Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1967, Side 1

t
| 7. tbl. — 19. febrúar 1967 — 42. árg. j
Eins og á Norðurlöndum yf-
inleitt er nóg af helgum
fjöhum á íslandi. Átta Helgafell
eru nú á íslandi, hið frægasta á
Þórsnesi í Snæfellssýslu, sem og
lesa má í Landnámabók, Eyrbyggju
og Laxdælu. Snorri, sonarsonur
landnámsmannsins Þórólfs Mostrar-
skeggs, fór þangað oft til að ráða
ráðum sínum, einkum ef mikið var
um að vera. Fyrir nokkrum árum
gekk ég með vinum mínum upp á
annað Helgafelil, um 50 kílómetra
suðaustu-r af Reykjavík, og skárum
stafi okkar í mjúkt móbergið og
höfðum gott útsýni um Hafnarfjörð,
Reykjavík og hafið.
Það eru um 20 helg fjöll á Austur-
landi, en þau eru ekki kölluð
Helgafell heldur Goðaborgir. Merk-
ingin er dálítið tvíræð, því draga má
orðið líka af goði, en til eru líka Ragna-
borgir, en rögn eða regin merkja goð.
Helgu fjöllin í Loðmundarfirði eru stund
um kölluð Ragnaborgir, stundum Goða-
borgir (þar má líka vera ein Goða-
borg og Ragnaborgir). Sum af nöfnun-
um enda á tindur eða fjall. Nokkrar af
Goðaborgunum eru í grennd við gömul
hof, svo sem í Hornafirði, Álftafirði,
JvTorðfirði, Mjóafirði og Vopnafirði
(Goðaborg á Krossavíkurtindi). Aðrar
eru að minnsta kosti nálaegt hofsnöfn-
um í einhverri mynd í örnefnum. Svo
í Álftafirði (Hof-Goðatindur), Mjóa-
firði (Hof-Goðaborgartindur), Fáskrúðs
dal á Múlanum milli suður (austur) og
norður dalsins. Goðaborgin á Hallbjarn-
arstaðatindi gegnt Þingmúla er fyrst
nefnd í íslenzkum bókmenntum þegar á-
hugamenn endurreisnartímabilsins fóru
að spyrja eftir antiquitates á íslandi.
Séra Bjarni Gissurarson í Þingmúla
(1621—1712) sendi sonu sína tvo um
1680 að rannsaka en árangurslaust. Ég
get þessa í „Austfirzkum skáldum og
rithöfundum", Akureyri 1964. Sjá reg-
istur. Goðasteinn, Goðatollur, Goðatún
eru heima í Þingmúla. Svo segir í sókna
lýsingu frá 1874 og svo er enn í dag.
Næst við sjóndeildarhring sögunnar ber
hina frægu Goðaborg í Hoffellsfjöllum.
mt að er sýnilegt af þessu yfirliti
að Goðaborgir eru miklu algengari í
fjörðunum en á Fljótsdalshéraði. Það
er að minnsta kosti ein ef ekki fleiri
Goðaborgir í hverjum firði nema
Stöðvarfirði. Þar lagði landnámsmaður
frá Þrándheimi Mærina-helgi á fjörð-
inn og reisti þar hof, er síðar hefur
orðið kirkjustaðurinn Stöð. í öðrum
fjörðum er fleiri en ein Goðaborg, svo
sem í Reyðarfirði, er auk þess hefur
tvær Hólmaborgir, en Sigfús Sigfússon
segir að þær heiti Ragnaborgir. Enginn
einn maður hefur grafið jafnmikið upp
um Goðaborgir og skrifað jafnmikið
um þær og Sigfús Sigfússon, er líka
skrifaði merkilega grein um þær í Ár-
bækur Fornleifafélagsins 1892.
Sagnir voru um þessar Goðaborgir að
uppi á þeim áttu að vera hofrústir (hof
og blóthús) meira eða minna skýrar.
Þessar sagnir hafa löngum fylgt Goða-
tindi uppi yfir Hofi í Álftafirði (svo sem
getið er í Jón Árnason, fslenzkar þjóð-
sögur, ný útgáfa II, bls. 87) og Goða-
borgartindi uppi yfir Hofi í Mjóafirði,
en þar eiga þær að vera í Goðabotni
neðan við tindinn. Rústir eiga enn að
vera á felli milli Héraðs og Njarðvík-
ur, en sögnin er svo ógreinileg að bezt
mun að sleppa henni. En hofrústir hafa
enn sézt á fjöllum þar sem engra bygg-
inga er von eins og á Bjólfi í Seyðis-
firði, þar sem stúlku birtist hurð með
lykli í og hafði handfang hans til
menja.
GOÐABOR
Á AUSTURLANDI
Eftir dr. Stefán Einarsson prófessor

Skýrsla um hana var gerð til Commis-
sionen for Oldsagers Opbevaring, Kjöb-
enhavn 1817. Nokkur goðanöfn eru
nefnd í sóknalýsingum 1940. Svo Goðaá
í Reyðarfirði sem líklega kemur úr

Goðaborg á Stafafelli.
firði ( Hoff ell- Goðaborg), Loðmundar-
firði (Hofsá-Goðaborgir), Borgarfirði
(Hofströnd-Goðaborg). En í nokkuð yf-
ir helmingi nafnanna er ekkert samband
við Hof. Svo á Mýrum í Lóni, Breið-
dal, Reyðarfirði, Norðfirði, Viðfirði og
í tveim borgum á Fljótsdalshéraði:
Goðaborg á Hallbjarnarstaðatindi í
Skriðdal, beint á móti gamla þingstaðn-
um á Þingmúla, og Ragnaborg í Fljóts-
Goðatindi, fellur um Goðadal, þar sem
í henni verður Goðafoss, kemur í sjó
við Goð, sem er klettur við ströndina.
Fegurst fjall á Austfjörðum er Bú-
landstindur inn af Djúpavogi. f honum
er Goðaborg, flatur hjalli er snýr fram
að sjó. í Búlandsdal er Goðasteinn í
mýri og Goðasteinar á holti uppi yfir
henni. Saga er um borgina en ekki um
steinana.

Af öllu því sem vitað er um hof
stór og smá (hof, hörga, blóthús) má
fullyrða að þau hafi aldrei verið byggð
á fjöllum uppi, heldur alltaf niðri í döl-
um og fjörðum. Jafnvíst er það, að ekk-
ert er eðlilegra en hugsa sér goðin á
fjöllum uppi eða í fjöllum eða í klett-
um á fjöllunum. Flestar af Goðaborg-
unum eru klettar á fjöllum uppi. Goða-
borgin á Hoffellsfjöllum er eins og hús
í laginu með risi og göflum. Goðaborg-
irnar í Hallbjarnarstaðalandi, í Loð-
mundarfirði og Borgarfirði eru eins og
klettastrýtur. Eins og fjallatindar eru
Goðaborgir í Fáskrúðsfirði, Reyðarfirði,
Norðfirði og Viðfirði. Þá eru margar
sem kringlóttar borgir í laginu. Svo er
Borgarklettur á Borg á Mýrum, líklega
Ragnaborg í Fljótsdal og Hólmaborgir
í Reyðarfirði. Svo er líka hin fræga
Álfaborg í Borgarfirði eystra, er fjörð-
urinn dregur nafn af, og svo er Borg
Egils Skallagrímssonar er Borgarfjörð-
ur vestra dregur nafn af.
►3 vo sem fyrr segir er það síður en
svo óeðlilegt að goð fái bústaði í eða
á fjöllum enda eru hliðstæður úr öllum
áttum frá fjöllum í Babylon, Ölympos
á Grikklandi til Vébjarga í Danmörku.
Og úr því landnámsmenn hugðust deyja
í fjöll, trúðu á landvætti í fjöllum, en
tröll í björgum, huldufólk í hólum og
dverga í klettum, þá var ekkert eðli-
legra en að goðin fengju að búa í Goða-
borgum í fjöllum. Hið víða útsýni goð-
anna af fjöllunum minnir á það, að
landnámsmenn einir og óðalsbændur
létu heygja sig svo hátt að þeir hefðu
útsýn yfir landnám sitt og heimili. Þess-
ar sögur um menn, sem vilja láta heygja
Hvítu deplarnir sýna Goðaborgir á
Austurlandi.
sig hátt, eru eigi aðeins algengar i
Landnámu og sögunum, heldur úir og
grúir af þeim í þjóðsögum. í sumum
sögum kemur það fram, að goðin hafa
flúið úr byggð til að forðast kristnina.
Þetta er sagt um dísirnar dökku er flúðu
upp á Goðatind eftir dráp Þiðranda á
Hofi í Álftafirði. Siðaskiptin eru mál-
uð enn sterkari litum í sögnum fró Hall-
bjarnarstöðum í Skriðdal og einkum
í sögunum frá Hofsströnd í Borgarfirði,
þar sem heiðnir menn og kristnir berj-
ast svo sem síðar verður getið. Skýrsla
um Goðaborgina í Hoffellsfjöllum í
Hornafirði segir frá því sem sjálfsögð-
um hlut, að goðin er þar hafi búið hljóti
að hafa morð fjár, ef hægt væri að fá
einhvern til að rannsaka málið, en það
væri helzt óhræddir og vitlausir út-
lendingar, sem til þessa myndu fást, en
nágrannar þyrðu ekki fyrir sitt litla
líf að koma þar nokkuð nærri vegna
ótta um slys og ófarnað og ógæfu í
bráð og lengd. Þarna hefði enginn kom-
ið nema einn smali, er hélt hann hefði
séð koparhurð í fjarska eða kopar-
hring.
Á».ð menn ímynduðu sér að goðin
væru auðug í Goðaborgum sínum var
skiljanlegt og sjálfsagt með allar þær
sögur af fólgnu fé er ganga í landinu í
sambandi við hauga víkinga bæði á ís-
landi en einkum erlendis. Jafnvel Egill
Skallagrímsson hafði fólgið tvær ensk-
ar silfurkistur, Aðalsteinsnauta, í feni
nálægt bæ sínum. En þar sem fé var
fólgið mátti að sjálfsögðu ávallt sjá
haugelda. Hetjur eins og Hervör settu
það ekki fyrir sig að ganga í haugana
til að ná grip eins og Tyrfingi. Þegar
ég var að safna örnefnum í Hornafirði,
horfðu menn þar enn á haugelda, en sá
sem ætlar að ganga í haug mun skjótt
finna að ekki er sopið kálið þótt í ausu
sé komið. Að sjálfsögðu má hann búast
við að honum sýnist hafið ganga á land
eða honum sýnist bærinn heima eða
kirkjan vera að brenna. Þetta mætti
kannski kalla hræðsluundur. Og eins og
allt gott og illt til forna ganga þau yfir
í þrem hviðum. En þótt menn stæðust
allar þrjár liviðurnar, þá var eftir að
ganga í hauginn og glíma yið draug.
Kannski þurfti að höggva af honum höf-
uð eða brenna til kaldra kola. Ekkert
slíkt kemur fyrir í Goðaborgarsögunum,
eflaust af því að íslendingar hafa ekki
lagt það í vana sinn að glíma við guði
sína eins og ísraelsmenn. Hræðsluundur
fylgja sögnum frá Borg á Mýrum, Hall-
bjarnarstöðum í Skriðdal og Eyri í Reyð
arfirði. Hugsanlegt er að þær hafi fylgt
í Berufirði og Breiðdal af því menn
hafa orðið varir við gullkatla rétt neð-
an undir þeim. En þessar sögur eru
annars aldrei tengdar Goðaborgunum.
I sögunni frá Hoffelli rekst smalinn á
hurð og nær þaðan koparhring að gefa
kirkjunni. Á Stafafelli er það gullkista
sem smalinn nær hring af handa kirkj-
unni. Á Hoífellsfjöllum veður smalinn í
Framhald á bls. 13
>