Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1967, Blaðsíða 12

var fyrstur Tyrkjasoldána, sem sá og
skildi til hlitar nauðsyn þess að gjör-
breyta öllu skipulagi Tyrkjaveldis,
stjórnarháttum, siðum og hugsunar-
hætti og lífsvenjum. A’ð öðrum kosti
myndi Tyrkjaveldi daga uppi sem nátt-
tröll á nýrri öld og hverfa síðan úr
sögunni. Það var ógæfa þessa mikilhæfa
manns að fæðast of snemma á öld, þegar
fióðalda þróunarsögunnar var gegn hon-
um og öllum hans hugmyndum. En hann
barðist hraustlega til æviloka.
Það er ekki erfitt að skynja að baki
hugmynda hans áhrif hinnar frönsku
móður. Hinir afturhaldssömu Tyrkir sáu
sér til mikillar óánægju, að þessi fram
til þessa óllum ókunni prins bar í út-
liti sínu sem venjum mörg einkenni út-
lendrar vantrúaðrar móður sinnar. Hann
kaus að sitja á stól, en ekki hvíla á
sessum eða legubekk að Tyrkjasi'ð.
Hann sat hesta sína í evrópskum söðli,
að hætti franskra riddara. Meira að
segja lagði hann niður hinn fáránlega
ofskreytta austurlandabúning og kaus
í staðinn hentug, látlaus klæði, sem
voru sambland af klæðisbúnaði vestur-
landa og tyrkneskra. Hann fyrirleit
tyrkneska borðsiði, mataðist með hníf
og gaffli, og það sem verra var — drakk
kampavín —, en þáð var þó herfilegasta
brot á helgum boðum Kóransins. Hann
innleiddi vestræna tónlist og lét byggja
leikhús, þar sem franskir og þýzkir leik-
arar sýndu evrópska sjónleiki. Eldra
fólkið hristi höfuðið. Út yfir allan þjófa-
bálk tók þó, þegar soldán hinna sann-
trúuðu efndi til dansleiks á vestræna
vísu í sjálfri soldánshöllinni og bauð
tyrkneskum fyrirmönnum ásamt konum
þeirra. Vestrænn dans, vals!! Áttu tyrk-
neskar konur, sem aldrei fengu leyfi til
að yfirgefa heimili sín nema vafðar
slæðum í fylgd ambátta og gæzlumanna,
að stíga dans við ókunna karlmenn í
sölum soldáns? Tyrkneskir boðsgestir
harðlæstu kvennabúrum sínum, reittu
skegg sín í reiði, sendu afboð og ákváðu
áð eiga heldur ónáð soldáns yfir höfði
sér en fremja slík siðaspjöll.
Þegar Mahmud lét reisa sjúkrahús og
leyfði líkkrufningu og skurðlækningar,
sem voru grófustu brot á reglum hinnar
helgu bókar spámannsins og gekk enn
lengra, veitti kristnum vantrúarhundum
sífellt meiri réttindi og reyndi að stöðva
hina hryllilegu verzlun með vönuð
sveinböm, gripu íhaldssamir Tyrkir um
sköft rýtinga sinna og slógust í flokk
með Janissunum. Hvað kæmi næst,
kannski afnám kvennabúranna? Oánægj-
an fór að láta á sér bæra. Janissar gerðu
tíð upphlaup og sýnt var að hverju dró.
Mahmud minnugur örlaga Selims, sá
þá, að engin miskunn dugði. Mústafa og
móðir hans voru tekin af lífi, og öllum
konum, sem til mála kom að bæru af-
kvæmi hans undir belti var drekkt í Bos-
porus. Opinberir andstæðingar áttu svip-
uðum örlögum að mæta. En hættuleg-
ustu óvinirnir, Janissarnir, voru enn of
voldugir til þess að vogandi væri að
snúast gegn þeim. Mahmúd kunni að
dylja áætlanir sínar og leggja á ráð
fram í timann. Hann safnaði að sér
upplýsingum um ofbeldi þeirra, hin tíðu
#án, manndráp og yfirgang og beið hent-
ugrar stundar. Fyrst varð hann að koma
upp tryggri hersveit sem hlýddi honum
skilyrðislaust og honum einum. Styrjöld
%-ið Rússa var enn á ný hafin, og Tyrkja-
soldán þurfti á öllum sínum herstyrk að
halda.
Skyndilega bárust ótíðindi frá París.
Árið 1809 ákvað Napóleon að skilja við
Jósefínu, frænku Aimée. Bæði soldán
og móðir hans litu á þetta sem persónu-
lega móðgun. Við þetta atvik rifjaðist
upp röð atburða, sem allir til samans
gáfu til kynna hið svikula eðli Napó-
leons, hversu hann hafði haft Tyrkjasol-
dán að leiksoppi í stórpólitískum áætl-
unum sínum. Egyptalandsævintýrið, hin
síðbifnu svör við hjálparbeiðni gegn
sameiginlegum óvinum, Bretum og
Rússum, síðan samningsger'ðin í Tilzit,
sem gaf Rússum óbundnar hendur til
árása, og loks auðmýking Jðseflnu.
Aimée hafði alla tíð þótt vænt um sam-
eiginlegar æskuminningar þeirra, minn-
ingar, sem höfðu skírzt við fjarlægðina
og djúpið, sem á milli var. Við krýn-
ingu hennar hafði tyrknesk sendinefnd
fært keisarahjónunum heillaóskir og
dýrustu gjafir frá henni. Á einni nóttu
var þetta viðhorf nú breytt. Franski
sendiherrann í Miklagarði sendi hvern
hraðboðann á fætur öðrum til að til-
kynna Napóleoni hið skyndilega gjör-
breytta viðhorf og auðsæilegan kulda
soldáns. Allar tilraunir til þess að ná
áheyrn voru árangurslausar, — frönsk
áhrif voru farin veg allrar veraldar.
Enski sendiherrann, Stratford Can-
ning, var ekki seinn að notfæra sér
hina breyttu taflstöðu landi sínu til
hagsbóta. Nú var honum tekið með vel-
þóknun af soldáni, sem í leit að vest-
rænum bandamanni ákvað að halla sér
að Bretum. Næstu tvö árin óx vinátta og
gagnkvæmur skilningur milli þessara
tveggja ungu stjórnmálamanna. Síðar
varð þessi sendiherra, þá orðinn Strat-
ford lávarður, einn helzti ráðgjafi sonar
Mahmuds.
Hefnd huldukonunnar.
Napóleon mat lítils hið breytta tyrk-
neska viðhorf. Hann bjó sig nú af kappi
undir örlagaskrefið — mestu herferð
glæsilegs ferils síns, innrás stórhersins
í Rússland. Þegar Rússar væru sigraðir,
væri auðvelt að koma vitinu fyrir
stjómendur hins hrörlega Tyrkjaveldis.
í apríl hóf hann herferðina til Rúss-
lands. En þá skeði atburður, sem rugl-
aði alla evrópska diplómata í ríminu og
þótti í senn óskiljanlegur og ótrúlegur,
jafnvel frámunalega heimskulegur.
Tyrkir sömdu frið við Rússa í Búkarest
mánuði eftir að innrásin hófst. Hvers
vegna að semja við erkióvininn, þegar
hann barðist upp á líf og dauða við hinn
ósigrandi frEinska keisara sem bar’ðist nú
í broddi fylkingar glæsilegri og stærri
hers en vestrænn heimur hafði nokkru
sinni séð? Hvers vegna ekki að bíða og
sjá hverju fram yndi? Um þennan
skyndilega friðarsamning hefur margt
verið rætt og ritað. Stratford Canning
þakkaði hann auðvitað frábærum dipló-
matiskum hæfileikum sínum, og satt
mun vera að hann átti mikinn þátt í
meðalgöngunni. Hertoginn af Welling-
ton gortaði af því að þessi glæsilegi
stjórnmálasigur væri bróður sínum að
þakka, sem þá var ulanríkisráðherra.
Sannleikurinn var sá, áð utanríkisráðu-
neytið gaf Canning aldrei fyrirmæli um
að beita sér fyrir friðarumleitun enda
tæplega haft ímyndunarafl til að láta
sér detta slíkt í hug fremur en t. d.
Talleyrand, hinum slægvitra Frakka,
sem var eins og aðrir furðu lostinn yfir
þessum tíðindum. Án efa var samt það
hyggilegt fyrir Tyrki að semja við
Rússa; þeir voru orðnii’ aðþrengdir af
langvarandi ófriði og hefðu sáralítið
borið úr býtum við rússneskan ósigur.
Nú gátu þeir fengið heiðarlega friðar-
skilmála, þó án efa hefði verið enn
heppilegra að bíða fram eftir sumri, unz
Rússar væru orðnir aðþrengdir vegna
framsóknar franska hersins. En að semja
í maí var það sem Napóleoni kom verst.
Hann sigraði Rússa við Smolensk í
ágúst og við Borodino í september, en
úrslitasigur sá, sem hann var vanur að
enda styrjaldir sínar á fram til þessa,
slapp úr greipum hans. í orustunni við
hlið Moskvu dró Rússaher sig til baka
á skipulögðu undanhaldi. Þá bárust
Napóleon þau tíðindi, að allur súður-
vígstöðva-herstyrkur Rússa, sem átt
hafði í bardögum við Tyrki á Dónár-
svæðunum væri á hraðgöngu norður.
Þetta reyndist örlagaríkt. Sá her átti
auðvelt með að rjúfa samgönguleiðir
franska hersins, og fram undan var
Moskva, manntóm og brennd, víðáttur
Rússlands og vetur í nánd. Um seinan
skildi Napóleon mikilvægi þess að eiga
tryggan bandamann þar sem Tyrkland
var, sem byndi stóran rússneskan her
í suðri og hlndraði samgönguleiðir um
Svartahaf og Krím. Hann sendi nú hráð-
boða, hirðmenn og liðsforingja til Mikla-
garðs, jafnvel pólska sendinefnd, en
eina svarið sem þeir fengu var ísköld
þögn. Um veturinn hófst helganga
franska hersins heim á leið, og Napó-
leon flúði til Parísar. Sá flótti markar
endanlega leið hans til fallsins.
Aimée hefur ef til vill orðið hugsað
íil Jósefínu hinnar yfirgefnu og brotið
heilann um, hvort hún skildi kveðjuna.
Því hversu sem evrópskir stjórnmála-
menn vilja þakka hina undarlegu háttu
soldáns í samningunum í Búkarest, er
naumast vafi á að þar réð persónulegt
sjónarmið hins alvalda soldáns meira
en fortölur allra annarra. En meðan
Aimée móðir hans lifði var hún eini
trúnaðarvinur hans um allt sem viðvék
stjórnmálum og sá ráðgjafi sem hann
ætíð mat mest.
Fall Napóleons hefði auðvitað borið
að eigi að síður, jafnvel þótt hann hefði
átt stundarsigri að hrósa yfir rússneska
hernum. Evrópumenn voru orðnir stað-
ráðnir í því að eiga ekki lengur þennan
ævintýramann yfir höfði sér. En kveðj-
an frá Aimée og syni hennar gerði sitt
til þess að hraða því sem koma skyldi,
og minnast má þess að jafnvel vanmátt-
ug hönd getur stundum velt hinu
þyngsta bjargi, ef það aðeins stendur
nógu tæpt.
Mahmud soldán ríkti lengi eítir þetta.
Hann átti oftast við mikla örðugleika að
stríða um sína daga. Öll hans framfara-
viðleitni var oftast unnin fyrir gýg og
Tyrkjaveldi hélt áfram að hröma. Öldur
þjóðernisstefnunnar og rómantísku
hreyfingarinnar skullu á því og moluðu
niður veldi þess í Evrópu. Stórveldi
álfunnar notuðu það áfram alla 19. öld
sem peð í pólitískri refskák sinni. Rúss-
land var því ætfð fjandsamlegt og hin
stórveldin, Bretland, Frakkland og
þýzku keisaradæmin sættu ýmist lagi
að efla Tyrki gegn Rússum eða skera
af því sneiðar eftir því sem vindur blés
hverju sinni.
Mahmud brá brandi gegn örlögunum
og barðist fyrir umbótum og samheldni
ríkisins til hinztu stundar, en öll hans
framfaraviðleitni strandaði jafnan á
Janissasveitunum og íhaldsöflunum sem
skýldu sér bak við þær. Upphlaup þeirra
og óeirðir gerðust æ tiðari og hættulegri
og soldáni varð sífellt ijósara að annar-
hvor aðilinn yrði að hníga að velli, hann
eða þessi ríkismeinsemd. Hann lét því
safna saman öllum gögnum eftir því sem
fært var um upphlaup, samsæristilraun-
ir, morð og rán Janissanna og beið með
ró örlagatrúarmannsins þeirrar stundar
er hann fengi goldið þeim rauðan belg
fyrir gráan og hefnt fyrir mótlæti móður
sinnar og morð Selims lífgjafa síns.
En löngu áður en hann fengið brotið
Janissana á bak aftur missti hann sinn
trygga lífsförunaut sem vakað hafði yfir
velferð hans frá fæðingu.
Kalda vetrarnótt árið 1817 var knúfð
dyra í Santi Antoniusarklaustrinu í
Pera. Yfirmaður klaustursins faðir Kry-
sostome kom til dyra. Vopnaðir varð-
iiðar fengu honum bréf með innsigli
soldáns. Munkurinn fylgdi þeim síðan
niður að ströndinni og þar bgið þeirra
stór róðrarsnekkja, sem tafarlaust hélt
til baka yfir sundið brátt fyrir myrkur
og ofviðri. Hermennirnir leiddu munk-
inn síðan eftir auðum gör’ðum og göng-
um unz þeir komu inn í skrautlegan
svefnsal. Þar lá kona á banabeði. Við
rekkjuna stóð maður um fertugt í hærra
Jagi með kolsvart alskegg. Eftir að hafa
vísað burtu lækni og þjónum laut hann
að konunni og mælti á franskri tungu:
„Móðir mín, þú óskaðir eftir því að
kveðja þetta líf samkvæmt trúarsiðum
feðra þinna, megi þér veitast sú hinzta
bæn.“
Fáðir Krysostome hlýddi undrandi á
skriftamál þessarar deyjandi konu og
veitti henni síðan aflausn og hinztu
smurningu. Og sem hann kraup við
hin glitofnu rekkjutjöld í bæn til guðs
allra kristinna manna fyrir sál iflnnar
látnu hóf hinn dökkleiti maður að ákalla
Allah, guð hinna rétttrúuðu; raddir
þeirra runnu saman á ólíkum tungum í
einni bæn til tveggja guða, að veita
sál Aimée Dubucq de Rivery, — sol-
dánsmóður frá Martinique — eilífan
frið.
Mahmud soldán syrgði móður sína
meðan hann lifði og skreytti gröf henn-
ar að tyrkneskum hætti. Óvinum þeirra
beggja hugsáði hann þegjandi þörfina
og þegar stundin kom var hefnd hans
bæði austurlenzk og ógurleg.
Árla sumarmorguns í júní árið 1826
eftir óvenju blóðugt upphlaup Janiss-
anna nóttina áður safnaði hann saman
í skyndi nokkrum dauðtryggum her-
sveitum og reið í broddi fylkingar til
áhlaups á herbúðir þeirra. Janissarnir,
sem nú skildu að dagur hefndarinnar
var runninn upp og vissu vel, hver ör-
lög þeim voru ráðin, gripu til vopna.
Þeir vörðust eins og tígrisdýr af þeirri
týhreysti sem hafði gert þá að voða-
skelfi kristinna þjóða í meir en þrjár
aldir, en nú gegn þeim aðila sem þeir
höí’ðu svo lengi og misjafnlega þjónað.
En um kvöldið lágu um fimm þúsundir
þeirra dauðir um allan Miklagarð, lík
þeirra dauðar um allan Miklagarð, lík
borgarinnar og herbúðir þeirra brenndar
til ösku. Næsta dag lýsti soldán því yfir
að hersveitir þeirra væru leystar upp
fyrir fuUt og allt. Stratford Canning,
sendiherra var sjónarvottur að þessum
voðaatburði og skrifaði stjóm sinni til
London daginn eftir. Allt er nú með
ró og spekt í Miklagarði, þeirri ró sem
bogastrengurinn og sverðið hafa skapað.
EJS.
Þetta greinarkorn var sett saman í
Suður-Englandi sumari’ð 1957 og notað-
ar til þess ýmsar heimildarbækur í góðu
einkabókasafni, sem ég er nú ekki, því
miður, í aðstöðu til þess áð tilgreina,
að undanskildri Tyrkjasögu eftir Lamar-
tine, The Veiled Empress eftir Morton
og ritgerð um söguhetjuna eftir skáld-
konuna Lesley Blanch, sem birtist í bók
hennar The Wilder Shores of Love. —
Þá lefðréttist einnig missögn í mynda-
texta í síðasta blaði: Myndin á forsíð-
unni er ekki af Aimée í klausturskóla,
heldur er hún af frægu málverki, sem
sýnir þrælamarkað.
Höf.
Um Sigmund drottinskarl.
Einn af þeim gömlu og skrýtnu ná-
ungum, frá Breiðafirði, sem Matthías
getur um í viðbæti við Sögukafla, er
Sigmundur drottinskarl. Hann var góður
bjargmaður sem kallað er. Eitt sinn
var hann nær hrokkinn fram af brún-
inni á Látrabjargi, en festist í fluginu á
skinnbrók sinni. Æpti þá Sigmundur
á hjálp félaga sinna: „Herra guð, hann
hljóp í mig og haldi nú hver í sig og
hjálpi mér fram af.“ Burgu þeir honum
óðara og áður en þeir gerðu gaman að
bögumæli hans.
Sjúklingunum var batnað.
Vondur gestur, bólusótt, barst hingað
um vori’ð með frakkneskum fiskiskútum.
Voru skipin sett í sóttvarnarhald, en
sjúklingarnir fluttir að Laugarnesi og
þar komið upp sjúkra-herbergjum í
gömlu biskupsstofunni. Mikil varúð var
höfð á, að engar samgöngur væru hafðar
við sjúklingana, til þess að sóttin breidd-
ist ekki út. Þegar fregnir bárust um það
til Frakklands að bólusótt hefði borizt
út hingað með frakkneskum sjómönn-
um, sendi frakkneska stjómin þegar út
hingað á eigin kostnað gufuskip me'ð 4
lækna, 2 lyfjafræðinga og 2 skyndiskýli.
En er hingað kom, var flestum sjúkling-
unum batnað.
(Árbækur Reykjavíkur 1871.)
12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
20. ágúst 1967