Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1969, Blaðsíða 5

HALLDÓR LAXNESS:
JAKOBSBéK
LANDNÁMU
Jakob Benediktsson tilgreinir
nokkur svið sem óhjákvæmilega
verður að kanna svo botnað verði
i efni Landnámu. Til þessara „ó-
leystu vandamála" telur hann 1)
staðfræði Landnámu, og segir að
þar þurfi heildarrannsóknir að
fara fram með nútímavinnubrögð-
um, því ýmislegt sem þar hafi
verið áður unnið, sé nú úrelt. 2)
Þá eru ömefni. Hann telur nöfn
landnámsmanna á stöðum hafa
verið gefin samkvæmt ýmsum
sjónarmiðum, og vill láta gera
nákvæman samanburð á örnefn-
um hér og í Noregi og á Vestur-
hafseyum. Um það leyti sem
handrit Jakobs er fullbúið til
prentunar, 1966, hefur Þórhallur
Vilmundarson gert heyrinkunnar í
fyrirlestrum rannsóknir sínar á ís-
lenskum örnefnum. Jakob nefnir
þessar niðurstöður tilgátu, en
ekki kenníngu, Iiklega af því að
„kenníng" hefur í meira lagi illan
hljóm nú á dögum, næstum
einsog hérvilla. Jakob harmar að
þessi mjög svo athyglisverða
„tilgáta" skuli enn ekki hafa verið
rökstudd á prenti; og svo gera
Jalkob Benediktsson
fleiri. 3) Bygðarsögu Islands
nefnir Jakob til, hið þriðja nauð-
synlegt svið, sem rannsaka
þurfi til skilníngs á Landnámu; og
loks 4) fornleifarannsóknir: „sam-
anburður á frásögnum Landnámu
og árángri fornleifarannsókna er
eitt þeirra ,mörgu sviða þar sem
ný verkefni biða úrlausnar."
Margir munu sammála Jakobi
um það að óleyst verkefni Land-
námu séu ekki fá; jafnvel fleiri
en við gerum okkur grein fyrir
einsog er. Rannsókn örnefna á
landnámstíð er rannsókn á ný-
myndun orða um náttúrufyrir-
brigði á íslandi, að minstakosti í
þeim dæmum þar sem þau eru
ekki flutníngur gamalla orða
milli landa. Þau eru frá upphafi
bundin Islandi og það er meira
en sagt verður um persónunöfn-
in, en þau eru vist að sinu leyti
hið elsta sem stendur í Land-
námu. Þegar farið verður að at-
huga nöfn landnámsmanna ná-
kvæmlega, væri ráð að byrja á
að stúdéra Ingólfs-nafnið sem er
í meira lagi undarlegt fyrirbrigði.
Heimskríngla, sem segir mest-
megnis af norðmönnum um og
eftir landnámstið Islands, þekkir
aungvan mann með nafni Ingólfs
á norrænu svæði. Fróðir menn
segja mér að íngólfs-nafnið sé
sænskt og ókunnugt í Noregi á
víkíngaöld. Hverju sætir það að
tveir landnámsmenn, annar við
Breiðafjörð hinn við Faxaflóa
skuli i Landnámu heita íngólfar, —
og baðir altaðþví ófeðranlegir,
sumpart sakir ættliðabreingsls,
sumpart vegna ósamræmis text-
anna.
Og ekki eru viðurnefnin, sem
við mundum kalla uppnefni núna,
síðra rannsóknarefni í Landnámu
en persónuheiti og örnefni. Ef
þessar nafngiftir eru skoðaðar í
sárið, koma í Ijós menníngarlegar
samtímaheimildir síst ómerkari en
gripir sem grafnir eru úr fomum
rústum frá þessum tíma. Ef grip-
ið er af handahófi ofaní nafna-
skrána koma td undir nafninu
Auðunn menn í Ijós sem haft
hafa þessi viðurnefni: geit, þunn-
kárr, skökull, stoti, rotinn, Þórð-
ar hafa ma svona viðurnefni:
beigaldi, bjálki, dúfunef, hálmi,
krákunef, lambi, skálpur, skafl,
slítandi, vaggagði, þurs. hinn
dofni, hnappur, hinn hvíti, mein-
fretur, skál, leggjaldi, gnúpa, gell-
ir, hesthöfði, höttur, keingur,
erra. örvönd, blígur, þvari, freys-
goði. 1 einni „ætt" koma fyrir
viðumefni einsog þessi: miðlúng-
ur, snæþrima, hvalaskúfur, hyrna.
konúngur, keiliselgur. Ormur í
auga og aungt í brjósti eru viður-
nefni.
Erfitt að leggja frá sér penn-
ann án þess að minna á enn eitt
óleyst vandamál Landnámu sem
ekki er hvað ómarkverðast, en
það er ættfræðin.
I landi einsog hjá okkur er mik-
ið gert að þvi að útbúa ættartöl-
ur, mestanpart mannanafnaroms-
ur. Einkennilegt að ekki skuli
hafa vakist upp hjá okkur sagn-
fræðíngur sem hafi lagt fyrir sig
visindalega ættfræði, kritíska
genealógíu sem svo er nafnd, þó
ekki vaeri nema til að lesa ættar-
tölur Landnámu ofan i kjölinn
með hliðsjón af rannsóknum sem
gerðar hafa verið á sambærileg-
um ættartölum í Evrópu frá þess-
um tima. Ekki ástæða til að skipa
landnámuættartölum að óreyndu
í annan flokk en venjulegum mið-
aldaættartölum. Því miður hefur
enn ekki verið rannsakað hvort
okkar ættartölur hafa sérstöðu;
amk áðuren það hefur verið gert
veit einginn í hverju sú sérstaða
kynni að vera fólgin. Ef ætti að
flokka konúngatöl einsog Ýng-
língatal og Háleygjatal undir ætt-
artölur einsog tiðkuðust í Evrópu
á þessum tíma, þá hafa þær ó-
neitanlega sérstöðu, þarsem þær
eru i eðli sínu dánarminningar;
dödsrunor segja svíar. Niður-
stöður de Battaglia, þess mikla
nútimamanns ættfræðinnar, eru
yfirleitt þær að ekki sé að marka
ættfræði nema hægt sé að stað-
festa blóðsifjar úr öðrum heim-
ildum en ættartölum; en ekki eru
ættartölur síðra rannsóknarefni
fyrir þvi. Það er ólíklegt að hægt
verði að komast að skynsamlegri
niðurstöðu um islenskar miðalda-
ættartölur nema tekið sé tillit til
erlendra rannsókna i miðaldaætt-
fræöi, og enn minni von um að
niðurstöður náist ef menn þekkja
ekki almenn grundvallaratriði í
ættfræðivísindum.
Mætti benda á eina íslenska
ættartölu, ef islenska skyldi
kalla, sem er af altöðrum toga
en tam hið norræna Ýnglíngatal.
Þessi ættartala er hin elsta sem
varðveist hefur i íslenskri bók:
ættartalan í lok Islendíngabókar.
Það er fljótséð að 'slik ættartala
er meiren lítið þrugl, eða einsog
Jakob Benediktsson mundi segja
að akademiskum hætti: ágiskun.
Áður fyr létu háttsettir menn í
Evrópu gera sér ættartölur sem
náðu til helstu keisara i Róma-
veldi svo og fornsagnagarpa
einsog Eneasar. Maximilian Isti
lét sanna með ættartölu að hann
væri að iángfeðgatali kominn út-
af Venusi gyðju. Margir íslend-
íngar enn í dag eiga ættartölur
sinar laktar gegnum Egil Skalla-
grimsson og Öðín alla leið til
Adams.
Á miðöldum sniðu menn lær-
dóm sinn eftir Heilagri Ritníngu.
Það sem þeir tóku upp annar-
staðar að, td úr latneskri klassík
eða frásögnum sjómanna af fjar-
lægum löndum, mótuðu þeir eft-
ir Biflíunni, því í henni bjó ídeal-
viskan, viska viskunnar. Aungv-
ar lýsíngar voru góðar nema þær
samrýmdust henni. Jafnvel þegar
Adam úr Brimum lýsir freyshof-
inu mikla, sem átti að hafa staðið
í Uppsölum, þá er lýsingin feingin
að láni úr Gamla testamentlnu
þar sem segir frá musteri Saló-
mons að því er Olaf Olsen hefur
fært sönnur á.
Ættartala islendíngabókar er
auðsæilega grundvölluð á mið-
aldalærdómi og sækir fyrirmynd
sína i Heilaga Ritníngu. Það er
erfitt fyrir nútímamann að ímynda
sér að Ari hafi sett hana saman.
Þeir sem einhverntima hafa lesið
Biflíuna sjá fljótt að ættartala
Ara er að breyttu breytanda
samskonar og sú sem fundin
verður í Matth I, 2 — 16. Nöfn í
báðum eru útí bláinn nema þeg-
ar tá er tylt á kollana á hágoð-
fræðilegum persónum eða forn-
sagnakonúngum. Hversvegna
þessi nöfn hafa öll hafnað í einni
þulu skýrist af því að svona ætt-
artala er í eðli sínu partur af Op-
inberuninni. Ættliðafjöldinn frá
ættföðurnum til hins ættfærða
er svotil sami i báðum stöðum,
i Mattheusi 38 liðir frá Abraham
til föður Jósefs; í islendíngabók
38 liðir frá Ýngva tyrkjakonúngi
til Ara. Aðferðin er hin sama i
báðum að því leyti sem aðeins
ein kvís! er rakin, og lángfeðga-
fjöldi látinn eiga sig, og væri
verðugt viðfángsefni til land-
prófs að reikna hann út; en hann
fylgir geómetrískri talnaröð og
Framhald á bls. 15
1. júná 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5