Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1970, Blaðsíða 3

t-----— \
BÖKMENNTIR
OG LISTIR.
íslenzk skáldsagnaritun
ef tir 1940 — 8. grein
Eftir Erlend Jónsson
Milli fortíðar
og samtíðar
JÓN DAN FÆDDIST Á Brunna
stöðum á Vatnsleysuströnd
(1915), nam í verzlunarskóla og
hefur stundað skrifstofustörf;
verið búsettur í Reykjavík; síð
ustu árin ríkisféhirðir.
Hvort tveggja: uppruninn í
sveitinni og störfin í borginni
og þau óliku umhverfi, sem eru
sveit og borg, birtast með ýms-
um hætti í skáldverkum Jóns,
blandast saman, togast á, sam-
eina, sundra. Söguefni Jóns eru
flest úr sveitinni, og í samræmi
við slík efni fylgir Jón Dan
hefðbundnu frásöguformi. Hins
vegar verða sögur hans varlega
flokkaðar með sveitasögum, ef
orðið sveitasaga er eindregið
skilið sem sveitalífslýsing. Og
raunsæjar eru sögur Jóns Dan
engan veginn, síður en svo.
Lífsbarátta sveitafólks verður
honum sárasjaldan að yrkis-
efni, að minnsta kosti ekki
beinlínis. Og persónur hans
minna lítt á íslenzkt sveitafólk,
eins og það gerist og gengur.
Ennfremur eru sögur Jóns Dan
næsta óháðar ári og öld. Oft er
vant að ráða af efni þeirra,
hvenær þær eiga að gerast.
Gamla og nýja tímanum er ein-
att ruglað saman. Efnið reikar
þetta milli óljósrar fortíðar og
þokukenndar nútíðar. Boðskap
ur sagna Jóns miðast ekki held-
ur við fornar íslenzkar dygð-
ir, en stefnir að hinu frumstæð-
asta og hráasta í mannlegu eðli,
sem telst hvorki gamalt né nýtt,
innlent né útlent, heldur að-
eins mannlegt, það er að segja,
þar sem leiðarhnoða efnisins
verður ekki svo óraunverulegt,
að það hreint og beint missi
marks. Höfundur sýnist hafa
látið sögur sýnar gerast í ís-
lenzkri sveit, t.d. í átthögum
sínum, fyrir þá sök eina, að sá
vettvangur var nærtækastur,
en ekki vegna hins, að hann
leitist neins staðar við að
skyggna það líf, sem lifað var
í sveitinni sérstaklega.
— ★ —
Jón Dan fór hægt af stað
sem rithöfundur, þreifaði fyrst
fyrir sér með því að birta sög-
ur í txmaritum og var orðinn
rösklega fertugur, þegar hann
sendi frá sér fyrstu bókina,
sem heitir Þytur um nótt (1956)
og er safn tíu stuttra sagna.
Strax í fyrstu sögu þeirrarbók
ar gefur sýn yfir megnið af síð-
ari sagnaskáldskap Jóns. Dan.
Efnið er í stórum dráttum þetta:
Ung stúlka ræðst í kaupavinnu
að bænum Brokey og kvíðir fyr
ir blautum engjum, er vöruð
við kvensemi og fláttskap
bóndasonar, sinnir viðvörun-
inni ekki meir en svo, að hún
hverfur ólétt heim að hausti og
kvartar svo sáran yfir blautu
engjunum í Brokey.
Á ytra borði ber sagan keim
af þjóðsögu. Stúlkan leggur af
stað ,,með nesti og nýja skó“.
Slíkt orðalag gefur frásögninni
fornlegt yfirbragð. En grimmi-
leg atburðarás sögunnar er tæp
ast upprunnin í íslenzkri þjóð-
trú, sem túlkar örlögin eins og
ráðstöfun æðri máttarvalda. Það
eru hvorki álög né illar vættir,
sem valda ógæfu söguhetjunn-
ar, heldur ástríða og veikleiki
hennar sjálfrar, sem nær yfir
henni svo djöfullegu valdi,. að
hvorki hún né aðrir fá við
spornað.
Svipuðu máli gegnir um sög-
una Álfur. Þar er gerð tilraun
að útskýra þjóðsögu, en úr
verður fjarræn og óhlutkennd
frásögn, sem er snotur í sjálfu
sér, en nálgast hvorki söguleg-
an skáldskap né raunsæjan.
Tvær sögur — en svo nefnist
ein saga bókarinnar, er af sama
toga og Blautu engjarnar í
Brokey, ,,syndin og sorgin við
hvert fótmál“, fólk í heljar-
greipum ástríðnanna; fólk, sem
hvorki nýtur né þjáist, heldur
hrekst fram og aftur undan því
afli, sem eru þess eigin langan-
ir. Ánamaðkar og Kaupverð gæf
unnar stefna meir í átt til raun
sæis, einkum síðar nefnda sag-
an, sem kemur fyrir sjónir eins
og dokumentarísk frásaga. Báð
ar eru sögur þessar af ungum
drengjum, og sanna þær með
ýmsum öðrum sögum Jóns Dan,
að honum lætur langbezt að
lýsa börnum. Barnalýsingar
Jóns Dan eru að sínu leyti eins
trúverðugar og lýsingar Elías
ar Mar á gömlu fólki. Jörð í
festum heitir svo síðasta saga
bókarinnar og er glöggt dæmi
um andstæðurnar í skáldskap
Jóns Dan. Sveitin er þar sett
fyrir sjónir eins og tákn hreins
og óspillts lífernis, fagurs
mannlífs: heimasæta í sveit fer
suður, giftist. Afa hennar heima
þykir allt undir komið, að hún
snúi heim með manni sínum (sem
vinnur á Yellinum) og taki við
föðurleifð sinni og beitir til
þess kynlegum brögðum. En allt
kemur fyrir ekki, „það hefur
alltaf staðið til að við færum
suður í haust. . . Já. . . það
hefur alltaf staðið til,“ segja
ungu hjónin hvort í kapp við
annað.
Sá þáttur Jarðar í festum,
sem greinir frá flutningi ungr-
ar sveitastúlku til Reykjavík-
ur, er tekinn beint úr samtím-
anum. Að öðru leyti er sagan
fremur yfirborðskennd. Og af-
inn í sögunni, gamall sveitamað
ur, er harla ósennilegur sem
slíkur. Ræður hans um mold-
ina eru ekki sveitamanns, held
ur innisetumanns í kaupstað,
sem dreymir um langt sumarfrí
í fögru landslagi og góðu veðri.
Ekki verður annað sagt en
Þyti um nótt væri vel tekið af
gagnrýnendum. „Höfundur sem
vekur traust“ — svo nefndi
Bjarni Benediktsson frá Hof-
teigi sína umsögn. Bjarni benti
réttilega á, að Jón Dan væri
ekki raunsætt skáld „í venju-
legri merkingu þeirra cyrða:
ádeila ellegar boðskapur ligg-
ur honum fjarri, persónur hans
rísa ekki af þjóðfélagslegum
bakgrunni — þær eru annað
hvort fullvaldar af sjálfum sér
eða umkomulausar fyrir innri
rök. Jón Dan lætur sig meira
varða rökkvaða launstígu hjart
ans en lýstar breiðgötur um-
hverfis og samfélags.".
Bjarni tók að vísu of djúpt í
árinni, að boðskapur lægi Jóni
Dan fjarri. En Bjarni mun hafa
átt við þjóðfélagslegan boð-
skap í pólitískum skilningi, og
eru orð hans kórrétt með þeim
fyrirvara.
Frá útkomu Þyts um nótt liðu
tvö ár til útkomu næstu bókar,
en þar með sendi Jón Dan frá
sér fyrstu skóldsögu sína, Sjáv
arföll (1958). Það er fremur
stutt skáld-saga og ber sömu
einkenni og Blautu engjarnar í
Brokey og aðrar sögur Jóns
Dan af því tagi. Sögusviðið er
greinilega átthagar höfund-
ar — einhvers staðar miUi
Reykjavíkur og Keflavíkur.
Þetta er sveitasaga að forminu
til og minnir um sumt á gamla
daga, en á þó að gerast, eftir
að Völlurinn er kominn til sög-
unnar. Annmarkar þessarar
skáldsögu eru einkum fólgnir í
óljósu tímatali, ef ekki hrein-
um og beinum anakrónisma. Að
alsöguhetjan, nefnd Þorri, er
t.d. sögð aðeins tuttugu og sjö
ára að aldri. Engu síður er gef
ið í skyn, að Þorri eigi að baki
drjúglangt æviskeið sem full-
tiða persóna.
Sýnu verr kemur boðskapur
sögunnar heim við persónur
hennar og atburði. í framferði
eru persónurnar sumar pakk og
rustalýður, aðrar á annan hátt
lítilsigldar, en engu síður upp-
Framhald á hls. 11
Hrafn Gunnlaugsson
HILDUR
Langt er síðan ég sleit þær taugar
er bundu mig við auðmýkt þína og mildi.
Ótrúlega langt.
Sólir hafa brennt hörund mitt
og varir mínar skorpnað á vetrum.
Nú stöndum við bæði í snjóbráðinni
og bíðum eftir næsta vagni.
Þú varast að líta á mig
og lætur eins og þú þekkir mig ekki.
Vandræðalegar hendur þínar borast ofan í kápu-
vasana
og þú rótar í snjónum með öðrum fætinum.
Mig langar að ganga til þín og segja eitthvað
en gömul beiskja brýtur af vilja mínum.
Mér er innanbrjósts eins og afbrotamanni
sem er staðinn að verki.
Þá lyftirðu skyndilega höfði
og augu þín ryðjast í gegnum þvermóð-ku mína
og brenna hjarta mitt.
8. marz 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3