Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1969, Blaðsíða 4

Fallval’tileikatiifinninigLn í
Með örvalausum boga, gengur
aftur í síðustu ljóðabókum Jóns
úr Vör. Honum er tamt að hugsa
sér lífið sem innheimtumann
við dyr sínar með reikning frá
dauðanum, svo gripið sé til
orðálags úr lokaljóði fyrrnefndr
ar bókar. Það er líkt og gröf-
in gapi við skáldinu, enda þótt
kraítur sumra ijóðanna afsanni
rækilega að Jóni úr Vör sé
orðið stílvopruið laust í höndum.
Eftir að Með örvalausum boga
kom út, liðu níu ár þangað
til Jón úr Vör sendi frá sér
ljóðabók. Bókina kallaði hann
Vetrarmáva. í þessari bók er
skáldið ekki enn svipt þeirri
„speki“, sem var svo fyrirferð-
armikil í Með örvalausiuim boga.
Ljóðið Auðmjúkur skaltu ganga
sver sig í ætt við Heimsmynd:
I Vetrarmávum eru jafnvel
ljóð, sem taka sömu efni til
meðferðar og Stund milli stríða.
Gömul ferðasaga segir frá
Frakklandsferð árið 1939. Verd
un virðist enn halda vöku fyr-
ir skáldimu, og heimur þorps-
ins hefur síður en svo yfirgef-
ið það. Ljóðið Ef þú ert fædd-
ur á malarkambi, sem birtist
í fyrri útgáfu Þorpsins, en var
fellt burt í seirnni útgáfu, er
látið fylgja Vetrarmávum.
Reynslunni, sem þetta ljóð túlk
ar, trúði Jón úr Vör okkur eft-
irminnilega fyrir í Ég er svona
stór. Þess vegna er ljóðið ei-
lítið hjáróma á þessum stað,
þrátt fyrir augljósa kunnáttu
slkáldisins við ger'ð slíkra ljóða.
Sama er að segja um Vetrar-
kvöld, sem er aðeins enduróm-
ur Þorpsins.
Umhyggja Jóns úr Vör fyrir
öllu, sem lifir, og þá einkum
barninu, kemur skýrt í ljós í
Á föstudaginn langa 1954.
K j ar norkiuspreng j utilraunir
stórveldanna valda honum eins
og fleirum ugg um þessar mund
ir. Inn í Ijóð hans synda
„geislavirkir fiskar hina löngu
leið frá ströndum Japans“.
Skáldið spyr:
Hann hrífst af orðinu geisla-
fiskur, og verður að viður-
kenna, að við haf sannleikans
falli vísur sínar og spurningar
grunnt,
eins og steinar
Kog mynda fallega hringa.
Með þessum orðum lýsir hann
vanmætti skáldskaparins. Ljóð-
inu er ekki unnt að hafa áhrif
á heimsmálin. Fegurðin er því
löngum efst í huga. Um leið er
sigur þessa einfalda og geð-
þekka ljóðs tryggður. Það verð
ur með því eftirminnilegas'ta,
sem eftir Jón úr Vör liggur af
heimsádeiluskáldskap.
Draumurinn, er skyldur þessu
ljóði; einni/g hann fjallar um
ógnir vígbúnaðar: sláttuvél, sem
breytist í fallbyssu og þurrk-
ar út líf. En þau ljóð Jóns í
Vetrarmávum, sem taka þjóð-
mál til umræðu með sama hætti
og Þjóðhátíð 1954, þar sem
skáldið sér Fjallkonuna ganga
við betlisstaf, eru alitoif nak-
in og barnaleg til þess að hægt
sé að trúa á þau. Á fimmtán
ára afmæli lýðveldisins, sann-
ar þessa fullyrðingu best. Skáld
ið verður of mælskt, leiðist út
í tal, sem er náskýlt tilburðum
ræðumanna þegar þeim er mik
ið niðri fyrir. Lítil frétt í blað-
inu, sem fjallar um fangels-
un Júgóslavans Djilasar, er á-
deila á „hina miklu vini í
austri", að vissu marki vel
heppnuð blaðamennska án þess
að ljóðið verði sterkara fyr-
ir það. Ljóð af þessu tagi sýna
að vísu nýja hlið á skáldskap
Jórts úr Vör, en eru þó þess
eðlis, að ská'ldið vaknar eftir
að hafa ort þau með orð sín
fyrir kodda, eins og segir í
Draumi skáldsins.
Ástarijóðin í Vetrarmávum
sýna með áberandi hætti, að
Jón úr Vör hefur ekki glatað
þeirri rödd, sem hann á einn.
Draumur Þyrnirósu, á heima
með ástarljóðunum, sérkenni-
legt ljóð djarfra mynda. Mánu-
dagur, segir frá því „hversu
hin fátæklegustu orð geta stund
um öðlast djúpa merkingu", og
lýsir móttöku hamingjunnar „úr
grönnum veikum höndum.“. Lít-
il telpa, greinir frá ást þrosk-
aðS manns, sem í auguim koniu
sinnar sér snöggvast bregða
fyrir „ofursmárri telpu með
hringaða lokka.“ Hár þitt, fjall-
ar einnig um hjónaástir. En
fegurst þessara 'ljóða er Meðan
við lifum:
'Eins og hestur reisi makka
'á leið yfir bratta heiði,
[og faxið greiðist
u.j j uiyrum stormsins,
'eða stúlka kasti til hárlokki
‘óstýrilátum,
'áður en hún brosir
til piltsins, sem mœtir henni,
hættir hjartað snöggvast að slá
á stund mikillar hamingju.
1 speglum augna þinna
sé ég börnin okkar
og landið og grasið
og fiskana,
sem guð hefur gefið okkur,
andarták á meðan
við erum að lifa,
eins og hestur reisi mákka
á leið yfir heiðina.
Ástarljóð Jóns úr Vör vitna
ekki um hamslausar ástríður,
blinda girnd. Konunnar vill
hann njóta í því augnamiði að
eignast með henni börn til að
erfa landið, svo allir uppskeri
hamingju. í augum konunnar
speglast börnin, landið, grasið
og fiskamir.
Árið 1965 kom út sjöunda
Ijóðabók Jóns úr Vör: Maur-
ildaskógur. Enn eitt Ijóð úr
fyrstu útgáfu Þorpsins, Leynd-
ardóm skólastjórans, hefur ská'ld
ið tekið í sátt. Nú er þorp fá-
tæktarinnar að verða róman-
tísk minning:
Heima teygja nú kalstráin
dauða sprota upp úr snjó,
en það lýsir . . .
fall dropans af húsþáki
um vor, ó, drengir, drengir.
(Það lýsir af fiski)
í Maurildaskógi fer Jón úr
Vör ekki í grafgötur með, að
hann er orðirm „mæddur á
göngunni". Hann spyr: „Hvers-
vegna var mér ekki gefin
lengri ei'lífð?" Hann er stadd-
ur í „undarlegu fangelsi orð-
arana með spjót riddara dauð-
ans hvínandi við eyru“ sér. Það
hvarflar jafnvel að honum, að
mest eigi hann blekkingunni að
þakka. Setning eins og „Verð-
ur þetta ekiki aJilt frá þér tek-
ið“, lýsir vel þrenigingun. skálds
ins.
En honum hefur líka lærst
að gera „biðtímann að haun-
ingju“ Ljóð eins og Seint í maí,
Vorpáskar, I logninu, Desem-
ber, Fuglinn er trúr og Konan,
sem elskar Jónas Hallgrímsson,
búa yfir einhverri glettinni
hamingju, eru ómótstæðileg
vegna mannlegrar hlýju skálds
ins, einkennast af þroskuðum
lífsskiilningi. Eða ættjarðarljóð-
ið Land vort. Það er forvitni-
legt að bera þetta Ijóð saman
við þjóðfélagslegu ljóðin í Vetr-
armávum. Það er mikil ham-
ingja hverju skálidi að geta
þanniig ort:
Land vort,
þetta litla sandkorn
í hendi
skaparans.
Hann dregur
hœgt andann,
svo það fjúki
ekki burt.
Ádeiluljóðin í Maurildaskógi:
Hátíðaræða og Þegar drottning-
Fraimh. á bls. 13
L andnámabók og Islendínga-
bók í útgáfu Jakobs Benedikts-
sonar hljóta að vera fræðimönn-
um aufúsugestur, og ekki siður
þeim mönnum, sem oft fara að
hugsa um miðaldirnar í tóm-
stundum sínum; en slík iðja er
mörgum íslendíngi í blóð borin
þó þar hafist oft ekki uppúr
krafsinu nema ómakið. Fyr í
þessari kynslóð höfðu áhugamenn
feingið í hendur rit Jóns Jó-
hannessonar, Gerðir Landnáma-
bókar (1941), en þar var í fyrsta
sinni gerð gángskör að þvi að
greiða úr vandkvæðum textanna.
Rit Jóns hefur af dómbærum
mönnum þótt afrek í landnáma-
fræðum. í riti hans er raunfræði-
leg nývirðíng ger á takmörkuðu
en tiltölulega miðlægu sviði ís-
lenskra fornbókmenta. Jón Jó-
hannesson greiddi af sérstakri
glöggskygni sundur fimm höfuð-
texta bókarinnar, og voru þeir
ekki einatt samsaga i efnisatrið-
um. Landnáma hafði tilhneigingu
til að gildna eftir því sem hún
var oftar samin upp og færra
varð vitað með vissu um land-
námið sjálft. Seinni „landnámu-
ritarar" höfðu til að bæta ýmsu
við það lítið þeir vissu, bæði af
því þá lángaði að trúa ýmsu
fleira en þeir vissu, eða þótti
ofgaman að skrifa. Lesendur
feingu oft ekki botn í þennan
fróðleik. Eftir textarannsókn Jóns
Jóhannessonar varð mun erfið-
ara að vaða elginn um Land-
námu en áður hafði verið meðan
fræðimenn urðu hver og einn að
þreifa fyrir sér uppá eigin býti í
textafræðilegu myrkviði. Nú var
hægt að rökræða Landnámu á
grundvelli staðgóðrar vitneskju
um mismunandi texta hennar.
Fyrir bragðið var lika hægt að
setja upp í dæmi ýmis torleyst
viðfángsefni þessarar bókar, þar-
sem áður höfðu menn aldrei vit-
að hvað var runnið frá Ara og
hinum hálfapókrýfa Kolskeggi á
12du öid, Sturlu á 13du öld eða
Hauki á 14du öld; ellegar Frum-
landnámu sem vant er að skrifa
með stjörnu fyrir framan.
Ekki entist Jóni Jóhannessyni
aldur til að gera framhaldsrann-
sóknir á efnum úr Landnámu né
gánga frá texta sem gæti orðið
grundvöllur að almennri gagnrýni
á inntaki þeirrar sérstæðrar heim-
ildar í evrópskri miðaldasögu
sem bók þessi myndar. Jakobs
Benediktssonar beið að leysa af
höndum það þolinmæðisverk að
fastskorða nothæfan texta af
Landnámabók að hafa til undir-
stöðu við rannsókn á hinu forna
verki. Nákvæmni Jakobs Bene-
diktssonar í vinnubrögðum er af
því tagi að ekki er líklegt að
geingið verði í verkin hans í
bráðina. Fræðimönnum er nú.
7 sveita þíns andlitis munt þú
vinna þér inn hamingju,
uppskera mikla gleði og þiggja sorgir.
Þegar þú lítur þreyttur upp frá starfi
er land þitt fegurst.
Mun ekki óvinur frelsara míns
varpa þúsund örsmáum helsprengjum
í djúpiö,
og börn mín
veiða banvœna
geislafiska.
En skáldið kemur upp um sig
í næstu línu:
— Ó, hversu Ijóðfagurt orð —
með texta Jakobs í höndum,
gert kleift að fara að stúdéra efni
Landnámu í alvöru. Mikið er af
þegar Margrét í Glóru er komin
á bak, segir hið fornkveðna, og
mætti það ásannast hér.
Formáli Jakobs að landnámu-
texta hans er skrifaður af mýkt
sem liklega er ekki hægt að ná
nema maður hafi lært grisku.
Hann er svo akademískur að þeg-
ar Jakob gerir athugasemdir við
kenníngu sem honum ofbýður, þá
eru þær faldar í litlausum orðum
neðanmáls í textaskýríngunum;
það leingsta sem hann kemst í
að afgreiða hérvillur sem margir
mundu vilja kalla erkiþvælu eða
amk einberan hugarburð nefnir
hann í hæsta lagi ágiskun.
Eingusíður heldur hann vel á
sínu, raunsær og skeleggur, þeg-
ar hann er að gagnrýna sagn-
fræðilegt heimildargildi Land-
námubókar: „Varðveisla Land-
námu, segir hann, er með þeim
hætti að allri varúð verður að
beita við heimildargildi hennar,
þó einkum í þeim köflum sem
sannanlegt er eða líklegt að
breytt hafi verið verulega í ýngri
gerðunum."
Um ættartölur Landnámu seg-
ir hanri ma að bersýnilegt sé að
þær hafi í síðari gerðum verið
auknar af síðari mönnum „og í
mörgum tilvikum er hætt við að
það sé tómur skáldskapur". Frá-
sagnir ýmsar í Landnámu sem
víð» lífga upp þurrar nafnarunur
textans telur hann augljósar
munnmælasögur án heimildar-
gildis. Jafnvel í frumgerðum
Landnámu telur hann að menn
hafi haft „óljósar hugmyndir um
tímaröð landnámsmanna" eða
„gáng landnámsins" yfirleitt. Um
meira er helming þeirra land-
námsmanna sem taldir eru er
eingin vísbending gefin hvaðan
þeir séu komnir. Landnámuritarar
hafa stuðst við munnmæli „sem
vel hafa getað geymt sögulegan
kjarna, þó nú séu sjaldnast nein
tiltök að greina milli hans og
þess sem er tilbúníngur einn."
Höfundur tekur einnig fram að á
þeim tíma sem ætla má að land-
námarit séu hafin, muni fullorðn-
ir menn velflestir komnir í fimta
til sjöunda lið frá landnáms-
mönnum. Við þessa athugun
mætti gera þá viðbót að ef fyrsta
kynslóð íslendinga hefst í kríng-
um 870, og fyrst er farið að rita
um landnám í tíð Ara í kríngum
1120—30, þá er það rúm hálf-
þriðja öld. Þarsem vant er að
reikna þrjá ættliði til aldar, væri
það sjöunda til áttunda kynslóðin
frá innflytjendum sem ritar
„Frumlandnámu", hafi sú bók
nokkru sinni verið til. Það er eins
líklegt að ekki hafi verið ritað að
marki um landnám fyren í tiundu
kynslóð frá landnámsmönnum.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. júnií 1969