Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1970, Qupperneq 2

■■as»%assb-
11 jlFW ,®lpl
m&f?.
•' 'íl
*^‘5 ; '/'W
Ásímær
Gríms
og
tengdamóðir Ibsens
-
Grimur Xhomsen
loks að hún fann honum fátt
til kosta en flest til foráttu. Á
efri árum lagðist hún fast á
móti þeirri viðteknu skoðun
manna, að Bjömson og verk
hans hefðu haft nokkur áhrif
á hennar eigin verk.
Árið 1861 settist Magdalene
Thoresen að í Kaupmannahöfn
og ári síðar gaf hún verk út í
fyrsta sinni undir fullu nafni.
í ársbyrjun 1864 gaf hún svo
út „Signes historie“. Því verki
var geysivel tekið og það þýtt
á nokkrar tungur. Ibsen hugn-
aði bókin ekki en flíkaði því
ekki, þar sem tengdafólk átti í
hlut. Svo var raunar í fleiri
tilvikum. Hann var tregur til
þess að segja vinum sínum og
kunningjum í höfundastétt frá
þeim göllum sem honum þótti á
bókum þeirra.
Magdalene Thoresen hafði
tekið sig upp í Danmörku um
tuttugu og þriggja ára aldur og
flutzt til Noregs. Hún hreifst
mjög af norsku landslagi, sögu
og bókmenntum og einsetti sér
að „gerast Norðmaður". Þetta
háði málfari hennar og stíl ævi-
langt. Hún viðaði að sér og
kom sér upp sérkennilegum
orðaforða, nokkurs konar
blöndu af ýmsum mállýzkanna.
Þetta ásamt með fleiru
runnu af sömu og svip-
uðuim ástæðum var henni
mikill fjötur um fót og veikti
stöðu hennar verulega. Árið
1866 settist hún við að semja
skáldsögu, „Solen í Siljedalen",
við ákaflega erfiðar aðstæður.
En bókinni lauk hún og gaf út.
Þegar Ibsen fékk hana í hend-
ur, ritaði hann tengdamóður
sinni nokkur lofsyrði en gat
ekki stillt sig um að hnýta fá-
einum vingjamlegum ráðlegg-
ingum um málfar aftan við. En
þessi kunningjaráð féllu í grýtt
an jarðveg. Bókinni var þó
prýðilega tekið í Kaupmanna-
höfn en í Noregi fór á aðra
lund og það olli Magdalene sár
um vonbrigðum. Við það bætt-
ist svo, að hún sótti hvað eftir
annað um ferðastyrk úr
Schæffer-sjóðnum en féklk
aldrei. Jafnvel kom til þess, að
þá er höfundur nokkur, sem
sótt hafði jafnframt um styrk-
inn dró umsókn sína til baka
vegna þess, að hann vildi ekki
keppa við Magdalene, þá var
styrkveiting úr sjóðnum felld
niður það árið. Þá þótti Magda-
lene mælirinn loks fullur. Hún
hélzt nú ekki lengur við í Nor-
egi en hélt aftur til Kaup-
mannahafnar. Er Ibsen, tengda
sonur hennar, sá að ráð hans
höfðu verið einskis megnug
missti hann loks þolinmæðina
og ritaði útgefanda sínum í
Danmörku, Hegel, bréf snemma
árs 1869; það var þess efnis að
bók Magdalene væri afleit og
jafnaði hann henni við „von-
lausan samsetning" nokkurn,
danskan, um brunann mikla
árið 1728. Höfundur þeirrar
bókar hafði orðið skotspónn sam
tíðarmanna sinna en aðhláturs-
efni seinni tíma fólki fyrir
hlægilega tilgerð í stíl og mál-
fari. Ennfremur kvað Ibsen
skáldsögu tengdamóður sinnar
lausa í reipunum og bætir því
við um málfarið að hann hafi
„hvorki fyrr né síðar séð nokk
urri tungu misþyrmt álíka á
prenti.“ Hann kveður það einu
bjargarvon skáldkonunnar að
láta alþýðumálið í friði fram-
vegis. Ibsen gekk vafalaust gott
eitt til með þessum ráðlegging-
um sínum. Og hann hélt áfram
að rita Magdalene í vinsamleg-
um tóni; lofaði jafnvel stöku
verk hennar. En hún lét sér
ekki segjast að heldur.
Þótt ólik væru, Ibsen og
Magdalene Thoresen, hvort
sem var að skapgerð eða í
skáldskap þá rofnaði sam-
band þeirra aldrei algerlega.
Súsanna, dóttir Magdalene og
kona Ibsens, sá um það. Magda-
lene heimsótti þau hjónin í
Róm og Dresden og á efri árum
í Osló (Kristíaníu). Hún var
ætíð hreinskilin og upplitsdjörf
við tengdason sinn, en aldrei
sá hún hæfileika hans né gáf-
ur í réttu Ijósi. Hún var dóttir
rómantikurinnar. Ibsen til-
heyrði annarri veröld, sem
Magdalene lagði aldrei leið
sína til um ævina. í minning-
um Georgs Brandes er frá því
sagt að á sjöunda tugi aldar-
innar hafi henni enn þótt
skáldskapur Ibsens „lágkúru-
legur og rislitill“, og haldið því
fram að hann væri að verulegu
leyti sprottinn af lestri Ibsens
og rökfestu hans. Er „Gen-
gangere" Ibsens komu út árið
1881 og vöktu mikla reiði —og
hneykslunaröldu, lagðist Magda
lene þó ekki á sveif með dóm-
endum og almenningi, en bar
heldur í bætifláka fyrir Ibsen.
Hún lætur að því liggja að dóm-
arnir verði mildaðir er fram
líði stundir og fordæmir að
auki heldur leirborið og fátæk-
lega hugsað kvæði, eftir
Andreas Munch, þar sem ráð-
izt er á Ibsen og verfcið.
Árið 1870 var leikrit Magda-
lene sjálfrar, ,,Et rigt Parti“,
loks sett á svið samtímis í
Kaupmannahöfn og Osló. Þar
hafði henni tekizt mun betur
upp og hæfileikar hennar not-
ið sín fremur en í sagnagerð-
inni enda þóttist Ibsen nú loks
geta hrósað henni af einlægni
og gerði það líka. Hann lýsti
kostum hennar og hæfileikum til
ritstarfa fögrum orðum. Hann
segist ekki vita hug gagnrýn-
enda um verkið en hafi þeir
haft eitthvað út á það að setja
þá skuli Magdalene kæra sig
kollótta.
Verk Magdalene vakti ræðu
manna og hlaut nokkra viður-
kenningu meðal gagnrýnenda,
þótt það sé nú löngu fallið í
gleymsku og dá. Raunar verð-
ur hið sama sagt um flest rit-
verk hennar. Þó er engin
ástæða til þess að ætla að Ib-
sen hafi ekki verið alvara í
bréfi sínu, enda þótt honum
hafi eflaust aðallega gengið
það til að uppörva skáldkon-
una og ýta henni til að segja
óhrædd hug sinn ljósar í verk-
um sínum.
Ibsen hélt áfram að fylgjast
með ritstörfum tengdamóður
sinnar. Og hún lá ekki á liði
sínu. Hún samdi nú hvert leik-
ritið á fætur öðru og eru flest
gleymd, en gefa ágæta hug-
mynd um höfundinn og áhuga-
mál hennar. Þá hélt hún áfram
sagnaritun, gaf út nokkur
ljóðasöfin og skrifaði jafnt og
þétt í blöð og tímarit.
Hin harða gagnrýni sem
mörg verk Magdalene Thore-
sen sættu varð til þess að hún
áleit sig misskilinn höfund og
vanmetinn alla ævi. Hún var
dæmigert afsprengi síðróm-
antíkurinnar og áttaði sig
aldrei á straumunum í samtíð-
arbókmenntunum. Hún hengdi
sig snemma í hetjudýrkun
Ohlenschlagers og alþýðudýrk
un Björnsons og áttaði sig
aldrei á því að hún hafði misst
af lestinni. Það var aðeins á
einu sviði, sem henni tókst að
lýsa hlutunum líkt og þeir
komu fyrir; það voru lýsingar
hennar á náttúru Noregs og
áhrifum hennar. Þegar bréf
Magdalene komu út árið 1919
ritaði Kristian Elster um hana
á þá leið að það væri í raun-
inni aðdáunarvert, hversu heill
og ákafur áhugi þessarar
rosknu, danskfæddu konu væri
á Noregi og norsku þjóðinni.
Lýsingar Magdalene á vestur-
og norðurnorskri náttúru og
landslagi og lífi fólks þar hafa
mest til síns ágætis af öllum
verkum hennar ásamt bréfun-
um. En enda þótt ritverk henn-
ar skipi ekki mikið rúm í bók-
menntasögunni né hefðu mikla
þýðingu fyrir samtímabók-
menntimar þá hafði hún sjálf
talsvert hlutverk með höndum.
Eiginleikar hennar margir, sem
hér hafa verið taldir upp að
framan höfðu djúp áhrif á
marga málsmetandi menn sem
kynntust henni. Eigin ævi henn-
ar varð mesta skáldsaga henn-
ar.
Magdalene Thoresen fæddist
hinn þriðja júní árið 1819 í
Fredericia við Litlabelti. Faðir
hennar var sjómaður, sérkenni-
legur maður og heldur drykk-
felldur. Auk sjómennskunnar
rak hann knæpu í heimahúsum.
Ekki fara miklar sögur af
heimilisháttum þama, en þó
virðist sem móðir Magdalene
hafi ekki lagt mikla rækt við
uppeldi dótturinnar, enda fór
hún til vistar hjá ömmu sinni
fjórtán ára gömul. Amman var
sérstæð kona og afar trúuð og
hafði allmikil áhrif á Magda-
lene. Er gamla konan lézt fór
Magdalene aftur í heimahús og
bjó þar í sex stormasöm og
óróleg ár. Hún fékk að erfðum
frá föður sínum þunglyndi og
ástríðuþunga en á hinn bóginn
sterka frelsiskennd og fyrir-
litningu á borgaralegum venj-
um og háttum. Hún minnist þess
seinna hve heppin hún hefði
verið að komast í tæka tíð brott
úr þessu æskuumhverfi sínu í
Fredericia; áður en hún varð
fyrir verulegum skakkaföllum
á skapgerð og sálu sinni.
Bjargvættur hennar, sem svo
er nefndur, var auðugur verk-
smiðjueigandi, sem eitt sinn
var á ferð um Fredericia og
hitti hana. Hann gerði sér ljósa
hæfileika hennar og lærdóms-
þrá og kom henni til Kaup-
mannahafnar þar sem hún
stundaði síðan nám í þýzku og
frönsku þar til hún lauk kenn-
araprófi eftir tæp þrjú ár.
Það var í Kaupmannahöfn
sem hún hitti þann mann sem
dýpst áhrif hafði á tilfinning-
ar hennar um ævina. Það var
hinn ungi og gáfaði íslending-
ur, Grímur Thomsen. Um það
leyti sem Magdalene komst í
kynni við hann, vann hann að
doktorsritgerð sinni um Byron
lávarð og hélt oft langar og
leiftrandi tölur fyrir henni um
uppreisnarhug þessa mikla Eng-
lendings svo og um rómantíska
samtíðarhöfunda. Hann var
geysilega athafnasamur, fullur
lærdómsþorsta, djarfur og
framgjarn og lífsfjör hans og
ferskleiki ásamt áköfum og
örvandi skapsmunum skipuðu
honum í fremstu röð í hverjum
hópi. Með honum átti Magda-
lene Thoresen hið fyrsta og
jafnframt mesta ástarævintýri
sitt og hún gleymdi honum
aldrei síðan, þótt hann segði
skilið við hana eftir tveggja
ára stormasamt samband
þeirra. Hún minntist hans jafn-
vel af ástríðu á efstu árum sin-
um. í bréfi sem hún ritaði árið
1867 fer hún þeim orðum um
Grím, að hann hafi verið „sér-
kennilegur, villtur maður —
náttúruafl“. Síðan segir hún:
„Hann sleppti svo af mér tak-
inu; vera má að honum hafi
gramizt það síðar meir er hann
svipaðist um eftir mér og komst
að því sér til mikillar furðu að
hann gat ekki gengið að mér
vísri. Ég hef aldrei syrgt það
að hann skyldi sleppa af mér
hendinni. Fyrir vikið komst ég
í kynni við betri mann og hef
átt betri ævi. Samt hef ég ætíð
vitað með sjálfri mér að þeirri
ást sem í mér bjó hefði hann
getað hlúð að og komið tii fulls
þroska. Upp frá því hafa þrá
og söknuður verið fylgifiskar
mínir; ég hef skyggnzt um og
leitað en alltaf gripið í tómt.
Og hæfileikinn til þess að
elska þvarr ekki þegar stundir
liðu fram, heldur óx hann
stöðugt."
Það hlauzt af sambandi
þeirra Gríms og Magdalene, að
hún varð þunguð og fæddi
barn; því var komið fyrir á
barnaheimili einu í Kaup-
mannahöfn. Upp úr því fór
Magdalene til Heróy á Sunn-
mæri og gerðist kennslukona
hinna fimm barna Thoresens
prófasts. Það ferðalag var
flótti. Ári seinna giftist hún
Thoresen. Hann var henni
þrettán árum eldri og hún varð
aldrei verulega hamingjusöm í
sambúðinni við hann. í einu
bréfa sinna kveðst hún aldrei
hafa elskað hann. En hann
annaðist hana vel og veitti
henni allt það sem stóð í hans
valdi.
Það má sjá á bréfum Ibsens
til tengdamóður sinnar að hún
hefur heillað hann í fleiru en
einu tilliti. Þegar hún dvaldist
á Ítalíu 1879—1880 hélt hún
löngum til hjá Ibsen og dóttur
sinni og þá gafst Ibsen færi á
því að gaumgæfa skapgerð
hennar úr nálægð. Á annan
bóginn hreifst hann af frelsis-
þrá hennar en á hinn bóginn
vakti hin gamla yfirráðalöngun
hennar andúð hans. En hann
gat heldur ekki annað en dáðst
að ást hennar á Noregi og
hlustaði hugfanginn á frásagn-
ir hennar og lýsingar á land-
inu. Síðar hafði hann margt í
fari hennar og fortíð að fyrir-
mynd að persónum sínum; t.d.
ýmsa þá eiginleika hennar sem
reynt hafði á í sambandi henn-
ar og Gríms Thomsens. Dæmi
þessa má glöggt sjá í „Rosmers-
holm“, og „Fruen fra Havet“.
Rætt hefur verið um áhrif
þau, sem Magdalene Thoresen
hafði á skáldskap Ibsens og
Björnsons. En fleirum fór líkt
og þeim. Einn þeirra var Georg
Brandes. Magdalene áttaði sig
ekki þegar í stað á mörgum við-
horfum Brandes, sem ekki var
von; það voru persónutöfrar
hans sem heilluðu hana og óbil
andi trú hans á þau málefni og
þær grundvallarreglur sem
hann gerðist málsvari fyrir.
Þau hittust í fyrsta sinni árið
1865. Magdalene var þá rúmlega
hálffimmtug en enn sópaði að
henni og hún vakti óskipta at-
hygli Brandes. Hann gerði sér
þó grein fyrir veikleikum rit-
verka hennar og reikulli dóm-
greind hennar sjálfrar í mörg-
um efnum. Brandes getur þess
að um þetta leyti hafi hún enn
haft takmarkað álit á
skáldskaparhæfileikum Ibsens,
tengdasonar síns og ekki „upp-
götvað“ þá fyrr en löngu síð-
ar. Brandes gaf hreinskilnis-
lega og hnittna lýsingu á henni
í minningum sínum. Hann virti
hana og dáði og ástæða er jafn-
vel til að ætla að honum hafi
um tíma einnig fundizt líkt til
um skáldskap hennar. Hann
sagði hana á einum stað hafa
verið skarpskyggnan sálfræð-
ing í skiptum sínum við mikla
samtíðarmenn sína. Þetta getur
vel verið. En umsögnin á ekki
við um skáldskap hennar. Lífs-
firrð hennar og sveimhugur
ollu því að bækur hennar
hlutu að hafna í glatkistunni.
En persónuleiki hennar var
slíkur að hún hlaut nokkurt
hlutverk í andlegum þroska
Georgs Brandes á þessuim
yngri árum hans. Hún benti á
það með dálitlum rétti að hann
væri of mikil skynsemisvera —
hugsanir hans væru „slípað-
ar“; líkti honum eitt sinn við
ljóslausa krónu, sem héngi
milli annarra, sem kveikt væri
á. Það væri aðeins Ijósið frá
þeim sem lýsti upp þá í miðj-
unni. Sjálf væri hún aðeins
safn kaldra, hálla og slípaðra
glerköngla. Þetta sagði Brand-
es hafa verið nokkurs konar
Framhald á bls. 7
2 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
12. apríl 1970