Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1970, Page 15

Hann kallar ekki
allt
ömmu sína
ÚT er kamið ribvierk
eftir HaUdór Halldórssan,
prófesisor. Baalíiuriiiar nefn-
ir hamin islemzkt arðtjakia-
safn. Söfn höfum við kallað
hitt og annað, sem við höf-
um dregið saman af görnlu,
og geymum á öruggum stað,
til varðveizlu og til sýnis fyr-
ir fólk, svo sem þjóðminja-
safn og náttúrugripasafn.
Talshættirnir, sem Halldór
ranglega kal'lair orðtök, eiga að
vera síungir, og þeir eru
mikilsverður hluti málsins.
Þeir eiga ekki heima á söfn-
um fyrr en málið er allt. Það
er gott og blessað, að gefa
út vísindalegt rit um upp-
runa og æviferil talshátt-
anina, og eyrnamarka hvern
og einn þeim manni, er fyrst-
ur kom með hann á bók, og
vísa til markaskrár. Flestir
talsháttanna urðu til í tál-
máli allþýðunnar, en rithöf-
undar kunnu suma og
skreyttu mál -sitt á bókum.
Flestir þeir, er á bækiur skrif
uðu á seinini öldum voru
skólagengnir menn, og sumir
þeirra skrifuðu vont mál,
blandið áhrifum framandi
mála er þeir höfðu lært
graut í. Þeir fara kannski
rangt með suma talshættina
og misskilja aðra. Hjá þeim
finnast líka tálshættir, er þeir
hafa hnoðað saman sjálfir, ef
talshætti skyldi kalila suma
hverja. Maður tínir það lak-
asta úr af berjum og fleyg-
ir, þegar komið er af berja-
mó.
Þessi bók Halldórs er gef-
in út í stóru upplagi fyrir
almenning, en hún er ekki
fullnægjandi handbók sem
slík. Það vantar handbók
með talsháttum íálenzkrar
tungu, og þeim einum, sem
gæddir eru þeim einfaldleika
og þrótti, er til laniglífis horf-
ir. Þar þarf ekki að geta um
uppruna hvers eins, enda eru
fæstir upphafsmanna kunnir.
Góður talsháttur stendur
undir sjálifum sér. Tals-
háttur er mynd í orðum,
líking. Það er brugðið upp
mynd, dæmisögu, athöfn, er á
sér líkingu við það, sem um
er rætt. Talshættir gera mælt
mál og ritað áhrifameira og
sterkara, ef þeir eru notaðir
í hófi. En þeir hafia eikki fullt
gildi, nema báðir sjái mynd-
ina rétta, sá sem talar eða
skrifar og sá sem hlustar eða
les. Þegar myndskynjunin er
horfin, má eins nota eitt orð
í stað orðamyndarinnar. Hall-
dór talar um að talshættir
séu myndhverfir. Þetta minn-
ir á ranghverfu, úthverfu.
Getum við kallað dæmisögur
Krists og annarra meistara,
myndhverfur?
Talshættir verða aliir
til með sama hætti. Orðhag-
ur maður gerir nýja orða-
mynd og notar í frásögn eða
tilsvari. Mynd, sem er nægj-
anlega snjöl'l og auðskilin,
öðlast líf, berst út meðal
manna og er notuð þegar
hæfa þykiir. Aðrar góðar orða
myndir eru staðbundnar, eru
ekki hæfar til notkunar und-
ir mismunandi kringumstæð-
um. Þær geta samt lifað sem
snjallmæli á sínum uppruna-
stað. Halildór segir um einn
Hugleiöingar
um
talshætti
eftir
Magnús
Gestsson
talshátt, að þetta sé senni-
lega í fyrstu hnyttiyrði. „Orð
heppinn maður hefur sagt urri
annan“, bætir hann við. En
getum við ekki sagt, að allir
talshættir hafi upphafizt sem
hnyttni, orðheppni?
Flesta talshætti í okkar
máli hefur alþýðan myndað
og haft á takteinum í mæltu
máli. Flestir hafa svo komizt.
á bækur fyrr eða síðar.
Myndlistarmenn hafa fæðzt
meðal okkar á öl'lum öldum,
en fram á þessa öld voru orð
hins mælta máls hið eina til-
tæka myndgerðarefni hjá öll-
um fjöldanum. Listamannaefn
in voru búskussar flestir, og
margir utangátta meira en
aðrir, en þeir lögðu stundum
orð í belg. Eg minnist ná-
granna míns, er ég var að al-
ast upp við Breiðafjörð.
Hann var þá gamall maður.
Ekki kunni hann að skrifa,
en hann var læs vel. Þessi
maður var orðhagur, svo að í
almæli var. Vafalaust kunni
hann marga góða talshætti,
en tamara virtist honum
vera, að nota sínar eigin orð-
myndir, þegar honum þótti
hæfa að nota líkingar. Mynd-
ir hans voru dregnar sterk-
ari litum og ýktar meira en
almennt gerðist. Þó voru þær
auðski'ldar. Sennilega hefði
hann getað orðið mikill mynd
listarmaður á léreft eða stein.
Hann sagði um nágranna sinn,
lítilsigldan og fátækan, er sat
inni í kór undir messu: „Og
þarna sat Gvendur eins og
vel skitinn kúkur.“ Þegar
þetta gerðist var sá forni
háttur ekki aflagður, að
ganga öma sinna úti í nátt-
úrunni. Og nefndur úrgangur
gat þá tekið á sig hinar
stæðilegustu myndir, þegar
heilsugott fólk var annars
vegar. Til þess að þessi tals-
háttur gamla mannsins standi
fyrir sínu, þurfa þeir, er nota
hann oig heyra, að geta séð
fyrir sór í huganum snyrti-
legan kúk, trónandi á sóma-
sam'legum stað úti á velli.
Talshátturinn, að leika á
aflg oddi, er töíLuivert notað-
ur enn í dag. Mér var sagt,
þegar ég var í skóla, að orð-
ið als ætti að skrifa þarna
með einu elli, því átt væri við
al, verkfærið úr járni, aflangt
og með oddi á öðrum eða báð-
um endum, sem notað hefur
verið hér á landi um aldir til
að stinga göt á skinn og bora
göt á viðarfjalir. En hvaða
asskotans hlutur var það,
sem hafði leikið, snúizt á als
oddi? Hjá forfeðrum okkar
var litið um snúningstæki í
verkfærum. Lærðum mönnum
seinni tímia vir’ðist hafa sézt
yfir ráðninguna, ekki fundið
hana á bókum. Halldór kann
ekki skil á þessu í bók sinni,
hinni nýju. Nokkru fyrir jól-
in síðustu var ég að skoða
kornmölunarkvörn forna,
sem nú er í einkasafni Egils
bónda Ólafssonar á Hnjóti
við Patreksfjörð. Egill hafði
spurt gamalt fólk um heiti
hinna einstöku hluta, er
kvörnin samanstendur af.
Neðan í miðjum efri steini
kvarnarinnar er járnspöng,
eins og verið hefur í öllum
slíkum steinum. Neðan í
spönginni miðri er ho'la, hálf-
kúlulaga, og upp í hana
gengur endi á lóðréttum
teini. Hann er gildastur um
miðju, mjókkandi upp, en sleg-
inn í skarpan odd í neðri
endann. En sá endinn er rek-
inn nokkuð í slá, er komið
er fyrir neðan við botn kvarn
arstokksins. Þessa þverslá er
hægt að hreyfa upp og niður
og létta þannig mismunandi
mikið á efri steininum. Efri
steinrainum var svo snúið
eins og hjóli þegar malað var.
Þegar Egill sagði mér, að
nefndur járnteinn, er efri
steinninn lék eða snérist á,
hefði á Vestfjörðum og efa-
laust víðar um land heitið al-
ur, þá rann upp fyrir mér Ijós.
— Kvarnarsteinninn lék á
als oddi í bókstaflegri merk-
ingu, og maiaði. Hvað gerði
svo ekki kattarskömmin, þeg-
ar vel lá á henni? Hún mal-
aði líka.
Halldóri Halldórssyni hefur
orðið það á, í upphafi þess,
að hann fór að ræða opin-
berlega um talsihætti, að kalla
þá röngu nafni. Þetta hefur
sennilega orðið þannig, að
hann hefir rekizt á heiti sitt,
,,orðtak“, í prentuðu máii
misvitra fræðimanna.
Ég sé að Sigfús Blöndal er
ekki með afmarkaða merk
ingu í orðinu orðtak, og hrær-
ir reyndar saman orðtaki og
talshætti. f orðabók Árna
Böðvarssonar er orðið tals-
háttur látið gilda, orðtak,
orðtæki, en orðtak merkir
þar sama og talsháttur, mál-
tæki. Einkennileg meðferð á
tveimur ágætum orðum, sem
hafa aðskildar og afmarkaðar
meiningar í hugum alls þorra
þess fólks, er sæmilega er
mælt á íálenzka tungu.
Merking orðsins orðtak var
ákveðin og afmörkuð þar sem
ég ólst upp við Breiðafjörð.
„Þetta er orðtak hans“.
„Hann hefur þetta að orð
taki“, var sagt um einstök
orð eða sérstæðar setningar,
er eiim og annar notuðu í
tíma og ótíma, til áherzlu í
frásögn, í ávarpi, eða sem
upphrópun. Sumir, sem þessu
marki voru brenndir, stigu
kannski ekki í vitið, aðrir
voru ekki síður gefnir en
hverjir aðrir. Einn notaði
mjög orðið dru'llugott um hitt
og annað, sem honum líkaði
allvel. Annar kallaði flesta
kunnuga, og jafnvel marga
sér ókunnuga, elskurnar sín-
ar í viðtali. Og prestur einn
hafði að viðkvæði: „Ja, mik-
ill asskoti", og þóttist v-st
með þessu tilbrigði komast
framhjá því að bölva form-
lega. Slíkt og annað eins var
hent á lofti af gamansömu
fólki. Og þessi séreinkenni í
máli hétu sínu ákveðna nafni:
orðtök.
Ég hef spurt nokkra ein-
staklinga hingað og þangað
að af landinu, um merkingu
orðins orðtak í þeirra heima
byggðum, og skilningur þess-
ara manna á orðinu hefur
verið sá sami og minn. Fróm-
ir lærdómsmenn eru svo
þessi árin að orðtaka bækur,
og verknaðurinn mun þá
heita orðtaka. Ég sé ekki, að
það komist öllu meira fyrir
innan skynsamlegra merkinga
marka margnefnds orðs. Þar
virðist vera fullskipað á
garða. Það getur vél verið, að
þetta margnefnda heiti hafi
haft aðra, eða reikulli merk-
ingu fyrr á tímum. Mörg af
okkar orðum hafa breytt um
merkingu í tímanna rás.
Sennilega hefur orðið orð-
tak ekki komizt víða á bæk-
ur með núverandi merkingu.
Bændafólkið við Breiða-
fjörðinn beitti fyrir sig tals-
háttum, ekki síður en aðrir
fslendingar fyrr og síðar, á
þeim tíma er ég ólst þar upp.
En talshættirnir voru ekki að
jafnaði nefndir sérstöku
nafni, frekar en aðrir sjálf-
sagðir partar málsins. Sumir,
sem töluðu kannski ekki lak-
ara mál, en ýmsir af lærð-
um mönnum við Háskólann
nú, kunnu ekki svo mikið í
málfræði, vísindalegri, að
þekkja heiti orðflokkanna,
hvað þá skilgreiningu þeirra.
Einhvern veginn komst gildi
orðsins talsháttur inn í minn
haus, þegar á unglingsárum,
og sennilega hef ég haft það
úr bókum. Staðfestingu fékk
ég á skilninigi minum á orð-
inu hjá íslenzkukennara í
skóla, að mig minnir hjá séra
Kristni Stefánssyni.
Heyrt hef ég svo orðið
talshátt notað í réttri merk-
ingu, öðru hverju á liðnum
árum, og nú síðast hjá ekki
ómerkari manni, en Þórði
Tómassyni, safnverði í Skóg-
um, í erindi, er hann flutti í
útvarpið.
Ekki hef ég heyrt orðið
talshátt notað í annarri merk
ingu en þeirri, er ég nota í
þessum pistli. Orðið orðtak
hefur verið á seinni tímum og
er enn í fullri notkun vítt
um land, í þeirri merkingu er
ég hef frá greint. Það þætti
skrítið tiltæki hjá bónda, er
ætti fé í tvö fjárhús sín, og
væri þegar fullt ærhúsið, er
hæfði ánum að stærð og allri
gerð, að reka út úr því hús-
inu og út á gaddinn, en roða
inn í staðinn sauðunum þó
fleiri væru, og láta sauða-
húsið standa autt.
Orðið talsháttur er vel gert
orð og snjallt, þjált á tungu
og þó rismikið. Háttur, bund-
ið mál, föst óhagganleg orða-
röð, bragarháttur. Og þannig
höfum við varðveitt marga
talshættina um aldir. Ekki
haggað orðaröð, beyginga-
myndum, eða upphaflegri
merkingu orðanna, þó ýmis
atriði málsins hafi tekið breyt
ingum í aldanna rás.
Svo höfum við orðið máls-
hátt, sem getur í fljótu bragði
virzt keimlíkt talshætti, en
fyrri hlutinn, mál, hefur
þarna allt aðra merkingu en
tal. „Það er mál manna“, það
er viðurkennd skoðun, sann-
leikur. Málsháttur er viður-
kenndur sannleikur, sagður í
einni setningu eða einni máls-
grein.
„Hvað höfðingjarnir hafast
að, hinir ætla sér leyfist það“.
Einn lærður maður hefur nú
nýlega komið með byltingar-
kenndar kenningar um mynd-
un bæjarnafna á voru landi.
Þetta er vafaiaust þarflegt
uppátæki. Það þarf að ýta við
þeirri værð og lognmollu,
sem er yfir mörgum í hópi
þeirra ágætu manna, er laun-
aðir eru til að stunda ís-
lenzk fræði og til að halda
lífi í móðurmálinu. Þórhallur
finnur grundvallarreglu um
upphaif bæjanafna til forna.
Og nú ætla ég að leyfa mér,
að benda á grundvallarreglu
í myndun talshátta okkar,
eldri og yngri.
Allir talshættir eru mynd-
ir í orðum. Um leið og við
heyrum orðin eða sjáum á
bók eða blaði, birtist fyrir
hugskotssjónum okkar, efnis-
kennd, einföld og raunhæf
mynd. Stundum er myndin
kyrrstæð, eins og kúkurinin
sem hreykir sér, í myndinmi
gamla mannsins, er ég hef
áður nefnt. Stundum er hreyf
ing í myndinni, hún er kvik-
mynd. Við sjáum þegar mað-
urinn tekur djúpt í árinni,
svo djúpt, að tvísýnt er að
hann nái áratoginu þó hann
rembist. „Mér þykir haran
taka nokkuð djúpt í árirani;“
(Niðurlaig í raæsta blaði)
31. rnaií 1970 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 15