Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1968, Blaðsíða 10

ár w
Arni Ola:
llr sögu Reykjavíkur
Þegar svæðið austan Arnarhólstúns
tók að byggjast, fékk það nafnið
Skuggahverfi og náði það seinast yfir
alla byggðina frá Laugavegi og niður
að sjó. Munu margir ókunnugir hafa
ráðið af nafninu, að þarna mundi vera
skuggalegt í meira lagi, og eink-
um mun sú skoðun hafa styrkzt þegar
blöðin voru að tala um „skuggahverfi
stórborganna", því að þá var átt við þá
hluta borganna þar sem bygging var
lélegust, fátækt mest og mannlíf á
lægsta stigi. Ým-sir þeir, sem aldrei
höfðu til Reykjavíkur komið, munu því
hafa ályktað sem svo, að þarna væri að
rísa upp í hinni íslenzku höfuðborg
ímynd „skuggahverfa stórborganna“.
En því fór fjarri. Nafn sitt dró hverf-
ið af fyrsta tómthúsmannsbýlinu, er
þarna var reist og nefndist Skuggi. En
ráðgáta er, hvernig á því nafni stend-
ur. Sá, sem reisti þetta býli, hét Jens
Jensson og var frá Götuhúsum. Bærinn
stóð austan á klappartanga nokkrum,
sem gekk fram í sjó og þar er nú olíu-
stöð B.P. Mun það hafa verið rétt upp
úr aldamótum 1800 að Jens reisti bæ-
inn og bjó þar síðan með konu sinni,
Önnu Sigurðardóttur og tveimur dætr-
um fram undir 1820.
Fyrst hét bærinn Jenshús, en breytti
skjótt um nafn og var kallaður Jens-
kot, og hélt því nafni fram til 1835, en
þá fær hann fyrst nafnið Skuggi í
kirkjubókum Reykjavíkur. Ekki finnst
mér líklegt, að bærinn hafi þá verið
skírður að nýju, heldur hafi hann lengi
gengið undir þessu nafni meðal bæjar-
manna og nafnið þegar unnið sér þá
hefð, að dómkirkj upresti, séra Ásmundi
Jónssyni, sem settur var hér eftir lát
séra Gunnlaugs Oddsens 1835, hafi þótt
rétt að taka það í kirkjubókina.
Árið 1819 er tvíbýli í Skugga. Þá býr
þar Jón Sæmundsson tómthúsmaður og
Soffía Þorkelsdóttir kona hans ásamt
2 börnum sínum. Ennfremur búa þar
Gísli Nikulásson tómthúsmaður og
Helga Jónsdóttir kona hans ásamt tveim
ur börnum sínum, Þórði og Guðrúnu. I
ritgerð sinni um Reykjavík um aldamót-
in, birtir Gröndal þennan vísuhelm-
ing:
Þórður nagaði þurran ugga
þegar hann Gísli dó í Skugga.
Á þessu má sjá, að ekki hefir verið
mikið um björg í kotinu, þegar
húsbóndinn féll frá, því að víst má
telja, að Þórður sá sem hér er nefnd-
ur, hafi verið Þórður sonur Gísla. Og
af þessum vísuhelmingi má líka sjá, að
bærinn hefur verið kallaður Skuggi
löngu áður en það nafn kemst í kirkju-
bækur.
Eins og fyrr er getið stóð bærinn
austast á klapparnefinu, og fyrir aust-
an bæinn var vörin milli klappa og var
nefnd Skuggavör. Hefir hún sennilega
dregið nafn af bænum, en þá er ekki
útilokað að vörinni hafi fyrr verið gef-
ið nafn, svo að bærinn hafi dregið nafn
sitt af henni. Kunnugt er viðurnefnið
„skuggi“ og má vera, að einhver, sem
þarna átti heima, hafi haft það viður-
nefni og bærinn við hann kenndur. Er
þar þá ekki mörgum til að dreifa, því
að auk þeirra, sem áður eru taldir, áttu
þar ekki heima fram að þessum tíma
aðrir en Jón Bjarnason tómthúsmaður,
Þorgeir Magnússon og Halldór Stígs-
son húsmennskumenn. Hér skal svo
ekki frekar leitað að uppruna þessa
nafns, því að það hlyti að verða tóm-
ar getgátur. En þó er bæjarnafnið
merkilegt fyrir þá sök, að heilt bæjar-
hverfi skuli við það kennt. Að vísu er
nú farið að firnast nokkuð yfir þetta
og Skuggahverfis ekki jafn oft getið og
áður var.
Helga Jónsdóttir, ekkja Gísla Niku-
lássonar, bjó i Skugga fram undirmiðja
19. öld og voru börn hennar alltaf hjá
henni, og þá komin á fullorðinsár.
Helga var talin 74 ára 1845 og hefir
hún líklega dáið skömmu seinna, og þá
hefir Skuggi farið í eyði, og aldrei ver-
ið byggður síðan. En fram undir sein-
ustu aldamót sáust enn grasi grónar
tóftir þar sem Skuggi hafði staðið.
Og þá er að minnast á hverfið sjálft
og hvernig það byggðist, en um
30 torfbæir munu hafa verið þar um
eitt skeið.
Annað býlið, sem reis þarna utan
garðs á Arnarhóli, var Traðarkot. Það
stóð rétt fyrir ofan Arnarhólstraðir og
dró nafn sitt af tröðunum. Mun það
hafa verið reist fyrir 1820 (1816?).
Þar bjó fyrstur Jón Guðmundsson vest-
anpóstur og Sigríður Þorvaldsdóttir úr
Örfirisey, kona hans. Þau höfðu áður
átt heirna í Suðurbæ og á Arnarhóli, en
áttu síðan heima í Traðarkoti til ævi-
loka. Einn son áttu þau og hét hann
Guðmundur. Hann tók við póstferðum
að föður sínum látnum. Var þetta ekki
heiglum hent að fara slíkar ferðir gang-
andi um hávetur vestur á fsafjörð, en
Guðmundur var að upplagi hið mesta
hraustmenni og annálaður göngugarp-
ur. Hann mun hafa gegnt þessum póst-
ferðum 1831-37. Eftir það lagðist hann í
óreglu og beit í brýni og járn fyrir
búðarstráka í bænum til þess að fá
brennivín. — Oftast var tvíbýli í Trað-
arkoti, en nú er það horfið og er nú
bílastæði á rústum þess.
Nýibær mun vera þriðja býlið, sem
reis þarna og er þess fyrst getið 1825.
Búa þar þá Jón Erlendsson og Ingveld-
ur Þórðardóttir. Seinna reisti Nikulás
Erlendsson þarna annan bæ, sem nefnd-
ur var Nikulásarkot. Þessir bæir stóðu
þar sem nú er Landsmiðjan. Nikulás var
faðir Hafliða, föður Ólafar, móður séra
Bjarna Jónssonar.
Á næstu árum rísa svo býlin Vind-
heimar, Miðhús og Steinsstaðir. Vind-
heimar stóðu þar sem nú er timbur-
geymsla Völundar. Hjá Steinsstöðum
var dálítill túnblettur og þar stendur
nú danska sendiráðshúsið. — í Miðhús-
um bjó um eitt skeið Guðmundur Jó-
hannesson, sjósóknari með afbrigðumog
fyrir það var hann almennt nefndur
„Gvendur á sjóírjánum“. Hann fór til
Ámeríku. Þar sem Miðhús stóðu er nú
Vatnsstjgur 21. — Rétt fyrir austan
Miðhús var Bakkabær.
Árið 1840 er þess getið í kirkju-
bók að annar Skuggabær sé risinn, en
í svigum sett nafnið Klöpp. Þann bæ
reisti Eyjólfur Þorkelsson og bjó þar
með Guðrúnu Jónsdóttur konu sinni og
tveimur sonum, Níelsi 21 árs og Símoni
15 ára. Þessi bær stóð vestan á klapp-
arnefinu og vestan við hann var gerð
vör, sem nefndist Klapparvör og höfðu
þar síðan útræði bændurnir á Klöpp,
Vindheimum og Tóftum. Var þetta talin
einhver bezta vörin í Austurbænum.
Eftir föður sinn bjó Níels þarna lengi
og var talinn mesti dugnaðarmaður.
Olíustöð B.P. nær nú yfir staðinn þar
sem Klöpp stóð áður.
Um líkt leyti og Klöpp var byggð,
risu upp bæirnir Móakot, Veghús, Kast
hús og Arnarholt. — Móakot stóð þar
rétt fyrir ofan sem Kveldúlfshúsin eru
(nú hús Eimskipafélagsins). Þar hjá
var vatnsból, sem kalilaðist Móakots-
lind og sóttu margir vatn í hana, þar til
hún var byrgð nokkru eftir aldamót,
vegna sýkingarhættu. — Veghús voru
rétt austan við Veghúsastíg og Arnar-
holt neðst við Smiðjustíginn. — Kast-
húsin stóðu milli Laugavegar og Hverf-
isgötu og urðu bæirnir seinast 6 sam-
an í einni hvirfingu. Nyrsti bærinn, sem
nefndur var Regínubær, stóð þar sem
nú er Hverfisgata 40. Til þessara bæja
mátti og telja Höltersbæ, sem Vilhjálm-
ur Hölter, alþýðuskáld Reykvíkinga á
sinni tíð, reisti þar sem nú er Hverfis-
gata 41. Vilhjálmur var sonur Diðriks
Hölter skóara, drykkfelldur og mesti
oflátungur og vildi láta kalla sig stór-
skáld. Hann orkti vísur um „píubödlin"
og þessa vísu kvað hann um stjúpu
sína, Elínu Egilsdóttur Sandholtj
Senn mun stjúpa lífið lát.fl
og leysast heimi frá,
Vilhjálmur mun varla gráta,
veizlu fær hann þá.
Upp frá þessu tekur bæjum mjög að
fjölga í hverfinu, en ekki verður nú
rakið hvenær hver bær var reistur.
V-erður að nægja að telja þá með nöfn-
um, til þess að sjá hvernig byggðinni
var háttað.
Hlíð hét bær, sem bærinn reisti yfir
skottulækni nokkurn, er Jón Arnljóts-
son hét. Þar sem sá bær stóð stendur
nú norska sendiráðshúsið, Hverfisgata
45.
Vindheimakot stóð nærri Vindheim-
um og var einnig nefnt Pálskot.
Lindarbær stóð þar sem nú er vatns-
stígur 16.
Helgastaðir stóðu þar sem nú er Vita-
stígur. Sá hét Helgi Jónsson, kallaður
,,birkistinnur“, sem upphaflega reisti
þennan bæ, en seinna urðu bæirnir
tveir og kallaðir Suðurbær og Norður-
bær. Þarna bjó lengi fvar Suðurlands-
póstur Jónsson. Hann var af góðum ætt-
um, kominn af Sveini lögmanni Sölva-
syni. Hann réðist ungur til Páls Mel-
steds sýslumanns á Ketilsstöðum og
fluttist með honum suður. Hann hóf
póstferðir 1850 og hélt þeim í 10 ár, en
ekki alltaf sömu leið. Lengstar voru
póstferðir hans milli Reykjavíkur og
Höfðabrekku í Mýrdal. Hann var tal-
inn hraustmenni, vandaður maður og
skilvís, en nokkuð einkennilegur. Hann
átti jafnan hunda og hafði þá með sér
í ferðum sínum. Þessa hunda skírði
hann í höfuðið á vinum sínum, þeim til
heiðurs. T.d. hét einn hundurinn Árni
í höfuðið á Árna sýslumanni Gíslasyni
á Kirkjubæjarklaustri, og tvær tíkur
sínar skírði hann Dómhildi og Matt-
hildi til heiðurs tveimur hefðarkonum,
er hann hafði mætur á. ívar dó í Lind-
arbæ í Reykjavík 1886. — Hjá Helga-
stöðum var reistur viti, lítill timbur-
turn og átti að leiðbeina bátum og skip-
um, er sigldu inn á Reykjavíkurhöfn.
En er byggð þéttist þar, urðu glugga-
ljósin villulljós. Því var vitinn lagður
niður. — Þegar Vitastígur var gerður,
hurfu og Helgastaðir úr sögunni.
Tóftir byggði Einar Arason frá
Skálholtskoti og stóð sá bær þar sem
nú er Lindargata 3. Annar bær var
þarna líka og bjuggu þar Steingrímur
Illugason og Margrét Gísladóttir: sonur
þeirra var Tómas í Ráðagerði faðir
Margrétar Zoéga veitingakonu. Skammt
frá Tóftum voru bæirnir Jörundarbær
og Eyvindarholt, nú Lindargata 8.
Litlu Steinsstaðir voru neðstir við
Smiðjustíginn og Litlibær þar skammt
fyrir austan.
Bali, eða Friðrikubær, stóð þar sem
nú er Klapparstígur 9.
Byggðarenda reisti Sigurður Jónsson
sjómaður um 1880 og stendur það hús
enn rétt fyrir vestan og neðan franska
spítalann, sem nú er skólahús.
Traðarstaðir hét býli við sjóinn nið-
ur af Vitatorgi. Þarna bjó sá maður, er
Þórarinn Jónsson hét og gerði þar út
fjögramannafar. Hinn 2'9. marz 1887
reri hann og voru á skipi með honum
Björn Lúðvíksson Blöndal sundkennari
og unglingspiltur. Þeir lentu í aftaka
veðri og hvolfdi bátnum á Rauðarár-
víkinni er þeir voru á heimleið. Þar
drukknuðu þeir Björn sundkennari og
pilturinn, en Þórarni var bjargað. Eftir
þetta fluttist hann héðan til Austfjarða.
Fram um 1870 voru aðeins tvö timb-
urhús í Skuggahverfi: Einarshús við
Smiðjustíg (á horni Hverfisgötu): það
reisti Einar snikkari upphafllega. Hitt
húsið var einnig við Smiðjustíg, svo-
nefnt Eyolfshús, kennt við Eyolf smið
Þorvarðarson, sem reisti það. Þetta var
lága húsið, sem stóð rétt fyrir ofan hús
dr. Helga Pjeturss. Um eitt skeið var
þar skrifstofa bæjargjaldkera og var
húsið merkilegt að því leyti, en er nú
algjörlega horfið. — Eftir 1880 risu
nokkrir steinbæir í þessu hverfi.
Sumir hafa talið býlin á Arnarhóls-
túni til Skuggahverfis, en það er varla
rétt. Ennfremur töldu sumir Garðshorn
(að norðanverðu við Bankastræti),
Götu og Hól (Snússu) neðst við Lauga-
veginn beggja vegna, en það var
naumast rétt heldur.
Býlin í Arnarhólstúni voru talin fjög-
ur. Ber þar fyrst að telja sjálfan Arn-
arhól, en hann var rifinn 1824 og slétt-
að yfir rústirnar. Þar stendur nú lík-
neskja Ingolfs Arnarsonar. Þá var Arn-
arhólskot, sem stóð rétt ofan við Batt-
eríið, en það hvarf úr sögunni upp úr
1800. Höfn hét þriðja býlið. Það reisti
Benedikt sóitari 1886, en þar sem það
stóð er nú hús Fiskifélagsins. Fjórða
býlið var Sölvahóll og var gamalt, en
1834 byggði Jón hreppstjóri Snorrason
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. júní 1968