Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1969, Qupperneq 4

MM
Slldarstúlka
1
skógi
EFTIR VILHELM C. KRISTINSSON
andi kirkja, íilendingar höfðu
játazt henini algjörlega og með
lyktum Staðamála hefst ákveðn
ari sundurgreining hérlendis og
mismunandi smekkur og stíls-
máti.
Þjónar kirkjunnar voru ekki
lengur bundnir leikmanna-
valdi og það /ar ekki lengur
forsenda fyrir stílsmáta þeirra
mianna, sem voru í senn höfð-
ingjar og klerkai. Höfðin.gjarn
ir verða fyrst og fremst leik-
menn, en á dögurn kirkjugoða-
valdsins urðu þeir einnig að
vera lærðir klerkar.
Tíundarlögin urðu til þess að
hefja hér bókmenntastarfa og
lyktir Sað'amála 1297 urðu til
þess að „setja punktinn aftan
við Njálu“ og verða forsenda
nýs smekKs fyrir sagnaskemmt
an, sem var ættaður frá Evrópu
samtimis, lygisögur og riddara-
söguir, en jafnifraimit þeim beinda
safnritin eins og áður segir til
smekks fyrir eldri bókmennta-
hefð. Annálar voru löngum að-
alaagnifræð isam anteíkt út í
Evrópu; hér er tekið að srtiumda
annálaritun seint á 13, öld. Ridd
arasögurraar voru ætlaðar sem
sagnaskemmtur., ævintýrasögur
um erlend efni. Þær nutu mik-
illa vinsælda ekki síðui en Is-
lendingasögur og sagnfræðifróð
leikur. Biskupasögur frá lok-
um 13. aMar og 14. öid enu saga
Árna biskups Þorlákssonar, sem
er ein bezta heimild um sögu
síðari hluta 13. aldar, Lauren-
tíus saga, rituð af Einari presti
Hafliðasyni og G-uðmundarsaga
Arngríms ábóta á Þingeyrum,
og eru þær báðar síðasttöldu
einstakar heimildir um fyrra
helming 14. aldar.
F jölbreytni í ljóðaigerð
eýkst á 14. og 15. öld. Helgi-
kvæðin eru ort út af heilagra
manraa og kvenna sögum kvæði
urn Krist og Krossinn og Maríu
kvæði, sem vori, vinsælust.
Hæst þessara kvæða ber Lilju,
sem er ort um miðja 14. öld.
Höfundur Lilju var Eysteinn
Ásgrímsson, sem lítið er vitað
uim með fuiRri vissu, en ýmsaír
þjóðsögur hatfa mynidazit um
hann og verið settar á bækur
sem sannleikur. Efni kvæðisins
er dýrðaróður til Mariu meyjar
og Kriists, höf. rekuir veraildjar-
söguna eins >g miðaldamenn
skildu hana. ínnileiki og hiti
verksins er einstakur og bygg-
ist á tilfinningahita og iðrun
ökáldsiinB. Höfuindur forðast úr-
eltar og óljósar kenningar og
mótar hugsun sina í einfald-
ara tjáningarforrn og myndum.
Áhrif þessa ljóðabáliks urðu
strax mjög mikil í ljóðagerð hér
lendis. Arngrímur Brandsson
yrkir drápu um Guðmund góða
og þar er Lilja fyrirmyndin um
hátt.
Sagnadansarnir auka á fjöl-
breytnina og víkka tjáningar-
form skáldanna og upp úr þeim
og gömla dróttkvæðunum
spretta rímurniar, sem koma að
nokkru í stað sagna í óbundnu
máli. Þessi söguljóð lifðu lítt
breytt sem kveðskapangrein
næstu sex hundiuð árin. Man-
sönig'Uirmm ssm eir iruragainiguir-
inn að rímunni er erfð frá trú-
badúrum og þýzkum mansöngv
um. Þessi kveðskapargrein varð
gieysivirasael og vairð ailíþýðuikveS
skapur hérlendis, þótt hann
mótaðist upp úr yfirstéttarbók-
rraeraratuim miðaiida. Meran ortu
rímur af riddarasögum, fornald
arsögum, NoregsKonungaswgufn
og þjóðsögum og ævintýrum.
Nokkrar voru ortar upp úr ís-
lendingasögum. Þetta sýnir
hvaða efni var mönnum hug-
stæðast, riddarasögur og ýkju-
sögur færðar í a.þýðlegan bún
ing rímnasöngls. Rímumar lifa
jafnlangt miðóldum í íslenzku
þjóðfélagi.
Hin forna kveðskaparhefð
lifði þó áfram og merkasta verk
ið var Háttalykill, sem kennd
ur er við Loft ríka Guttorms-
son. Edda átti sína velunnara,
en margir voru þeir, sem vildu
telja „hið hefðbundna ljóðaform
loksins dautt“. Arngrímur ábóti
segir „Rædda ég lítt við reglux
Eddu“, við sama tón kveður hjá
Áma Jónssyni, sem vai ábóti á
Munkaþverá, í kvæði hans um
G-uðmund bidkup. Það eru klerk
lærð skáld sein virðast vera
framúrstefnu menn þessara
tíma og í helgikvæðum þeirna
er að finna vaxtarbrodd tím-
anna. Ljóðafomið varð vin-
saeflflia fonm á 14. öld heldiuir en
óbundið mál, og getur þar kom
ið til að einhverju leyti sá
þröngi stakkur sem því var
sniðinn fyrrum, tn var nú rof-
inn af skáldklerkum 14. aldar.
Miðaldamatið mótast með þjóð
inni á þessum öldum og þótt
breytingar verði á atvinnuveg-
um með auknum sjávarútvegi,
þá var það engin eðlisbreyting
á ríkjandi efnahagsformi. At-
vinnuhættir miðalda haldast hér
fram á 19. öld og bókmennta-
hefð miðalda helzt einnig lítt
breytt, rímiur, riddiairaisögur, ís-
lendingasögur og helgiþulur og
síðar sáliraakveðskapur mótast
af skoðunum og smekk miðalda
kirkjunnar. Afstaða manna til
peninga og kaupsýslu hérlendis
fram á 19. og 20. öld var arfur
miðaldakristni. í þjóðsögunum
birtist þetta greinilega, jafnvel
sögur um yfirskyggð pláss, eru
teknar úr miðalda fabúlum. Þar
eimir einnig eftir af fabúlum
fyrir kristni, náttúru-dýrkun
og álfatrú, en slíkar fabúlur
féliiu að kristmiuim ævintýra-
heimi miðaldamannsins.
Tilraunir konur.gsvaldsins til
þess að móta hérlendis réttar-
þjóðfélag tókst ekki í þeim mæli
eins og til var stofnað og staf-
aði af veikleika norska kon-
ungsdæmisiras og vanmætti þess
að skipa málum í þá átt í Nor-
egi. Agaleysi og ófriðui ein-
kenndi 14. og 15 öld, þó var
ástandið ekki eins nálægt upp-
lausn sem á 13. öld. Aðgreining
ríkis og kirkjuvalds jók spenn-
uinia og liæirdómuir vair einskorð-
aðri við klerka heldur en á öld
um goðakirkjunnar. Tengslin
verða nánari við Noreg, bæði
kirkjunnar og höfðingja, eign-
anhald jiairða bneytiist raokkiuð,
kikjan hefur jarðasafn sitt og
leiguliðum og hjáleigubændum
fjölgar. Með skreiðarsölunrai
eykst auður i lar.dinu og hagur
landsmanna virðist skárri á
þessum öldum heidur en á 13.
öld, sem má þakka betri efraa-
hag meiri útfiutningi og hags-
muna lsegri stéttanna er betuir
gætt í Jónsbók heldur en var í
el'diri iiagaisknám. Áhrdf pesta
þá einkum Svarta dauða
varð til þess að hækka kaup og
auðvelda mönnum leiguhald á
jörðum, leigupeningur auðveld
aðii þetta eininig. Korauinigsvald
tekur ekki að eflast verulega
hériendis fyrr en með eflingu
þess í Danmörku á síðari hluta
15. aldar.
Við ökum greitt eftir skógar-
götunni, ég við stýrið, Billi frændi
dottandi við hlið mér, en kelling-
arnar afturí: Gugga kona Billa að
prjóna vettlinga utan um bólgna
fingurna á Billa undir veturinn, en
konan mln að lesa um gullfingur-
inn á James Bond. — Af og til
rekur hún upp vein og endursegir
mest krassandi kaflana úr sög-
unni; hún hefur alltaf getað ein-
beiitt sér að viðfa'ngsefraum sínum
blessunin, — ég man það síðan
hún lagði snörur sínar í götu mína
um árið. Ég neyrai aö reikna út
ben'síraeyðsfuna á hvem ekinn
kílómeter og hálf öfunda Billa
frænda af því að geta fengið sér
blund.
Er við ökum framhjá stónum
eldiviðarstöflum bregður Tobba,
konan mín, sér í hlutverk sögu-
manns með viðeigandi hljóðum og
við það hrekkur Blllí upp, reisir
sig við í sætin'U, skrúfar n'iður tvliið
arrúðuna, stingur hausnum út og
andar að sér skógarilminum, „En
sá ilmur", segir hann og dæsir.
„Langt síðan maður hefur komið
hingað. Vist ekki síðan maður var
í síldinni og skrapp hingað í
kendiríi".
Og þá er fjandinn laus. Billi
beinir talinu að síldartímanum;
þessum indæla tíma þegar maður
vann eins og sleggja fyrir morð
fjár, en gekk þess í milli með vasa
pelann í öðrum rassvasanum, en
búnt af blómlegum söltunarstúlk-
um í skrautöskju I hinum. Og Billi
frændi fer að veiða upp úr mér
sögur úr síldinni með tilheyrandi
athugasemdum og hæfilegri
klæmsku. Það er útilokað annað
en kellingarnar leggi við eyrun.
„Ekiki get ég nú ímyndað mér
hann Batta minn sem harðsnúinn
síldarkafalér með svip, veifandi
um sig her af gálum. Varla einu
si.nni eftir að hafa hellt í sig hálfri
flöskti af þrælsterkri taugasmurn-
ingu", segir Tobba, eiginkona mín,
og er nú hætt að spegla sig I
gullfingri James Bonds, en horfir
í staðinn með vanþóknunarsvip út
í vegarkantinn.
„Taktu lífinu með ró Tobba
mln", segir Billi. „Menn ýkja alltaf
svolítið í sögum úr síldinni".
„Ja, ég veit ekki", segir Tobba.
„Það getur nú svo sem verið að
Batti hafi snúist á hæl og tá í
kringum þessar dræsur þótt hann
snúist ekki á hæl og tá i kring-
um mig. Ég hef aidrei verið f síld
og guðiaí'mátt’ugumsélofogdýrð
fyriinþað".
„Maður var nú ungur þá", segi
ég rétit s>i svona, tiil að tægja
storminn og ég er kominn niður
I golu með snakki einu saman
þegar við komum í tjaldstað.
Tjaldið rís í fyrstu atrennu,
Tobba dettur ekki um stögin,
Billi brennir sig ekki á prímusn-
um, Gugga neitar ekki að vaska
upp og ég helli ekki niður súpu;
það er iogn í herbúðunum og fyrr
en vairtr tiggjuim viið ölf á melt'Un'nii
fyrir framan tjaldið, reykjandi eftir
vel heppnaða máltíð.
Tobba litur á mig viðurkenning-
araugum af því sötrið í Billa var
hærra en sötrið í mér og allt er
í stakasta lagi.
Skyndilega hljómar sterkur
kvenmannsskrækur úr næsta
rjóðri, þá hressilegur hrossahlátur
úr sama barka, en síðan:
„Láttu mig vera asninn þinn,
geturðu ekki stillt þig svona rétt
um hábjantan daglnn. Heldurðu ég
hefði faríð með þér í útilegu hefði
ég vitað þú værir kynóður? Svona
er að fara út í skóg með blá-
ókunnugum mönnum".
Vandlætingarherpingur kemur í
andlit eiginkvenna okkar Billa
frænda, en við lítum hvor á annan
með glampa í augum og fáum
okkur aðra sígarettu.
Nú kveða við enn hærri öskur
og fylgja því skruðningar miklir.
Vit'um við e'k'kii fynr en í geg'raum
trjárunna kemur kvenmaður í
hendingskasti og skellur endi-
langur við fætur okkar Billa. Og
það er nú heldur en ekki kven-
maður í lagi; Ijóst hárið fellur eins
og foss niður eftir bakinu, í and-
litinu er vísast pund af snyrti-
varningi og stredsbuxurnar ná
varla fyrir holdugan bakhlutann.
M'tlili fingranma hefur hún síga-
rettu.
Við Billi sprettum á fætur og
hjálpum kvenmanninum á fætur og
svei mér ef ekki er af henni séní-
verilmur.
Takk strákar", segir hún og
lagar fötin utan á holdugum lik-
amanum. „Gasalega eruð þið sætir
að hjálpa mér". Því næst hvessir
hún á mig augun. „Húllígúllí, ert
þú ekki gæjinn af bátnurh sem
reddaðir mér um nóttina með
hurðina í síi'da'Pbragganum ? —
Vá. Ég veit ekki hvoT yk'kair er
konan hans, en sú sem á þennan,
hún á karlmann. Gollí, þú sannaðir
það víst ábyggilega á eftir. Ha?".
Hún gefur mér olnbogaskot.
Ég gleymi víst aildnei þren'n'u I
sambandi við þennan atburð
þarna í skóginum. Það fyrst er
ánægjusvipurinn á Billa, annað er
tortímingarsvipurinn á Tobbu og
það þriðja vandræðin sem ég
■kemst í við að segja ertt'hvað,
ásamt raddblænum þegar ég segi:
„E-he. gott kvöld ungfrú".
„Ökei strákar", segir nú stúlk-
an og gengur af stað. „Vá, ég
gteymii aildp&i nóttóhmi okkar",
segir hún á leiðinni inn í runn-
ann aftur og svo snýr hún sér
við, mælir mig allan út með aug-
unum, en hveríur svo inn í runn-
ann.
Ég reyrai að kveikja mér í síga-
rettu, en skelf svo mikið að Billi
frændi verður að hlaupa undir
bagga og kveikja í henni fyrir
mig.
Þegar ég er búinn að sjúga
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
12. okitóbeir 1969