Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1969, Síða 3

N orska ríkið -styrktist
mjög á 13. öld, ríkiserfðalögin
frá 1260 styrktu vald koniungs
og efldu ríkisvaldið og friður
var góður í landinu frá því um
1240 og fram yfir næstu alda-
mót. Magnús konungur, sem ís-
lemfingar neíndu lagabætir
fékk lögtekna hérlendis nýja
lögbók, Jónsbók, og var ekki
vanþörf á því. Endurskoðun ís-
lenzkra laga hafði engin verið
frá 1117 og öll 'niýmæM sem gerð
voru eftir það, voru runnin und
an rifjum kirkjunnar. Ástandið
var þannig, að lagaskrám hinna
veraldlegu laga bar ekki sam-
an og það eitt torveldaði alt
réttarfar. Lagabrot og lög frá
þjóðveldisöld er að finna á safn
riti, sem nefnt er Grágás, nafn-
ið er frá 16. öld. Lengi vel var
sú sikoðun ríkjandi að í þeirri
bók væri margt runnið úr forn-
germöniskuim rétti, en nýrri
rannsóknir benda til þess að
þar gæti meir réttarfarsíhug-
mynda síðari tírna, þ.e. miðalda.
Norðmsnin taka upp lénzkt fyr-
irkomulag á 13. öld og lögin
voru sniðin fyrir það þjóðfélags
form, Jónsbók var þó ekki í
full'u samræmi við norska lög-
gjöf, tekið var tillit til að-
stæðna hérlendis, enda hélt hún
gildi síniu, sein aðallögbók ís-
lendinga fram á 17.—18. öld.
Samkvæmt hinum nýju lögum,
varð manndráp opinbert mál,
hafði áður verið einkamál. Til-
raun var gerð mað þessum lög
um til þess að tryggja betur
rétt einstaklingsins, heldur en
gert var samkvæmt eldri laga-
sikrám, og í sarnanburði við þaiu
eldri var Jónsbók spor í sið-
menningarátt. Tilraundn til þess
að skapa lénzkt konungsveldi í
Noregi stóð til þess að ríkja-
siamband hefst um Norðurlönd
með Kalmarsambandinu. Bar-
átta aða/lis kiomuinigis og kimkju
jók agaleysi í landinu og sama
var að segja um ástandið hér á
landi á 14. öld.
Með sigri skólaspekinnar á
13. öld, hafði kirkjan fullmótað
sín,a heimsmynd, en jafnframt
aiuíkast andstæður ríkisvalds og
hins alþjóðlega páfavalds og
lýkur með útlegS páfanna frá
Róm í Avignon. Þrátt fyrir sjö-
tíu ára útlegð og eftirfarandi
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
ífaTjja
fjiá'Æ'
C J>«'
if|!aá)
ijjm u
gjdiíjiaC
.\V66c
Þjóðfélag
og
bókmenntir
V.
Jónsbók
og Lilga
Eftir Sigurlaug Brynleifsson
deilur ýmissa páfa, sem lauk
ekki fyrr en 1415, þá stóð
heimsmynd kirkjunnar og kenn
ÍBgakerfi og mótaði alt líf
manna svo vítt sem kristindóm
urinn náði. Þrátt fyrir kenning
una var alltaf gjá milli hug-
mynda og ken.ninga kirkjunnar
og þess lífs, sem liifaö var, og
þessi gjá varð mönnum greini
legri þegar kemur fram á 14.
öld heldur en áður, meðan kirkj
an átti í baráttu fyrii viður-
kenningu kenninga sinna. Grósk
an sem einkenndi hina stríð-
andi kirkju fyiri hluta miðalda
tók að dofna þegar hátindinum
varð náð. Hér á landi sigrar
kirkjan leikmannavaldið í deil-
unum um staðina, kirkjueignir,
sem höfðu um aldir verið í um-
sjá leikmanna. Þar með hefst
aðskilnaður leikriiannavalds og
kirkjuvalds, saga kirkjugoð-
anna er öll.
íslenzka kirkjai, verður á 14.
oig 15. öllid niolkikuiris ikoiniar ainmiex
ía frá Niðarósi og ltíikmann'a-
valdið niátanig'iisit kiomiuinigsvaid-
inu. íslenzk og norsk höfðingj,a
stétt tenigjast nánar, en þrátt
fyrir það, héldu íslendinigar
rétti sínum sem lénsmenn Nor-
egskoniungs og tenigsl konunigis
og íslendinga voru lénstengsl,
sem voi-u endurnýjuð við hverj'a
konungshylingu. íslenzkir höfð
ingjar líta á sig sem lénismenn
og alir voru landsmenn þegn-
ar konungsins. Þessi skipan var
skikkuð af guði, páfi, keisari
og konungur voru skipaðir til
stjórnar og ölll sfcipain jþjóðfé-
lagsins var til komin sarnkvæmt
vilja guðs. Valdið var því af
guðleguim toga. Uppreisn gegn
jörlum guðs, var því stórglæp-
ur, dauðasynd, drottinssvik og
'aillair bneytinigair á (þjióðféliaigiiiniu
oig istéttum aif hiniu iflilia. Hiveir
einstaklingui- vai stéttbundinn
og þar skyldi ‘hann halda sig.
Tilfærsla mili stétta þótti
íakyglgi.ilag á þ&iiriri tíð. Hveir
stétt hafði simn rétt, sem var
tengsl og ákveðin staða gaign-
vart öðrum stéttum. Þegar tal-
að er um réttindabaráttiu íslend
inga við konunigsvaldið um
þetta leyti, þá er orðið réttur í
nútímamerkinigu röng túltoum
miðalldiaimierkiinigair orðsinis, en
hún var staða og réttuæ léns-
manns gagnvart lénsdrottni og
gág'nkvæmt. Slík barátta átti
sér stað í öllurn löndum á mið
öldum og átti ekkert skylt við
uppreisn eða tillhnieiig'iinigair til
iþess að bcrey ta gruindveM míikj-
andi átoipulags, 'því að allliiir slíto
ir tilburðir fólu í sér drottins-
svik og villutrú.
Þessi heimsmyi.d var skyn-
semi þeirra tíma og rétt og al-
gild og hún ex heimsmynd ís-
lendinga á 14. og 15. öld. Kirkj
an jókst stöðugt að auði og á-
hrifum hérlendis og hér gætti
þegar frá leið lítt andstöðu gegn
'henni, og þá var kveikjan venju
lega af efnahagslegum toga, and
stöðu og gagnrýni á kenning-
um kirkjunnar gætti hér ektoi.
Forsenda slítos var e'kki fyrir
hendi hérlendis, hvorki andl-eg
né efmalhagsiLeg, þar eð borgara
stétt kviknar hérlendis ekki
fyrr en á 19. öld.
Erlendis var kveikjan að and
stöðu gegn kirkjunni mjög oft
efnahagsleg, borgarastéttin er
að eflast til stóraukinna áhrifa
á 13. og 14. öld, aukin verzlun
og aflflis toonair kiaupsýsflia áisamt
peningaverzlun var illa séð af
páfavaldinu og samkvæmt kenn
ingum kirkjunnar syndsamleg.
Ágirnd og gróðafíkn var upp-
haf alls ills samkvæmt kenning
uim kirtojunnar og það var eink
um meðal borgarastéttarinnar,
sem tilraun var gerð til þess að
andmæla fordæmingu kirkjunn-
ar á forsendum stéttarinnajr.
Sj áifisréttlæting borgararstéttar
inmar varð síðar ein kveitojan
að siðaskiptunum. Auk þessa
var mikil óánægja innan kirikj-
unniar vegma vaiiaflidiliegna um-
svifia og beinniair sp'iMikugar há-
kllerlkia oig mieð úitfllagð piáiíamirua í
Aviiginion jókst sú ófcyrn-ið.
s
EJtyrjaldir 14. og 15. aldar
ýttu undir vandræðaástand,
iskort og ókyrrleika. Hundrað
ára stríðið, innrás Tyrkja og
sundrunig og togs'treita innan
Hins heilaga þýzk-rómverska
ríkis bættust ofan á stórversn-
andi árferði og drepisóttir, en
þeirra skæðust varð Svarti-
dauði, sem herjaði Evrópu um
miðja 14. öld. En áðuir en drep-
sóttin tók að herja var ástand-
ið víða í Evrópu orðið ískyggi
legt Á öðrum áriatug 14. oAáair
hófust ósíkaplegar rigningar um
norðanverða Evrópu og þeim
fylgdi firnm ára hallæristímabiL
Annálar frá þessum árum segja
frá mannáti og annálaritari
nokkur í Eisass segir að menn
hafi skorið niður hanga, til þess
að seðja sárasta hungrið. Jafn-
framt þessu tekur fólki að
fækka stórlega og af þessu
lleiddii samdiriátt í öllum atviminu
greinum. Svartidauði og afleið
ingar hans auka síðan stórlega
efnahagskreppuna og upplausn
arástandið og það er ekki fyrr
en á árunum 1450—1500 að á-
standið fer að batna að mun.
Afturförin var e’kki aðeinis
efnaleg, heldui engu að síður
andleg. Menn virtust komnir í
blindgötu í s'kólaspekinni,
þegar tekið vai' að deila um
það hver áhrif bannfæring
myndi hafa á íiskana í Genfar-
vatni. Slíkar blindgötur leiddu
menn til annarra átta, út í mýs-
tik eða galdra. Jafnttilða aiftuir-
förinni bryddir á nýjum hugs-
unarhætti og kenningum, sem
urðu vísirinn að siðaskiptunum
og endurmati fornra kenninga
og lista á enduxxeisnartímun’uni
og uppliaf húmanismanis.
Hérlendis fer landverð lækk
andi á 14. öld og slæmt árferði
og sóttir fækka landsm'önnum
og þa>ð er elktoi óiílkilegt a!ð ör-
lög íbúa úti hér hefðu orðið
svipuð og þeirra á Grænlandi,
ef ekki hefði kornið til aukin
verzlunaráhrif Hansamanna í
Noregi og kaup þeirra á ís-
lenzkri skreið um og eftir 1340.
Sú verzlun átti eftir að auikast
og þegar kemur fram um 1400
eykst eftirsóknin stórlega eftir
skreið héðan vegna samkeppni
Englendinga. Því veröur efna-
hagssaga íslendinga á 14. og 15.
öld nokkuð frábrugðin þróun-
inni úti í Evrópu á sama tíma-
bili, þar sem var fremur um
efnaihagsafturför að ræða,
minnsta kosti frarr. um 1450.
Hin nýja anðsuppspretta,
skreiðarsalan og fiskveiðar,
grundvölur þess, að bækur
voru settar saman hérlendis af
meiri kostnaði á 14. öld heldur
en á 13. öld. Safnritin bera
þessu vitni, og einnig eru þau
vottur um áliuga og ræktarsemi
við fornar minrdngar og sögu.
Afturför í bókmenntum hérlend
is í óbundnu máli þegar kemur
fram á 14. öflid var Okki ein-
staitot íslanzkt fyrirbrigði eáair
göngu. Andleg og efnaleg aftur
för var einkenni flestra ríkja
í Evrópu samtímans, en þó kom
hér fleira til. , Markaðurinn“
fyrir konungakvæði og kon
ungasögur á Norðurlönduim var
nú úr sögunni, smekkbreyting-
ar Ollu því og srvo einnig að
þýzkra áhrifa tekur mjög að
gæta á tungu þeirrar þjóðar,
sem stofnaði til ríkjasamsteypu
Norðurlanda. íslenzka eða nor-
ræna skilst ekki lengur í Dan-
mön-lkiu og ifllla í Notriagi. íslemzikia
kirkjan var ekki lengur stríð-
JÓN ÓSKAR
MÁNAFÖRIN
Vísindin sigruðu mánann í gær,
og þetta var geysileg þraut.
Mörg hundruð milljóna sveita í dag.
Menn segja, að einnig það sé þraut
Tæknin er mikil og kjötfjö'llin há
meðan hel'mingur mannkynis líður nauð.
Til eru börn sem hafa bæði ryk og grjót,
en aldrei „vort daglega brauð“.
Þeir sigruðu mánann og hrifust sem börn
af tækninni og komust aftur heim
til jarðar, sem veltist með börn sem biðu svöng.
Það kvað hafa kostað mikinn auð.
En ek’ki um of, segja vísindamenn,
því þeir komu ti'l jarðar með dót,
Sem huggar öll börnin sem hafa ekkert brauð.
Þeir færðu frá Mána ryk og grjót!
12. októbar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3