunsemdum. Mannsand-
inn er orðinn lamaður og úr sér genginn
af því að þurfa sí og æ að vera á verði.
Þessi launpukursástríða yfirvaldanna
neyðir fólk til að reisa vegg milli eimka-
hugsana sinna og andlitsins, sem út á
við snýr. Og hver er tilgamgurinn með
því?
A hádegi 4. febrúar, 16 mánuðum
og 7 dögum eftir að ég hafði verið
dæmdur, hitti mig brosandi sendiráðs-
niaður, bandarískur, og við ókum í yfir-
náttúrulegum amerískum bíl, í óróvekj-
andi ríkulegan hádegisverð í sendiráð-
inu. Næsta kvöld steig ég út úr flug-
vél á Kennedyfilugvellinum í New York,
á ameríska grund.
Ég veit, að ég hef mikið lært af þess-
ari sovét-fangavist minni og að sú
reynsla hefur veitt mér mikinn þroska
og skilning. Meðtfangar mánir höfðu
sagt mér, að enginn maður vissi hvað
lífið væri í raun og veru, fyrr en hann
hefði verið að minnsta kosti eitt ár í
fangelsi. „Það er betri háiskóli en þú
getur nokkurs staðar fuindið í Ameríku“.
En þegar ég kom heim, fannst mér
ég bara hafa skorpnað og dregizt saman,
og ég var órólegur og áttavilltur. Eftir
svona langa inni'lokun kom frelsið
ekki snögglega yfir mig. Mig langaði
ekki strax til að tala við neinn, og held-
ux ékki að bugsa neitt um firamtíð mina.
Ég vildi vera einn, ganga eftir langri
götu. Svona eru afmennskunará'hrifin.
(Endir).
Lagfæring
í greininni eftir Sir William
Craigie í síðustu Lesbók, neðst í 4.
dálki á bls. 13, hefir fallið úr ein
lína. Málsgreinin á að enda þannig:
„Svo sterkan hug höfðu íslendingar
á þessum fomfræðum, að hann
nægði til þess að hindra kirkjuna í
eðlilegri viðleitni hennar til þess að
kefja hina heiðinglegu trú fyrri
tíma ásamt þeim siðum og venjum,
er af henni leiddi, enda þótt sú við-
leitni megnaði mikils hjá öðrum
þjóðum“.
Uppi yfir mynd höfundarins hafa
línur ruglazt. Þar á að lesa: „Tekn-
ar sem heild eru þessar hókmennt-
ir mjög yfirgripsmiklar, til þess
væri enginn vinnandi vegur að
gera þeim og öllum þeirra sérkenn-
um full skil í einnar klukkustund-
ar erindi“.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. júlí 1966