Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1968, Blaðsíða 13

Prentverk á 16. öld. Á prentþrönginni er naín Schöffers og prentmark. (J. Stnmpf:
Schweizerchronik, Ziirich 1548).
þewst eg ekki Er það ef til vill af
því að þessi orð hafi í huga manna verið
tengdari þessari tilteknu persónu en.
önnur heiti á henni?
Sum orð, sem notuð eru um formæl-
ingar, eru nátengd Ásatrúnni fornu,
svo sem blót, blóta, ragna. Trúar-
athafnir Ásatrúarmanna nefndust blót,
þeir blótuðu goðin, og goðin nefndust
einnig rögn, af því er dregin sögnin að
ragna og nafnorðið ragn. Hér skín í
gegn sá þáttur íslenzkrar hugmynda-
sögu að þegar landsmenn voru orðnir
vanir því að líta á Guð kristinnar kirkju
sem hinn eina sanna Guð, þá urðu
heiti úr Ásatrú af sjálfum sér nærfelld
eða alger samheiti við heitin á hinum
alþjóðlegu óvinum Guðs kristinna
manna. Fram undir okkar daga hafa
meðal alþýðu manna lifað hugmyndir
um það að Óðinn væri sama og kölski,
Valhöll sama og helvíti.
Sögnin að bölva er af öðrum uppruna,
skyld orðunum belja og bölsóttast. Við
segjum um naut að þau bölvi eða belji,
og af þeim stofni hefur verið dregið al-
gengt hálfgildings gælunöfn á kúm þeg
ar þær eru nefndar beljur.
Stundum eru notuð fegraðar myndir
af blótsyrðum, orð eins og dcskoti, an-
kolli, hevvíti, skolli, skrambi, grefill,
ári o.fl. Þetta gera einkum menn sem
vilja halda áherzluþætti merkingarinn
ar, en losna sem mest við formælingar-
blæinn. Uppruninn og tengslin við bölv
ið leynir sér þó sjaldnast.
Sum blótsyrði hafa fengið nútímamerk
ingu sína við sérstaka merkingarþróun
Má nefna um það dæmi eins og ári
(í fornu máli árr), sem upphaflega
merkir sendiboði, en það er eins og
kunnugt er einnig upprunaleg merking
gríska orðsins angelos. Því lá beint við
að nota orðið árr um hinar vængjuðu
verur miðaldakristninnar, enda var það
gert. En orðin engill og ári festust
hvort í sinni merkingu, svo að það tók
að ganga guðlasti næst að tala um ára
Guðs eða engla Satans. Það þótti til að
mynda tíðindum sæta á Suðurlandi á
árunum fyrir heimsstyrjöldina síðari
þegar bóksölumaður sértrúarflokks
seldi þar útbreiðslurit þar sem varað
var sterklega við „andskotanum og engl
um hans“
V.
Hér skal að lokum minnzt á eitt at-
riði sem kann að hafa haft áhrif á for-
mælinga- og blótsyrðatíðni í íslenzku,
þannig að í hugum okkar flestra er
þessi venja álitin saklausari en með öðr
um þjóðum.
Eftir að miðaldakirkjan var tekin að
eflast í Norður- og Norðvestur-Evrópu,
gerði hún ítrekaðar tilraunir til að út-
rýma öllu því sem menn töldu flokkast
undir hjáguðadýrkun. Meðal þess virð-
ast hafa verið einhvers konar leifar
fornra trúarbragða, eða trúarsiða, sem
ríkjandi voru, áður en kristin trú kom
til sögunnar. Fylgismönnum þessarar trú
■ar var að sjálfsögðu ljóst að þeir að-
hylltust trúarbrögð andstæð trú kirkj-
unnar, en vitað var að helzti óvinur
Guðs í hugum þeirra tíðar manna var
myrkrahöfðinginn, kölski sjálfur, Satan
aða hvaða nafni sem þessi persóna
nefndist. Það var því algerlega rökrétt
ályktun að þetta fólk játaði beinlínis
trú á djöfulinn, úr því að þeirra guð
var andstæðingur Guðs kirkjunnar.Og
þeir sem stóðu nógu staðfastir í trú
sinni, játuðu hana fyrir dómurum,
voru dæmdir fyrir að trúa á kölska og
urðu því að þola píslarvætti. Um þetta
hefur M.H. Murry ritað merkilegt rit,
Witch-cult in Western Europe. Að
sjálfsögðu eru kunnar heimildir um
þetta litaðar af skoðunum þeirra manna,
venjulega manna í þjónustu kirkjunnar,
sem skráðu þær, en eigi að síður skín
víða í gegn að hér hefur verið um að
ræða leifar fornra trúarbragða sem
kirkjan hefur verið og berjast gegn
Þetta er skýring á að minnsta kosti
hluta galdramálanna í Evrópu síðmið-
alda, galdramessum o.fl.
Nú er mér ekki kunnugt um að leifar
fornra trúarbragða hafi valdið galdra-
ofsóknum eða galdramálum hérlendis,
það virðast fremur hafa verið meir og
minna sálsjúkir menn sem höfðu smit-
azt af viðhorfum kirkjunnar manna
suður í álfu til galdra. Mönnum virð-
ist ekki hafa verið Ijóst að hér var um
að ræða leifar af athöfnum sem heyrðu
til horfnum frumstæðum trúarbrögðum.
Þetta kynni og að vera nokkur skýr-
ing á því að galdraöld stóð hér miklu
skemur en annars staðar, engan gamlan
sið var um að ræða sem menn mátu
svo mikils að leggja sig í hættu fyrir.
En afleiðing af þessu kann þá og
að hafa verið sú að myrkrahöfðinginn
og lið hans var allt fjarlægara og ó-
raunhæfara í hugum íslendinga en
annarra þjóða manna á sama tíma. Því
gat íslenzk þjóðtrú leyft sér að gera
kölska sjálfan að hálfgerðu „einstæð-
ingsgreyi sem allir tala illa um“, eins
og karlinn sagði sem átaldi prest sinn
fyrir að vera sí og æ að hnýta í djöful-
inn. Og í islenzkri þjóðtrú verður hann
að jafnaði undir í átökum um sálir
mannanna, sagnirnar um hann eru með
kímniblæ flestar hverjar. íslendingar
ganga jafnvel svo langt að gera hann
að skólastjóra í svartaskóla, þar sem
merkustu menn eins og prestarnir Hálf-
dan í Felli og Sæmundur fróði í Odda
stunduðu nám sitt.
Og af því að djöfullinn var fjarlægari
og óraunhæfari í hugmyndum íslend-
inga, var saklausara en ella þó að
nafn hans væri nefnt. Vera má það
hafi ýtt undir aukna notkun blótsyrða
sem upphaflega eru heiti á kölska eða
aðsetri hans.
VI.
Hér skal nú staðar numið. Eflaust
búa ýmsir lesendur yfir þekkingu sem
gæti varpað ljósi á fleiri hliðar þessa
máls en hér hefur verið gert, og væri
þá góður fengur í öllum slíkum fróð-
leik. En sökum þess að heimildir um
blótsyrði eða formælingar í íslenzku
fyrri tíma eru næsta einhæfar og ó-
tryggar, er erfitt um allar sögulegar
rannsóknir í þessu efni. Hins vegar er
ekki að efa að slík rannsókn myndi
varpa ljósi á miklu víðari svið í þróun
íslenzkra hugmynda en ætla mætti af
rannsókn á nokkrum einstökum orðum.
Erlent fornprent
Framhald af bls. 7
Sviss var þriðja landið, sem fékk
prentverk, en það var sett niður 1468
i Basel, sem var að vísu þýzk borg
íram til 1501. Árið 1477 settist þar að
þekktur prentari, Jóhann Amerbach
(1444—1513), og stafaði þar síðan. Úr
prentsmiðju hans eru varðveittar um 75
bækur, sem eru í metum fyrir vand-
aðan texta sakir náinnar samvinnu
Amerbachs við ýmsa lærdómsmenn. í
Landsbókasafni er ein þessara bóka,
Cassiodori clarissimi senatoris in psalt-
erium expositio, prentuð í Basel 1491.
Eyður fyrir upphafsstöfum kafla hafa
ekki verið fylltar í eintakinu.
Frakkland var fjórða landið, sem fékk
prentverk, en því var komið upp í
París 1470. Landsbókasafn á ekkert
fianskt vögguprent, en eina bók á það
prentaða í París á öðrum tug 16du ald-
ar, sem mikils er um vert. Það er fyrsta
útgáfa af riti Saxa hins málspaka,Gesta
Danorum, sem Jodocus Badius Ascensi-
us prentaði 1514.. Christiern Pedersen
sá um útgáfuna, en á texta hennar
hvíla allar yngri útgáfur Danasögu
Saxa, því að handrit verksins hafa far-
ið forgörðum að undanskildum smáum
brotum. Landsbókasafn keypti bókina á
uppboði 1913.
Um aldamótin 1500 hafði prentlistin
borizt vítt um lönd og orðið áhrifamikið
útbreiðslutæki. Siðskiptafrömuðir á
16du öld notuðu að sjálfsögðu prent-
verkið óspart til að greiða götu hins
nýja boðskapar, ekki sízt MarteinnLút-
er sjálfur. Hér verða nefndir til sögu
tveir kunnir prentarar Lútersbóka. Sá,
er fyrstur prentaði rit eftir Lúter, var
Jóhann Grunenberg í Wittenberg. Lands
bókasafn á eina af Lútersprentunum
hans, Enarrationes epistolarum et evang
eliorum quas postillas vocant. Bókin er
prentuð í Wittenberg 1521, en framan
af eintakinu vantar eina örk. Sá, er
prentaði flestar bækur Lúters að hon-
um lifandi, var Hans Lufft í Witten-
berg, og safnið á einnig sýnishorn af
þeirri bókagerð, Ein brieff an die zu
Franckfort am Meyn, prentað í Witten-
berg 1533. Þetta er fyrsta útgáfa rits-
ins. Tvær Lútersprentanir á safnið enn
írá fyrra hluta 16du aldar.
Þá er komið að Norðurlandabókum.
Auk eindæmabókanna skal hér aðeins
ein nefnd, Sálmabók Hans Thomissöns,
er Lorentz Benedicht prentaði í Kaup-
mannahöfn 1569. Þetta er merk útgáfa
i danskri sálmabókasögu og fyrsta
dönsk bók með settum nótum. Eintak
Landsbókasafns er óheilt. Það er eitt
af sex eintökum bókarinnar, sem þekkt
eru, en aðeins eitt þeirra er heilt.
Af eindæmabókunum er elzt svonefnd
ur Kaupmannahafnar-Recess Kristjáns
III, prentaður í Málmey 1556 af Oluf
Ulricsþn (- um 1560). Hann hóf prent-
starf í Málmey um 1528, og hefur lítið
varðveitzt af bókum hans, alls um 30,
þar af aðeins fjórar frá síðasta ára-
tugnum að meðtalinni ofangreindri bók.
Hinar eindæmabækurnar eru varð-
veittar í tveimur safnbindum. í öðru
eru fjórar guðsorðabækur á sænsku
prentaðar af Amund Laurentsson í
Stokkhólmi 1562. Bækurnar eru Sálma-
bók (óheil), Barnalærdómur, Guðspjall
abók og Píslarsaga (eitt blað). Héreru
elztu heil eintök af Barnalærdómi og
Guðspjallabók á sænsku, sem þekkt
eru Bindið fékk Landsbókasafn á upp-
toði eftir sr. Þorvald Bjarnarson árið
1906. en áður hafði átt það Jón Guð-
mundsson ritstjóri. Árið 1963 var hér
á ferð sænskur guðfræðingur, Arthur
Malmgren, sem tók sænsku ritin til
gagngerðrar athugunar. Það var fyrst
við rannsókn hans, að ljóst varð, að
hér var um eindæmabækur að ræða.
Síðan hafa Svíar sýnt þeim mikinn á-
huga. Þær voru léðar utan til ljós-
prentunar, og var það verk unnið í
Málmey 1965—66. Á síðastliðnu hausti
voru þær enn léðar til sýningar í Stokk
hólmi
f hinu safnbindinu eru sex guðsorða-
bækur prentaðar á dönsku af August
Ferber í Rostock 1596. Þetta eru Sálma-
bók, Guðspjailabók, Barnalærdómur,
Pislarsaga, Um eyðing Jerúsalemsborg-
ar (sem áður hafði verið prentað í ísl.
þýðingu Odds Gottskálkssonar í Kh.
1558) og Lítil bænabók. Bindið hefur
lengi verið hér á landi, því að á fremra
spjald þess er skrifað: „Þessa Bok aa
Eg Benidict Biornnsson 1C31. Benidict
Biornsson mz E. h.“
Hér verður þetta bókatal fellt. Fornir
prentgripir eru ekki aðeins sögulegar
minjar, heldur einatt hin mestu lista-
verk. Er nú sjón sögu ríkari — þeim,
er skoða vilja.
Framkv.stj.: Sigíús Jónsson.
Ritstjórar: SigurSur Bjarnason frá Vigur.
Matthias Johannessen.
Eyjólfur KonráS Jónsson.
Ritstj. fltr.: Gísli Sigurðsson.
Augiysingar: Árni GarSar Kristinsson.
Ritstjórn: ASalstræti S. Simi 22480.
Útgefandi: H.f, Árvakur, Reykjavik
31. marz 1968
LEoBÓK MORGUNBLAÐSINS 13