Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1967, Síða 13

Borgarklettur á Mýrum.
- GOÐABORGIR
Framhald af bls. 1
laufum og sandi, sem síðar reynist gull-
sandur og gullpeningar. Mýramenn
kunnu sögur af laufum er breyttust í
peninga Frá ímynduðu hofi uppi á
Bjólfstindi í Seyðisfirði kom stúlka með
lykilbrot. Auðug tröll hafa þann sið
að borga fyrir sig með katli fullum af
laufum er snúast í gullpeninga. Úti-
legumaður flúði einn í Surtshelli og kom
út með gullsand í skónum austur á
Langanesi.
Auk hræðsluundranna hafa
margar austfirzkar Goðaborgir þann
sið að hverfa í þoku þegar einhver ætl-
ar að ganga í þær. Þetta gildir um
Goðaborgirnar í Hornafirði, hátt uppi á
jöklinum í Lóni (Hoffells-'Goðaborgin
sést aðeins frá Stafafelli) og Eyri í
Reyðarfirði og Viðfirði. Þetta er nógu
skiljanleg vernd, því á nítjándu öldinni
var alvanalegt að telja 200 þokudaga á
veðurathugunarstöðinni á Teigarhorni,
rétt undir Búlandstindi, á ári. Sumarið
1954 gat ég engum myndum náð af Bú-
landstindi, fegursta fjalli Austurlands,
fyrir þoku. Og bóndinn á Eyri við Reyð-
arfjörð sagði mér nákvæmlega hve
marga daga dönsku landmælingamenn-
irnir urðu að biða eftir björtu veðri,
en ég man ekki eftir hvort þeir voru
tíu eða tuttugu, kannski voru þeir átján.
Af þessum dæmum mætti ætla að þok-
an væri sérgrein austfirzku fjallagoð-
anna. En svo er ekkL Að vísu myndi
írskum galdramönnum tæplega takast
að gera meira en mistur á ey sinni eins
og það tíðkast á Englandi vegna raka
loftsins, en íslenzkir galdramenn hafa
getað fylgt fordæmi austfirzku veður-
guðanna, enda gerir Svanur á Svanhól
það, þegar hann segir: „Verði þoka“
(Njála bls. 38). í þessu sambandi er
það þó merkilegast að steinguðir Lappa
í Noregi og Svíþjóð, seites að nafni eða
seides (Collinder skrifar sieides) sveipa
sig þoku er þeir eiga von á höfðingj-
um, miður velkomnum gestum.
Allir vita að þegar kristni var í lög
tekin á íslandi var hofunum snúið í
kirkjur. Þetta sést á því hve mörg eru
nú prestsetur. Á Austurlandi er Hoffell
í Hornafirði, Hof í Álftafirði, og Hof í
Vopnafirði svo til komin, og blótsteinn
hefur fundizt í Hoffelli í Hornafirði.
Engar kirkjur eru nú í Hofi í Norð-
firði, Hofi í Mjóafirði og Hofströnd í
Borgarfirði. En prestsetrið Stöð er í
Stöðvarfirði, þó það heiti upphaflega
Hof.
Nokkrar íslenzkar þjóðsögur með
helgisögublæ segja frá siðaskiptum
heiðni og kristni. Dæmi um slíka sögu
er sagan af Gullbrá og Skeggja (Jón
Árnason, fslenzkar þjóðsögur, ný útg. I,
bls. 140—44, prentuð í Scandinavian
Studies and Notes. Presented to G.
From Urbana, III. 1942). Malone hefur
skrifað um þessa sögu vegna foss-hellis
minnisins, sem í henni er eins og Grett-
issögu og Bjólfskviðu. Gullbrá getur
ekki þolað krossa Auðar á Krosshólum,
en reynir að sleppa með fjársjóð hofs-
ins, gullkistu og hurðarhring. Birtan frá
krossunum verður henni fótakefli, hún
fellur ofan í foss með kistuna og hring-
inn, verður að trölli og leggst á gullið
í hellinum. Það er hlutverk Skeggja
að ná gullkistunum og hringnum til að
skreyta kirkjuna í Hvammi með. Sagn-
irnar um kirkjuhringana í Hoffelli og
Stafafelli eru gerðar eftir þessari sögn.
Ekkert er minnzt á siðaskipti í sam-
bandi við Goðatind í Áltfafirði og fóru
siðaskiptin þar þó einmitt fram. Að-
eins tvær sögur segja frá siðaskiptun-
um. Sögurnar frá Hallbjarnarstöðum í
Skriðdal og Hofströnd í BorgarfirðL
Þær eru í hinu mikla safni Sigfúsar
Sigfússonar, íslenzkar þjóðsögur og
sagnir IX, Reykjavík 1950, bls. 13. Goða-
borg á Hallbjarnarstaðatindi: „Sunnan-
vert við Skriðdal er fjalltindur hár og
undir honum bærinn Hallbjarnarstaðir.
Dregur tindurinn nafn af honum og
kallast Hallbjarnarstaðatindur. Hall-
björn, sem fyrst byggði bæinn, tilbað
þar goð sín uppi á tindinum. En er hann
fann sig eiga skammt eftir ólifað og kom
þar hinsta sinn og vissi fyrir siðaskipt-
in, þá tók hann járnslá í hofinu, rak
hana þvert yfir gjá, er næstum klýfur
fjallið norðan frá vestri til suðurs, gekk
svo út og læsti hofinu vandlega á eftir
sér, hengdi svo klukkurnar og lyklana
á slána og mælti svo um að uppfrá því
skyldi goðahúsið sýnast klettur, öllum
nema þeim einum er bæri gæfu og hug-
rekki til að ná klukkunum og lyklun-
um af slánni. En það kvað hann mundu
seint verða, því ávallt mundu bærinn
og kirkjan í Þingmúla (sem er þar litlu
norðar og á móti) sýnast í björtu báli
ef reynt væri. En klukkur og lyklar
eru þar enn á slánni og goðahúsið óupp-
lokið — sýnist klettur einn en þó sem
fallegt hús í lögun. Snúa stafnar í suð-
ur og norður. Komast má fyrir gjána
eftir austurbrún tindsins að hofinu, sem
heitir Goðaborg.“
H fa er getið bæði í Eyrbyggju
og í jivjalnesingasögu. Þar er getið um
óvenjustór þvertré í hofi en engar klukk
ur, en þær eru efalaust af kristnum
uppruna. Næsta saga er úr Borgarfirði
eystra, Helga á Klukknagjá og Dysja-
hrammur (IX, bls. 15): „Innsti hluti
suðurstrandar Borgarfjarðar eystra heit
ir Hofströnd af því fornmenn reistu þar
fyrst sveitarhofið. Þar á túni eru fer-
hyrndar tóttarrústir, en menn segja að
hofið hafi staðið mjög í jörðu sigið. Ýms
örnefni í Borgarfirði benda á goðatrú og
forna viðburði, bæði þau sem nefnd eru
í Fljótsdæla sögu og Gunnars þætti Þið-
randabana og svo nokkur sem hvergi
eru áður skráð. Suður og upp af Hof-
strandarbænum á fjallgarðinum er fells-
hnúkur fagur og einkennilegur, klofinn
að norðan með hamragjá, sem heitir
Svartafell. Uppi á því eru klettastrýtur
kallaðar Goðaborgir. Trúðu menn
því að goðin hefðust við á fjöll-
um, því að þar sæju þau bezt
yfir. Þegar kristni var von í Borg-
arfjörð tóku menn sig saman að neita
henni. Þóttust Borgfirðingar þá eiga
von ófriðar af kristnum mönnum. Tóku
þeir þá klukkurnar úr hofinu, til að
verjast því að þær yrðu — ef illa færi
— gerðar að kirkjuklukkum í hinum
nýja sið. Fóru þeir með þær upp á
Svartafell, lögðu járnstöng yfir gjána
og hengdu þar á klukkurnar og lögðu
það á, að þær næðust aldrei þaðan af
kristnum mönnum. — Hringdu þær
lengi sjálfar fyrir stórtíðindum og í of-
viðrum, sem Árni í Höfn getur í Borg-
firðingabrag sínum: „Heyra má og
hljóm i bjöllum er hringir veðrið
stinna.“ En fyrst hringdu þær fyrir þeim
stórtíðindum að grunur Ásatrúarmanna
rættist, að kristmr menn komu þar með
her á hendur þeim. Varð ógurlegur bar-
dagi á Hofströndinni vestur frá hofinu
við læk þann er þar fellur úr fjall-
inu í fjörðinn. Varð mannfall mikið en
lauk með því að kristnir menn unnu sig-
ur. Tóku heiðingjar þeir er af komust
kristna trú og voru skírðir þar í lækn-
um og því heitir hann Helgaá. En áður
höfðu þar verið þvegin úr innyfli blót-
fórnardýra heiðingja. Síðan segir sagan
að valurinn hafi verið fluttur fram yfir
Helgaá og dysjaður þar. Önnur líklegri
sögn er að valur þessi hafi fallið þar
framar við ána, því þar er hann sagður
heygður. Sjást eigi færri en fjórir haug-
ar eða dysjar í Dysjahvammi, raunar
eru dysjarnar líkari grónum hraunhól-
um. Eftir tölu og stærð dysjanna hefði
þetta átt að vera geysimikill valur. Nú
eru Borgfirðingar hættir að heyra hljóm
í bjöllum."
¥
JL sambandi við Klukknagilið á
Hofströnd í Borgarfirði er eitt klukku-
gil, sem ástæða hefði verið til að ætla
að klukkum hefði verið hringt í, en það
er Klukkugilið í Suðursveit. Það hefðu
þá átt að vera írskar bjöllur og gilið
kallað Bjöllugil. Nú er Klukka þarna
tröllkona, sem verið hefur á veiðum eft-
ir prestinum á Kálfafellsstað. En Klukka
er ágætt tröllkonunafn ekki síðúr en
Hekla, báðar nefndar eftir klæðum sín-
um. En Katla og Enta eru af öðrum
toga spunnin. Þarf Katla ekki skýringar
við, því það er algengt kvenmannsnafn.
Entas voru jötnar í fornensku máli og
einkum vitnað til afkasta þeirra enta
geweork (verk jötna). Bezt er nú að
skrá merkilegustu söguna eftir SigfúsL
Goðaborg á Hallbjarnarstaðatindi til vinstri og Þingmúli til hægri.
Goðá í ReyðarfirðL
19. febrúar 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13