Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1971, Blaðsíða 10

ST AL.IN GRAD
Lundt höfuðsmaður steig
upp í bíl sinn, ók til Pitomnik
flugvallar og áfram eftir Gum-
rak veginum að braggaþyrp-
ingu við enda fiugbrautarinn-
ar. Braggar þessir höfðu áður
hýst rússneska vélbyssusveit
og voru nú aðsetur aðalstöðva
þýzka hersins.
í skjalí því sem lagt var fyr-
ir herdeildarforingjann gat að
líta eftirfarandi:
„Til yfirforingja sjöttu
deildar jf/zka hersins, Paulus
hershöfðingja, eða fulltrúa
hans, og til allra herforingja
og hermanna hinna umkringdu
þýzku herja utan við Stalín-
grad.
Sjötta herdeild, eíningar
fjórðu brynsveitar ásamt líðs-
aukum hafa verið algerlega
umkríngdar frá 23. nóvember
1942.
Sveitir Rauða hersins hafa
lokað þetta þýzka herlið inní i
órjúfanlegum hring. Allar von
ir um björgun herliðs yðar með
atlögu þýzkra herja úr suðri
og suðvestri eru að engu orðn-
ar; þýzkar hersveitir, sem hröð
uðu sér til liðs við yður, hafa
beðið ósigur fyrir Rauða hem-
um og eru leifar þeirra á und-
anhaldi i átt til Rostow.
Hinn þýzki flugflutninga-
floti, sem fœrði yður hungur-
skammt matvœla, skotfæra og
eldsneytis, hefur neyðzt til
þess vegna hraðrar framsókn-
ar Rauða hersins að skipta í
sífellu um flugstöðvar og að
fljúga til hinna umkringdu
herja úr síaukinni fjarlægð.
Jafnframt hefur þýzki flug-
flutningaflotinn beðið gif-
urlegt tjón á flugvélum og
áhöfnum vegna aðgerða rúss-
neska flughersins. Aðstoð
hans við hina umkringdu heri
er að verða gagnslaus.
Aðstaða hinna umkringdu
herja yðar er geigvænleg. t>eir
þjást af hungri, kulda og sjúk-
dómum. Hinn rússneski fimbul-
vetur er vart byrjaður. Enn
er von á frosthörkum byljum
og stórhriðum og hermenn yð-
ar eru ekki búnir vetrarfatn-
aði og búa við hin erfiðustu
og óhollustu kjör.
Þér sem yfirforingi og allir
liðsforingjar hinna umkringdu
herja gerið yður fulla grein
fyrir að þér ráðið ekki yfir
neinum raunhæfum aðferðum
til að brjótast út úr hringnum.
Aðstaða yðar er vonlaus og
frekari mótspyma óðs
manns æði.
Með hlíðsjón af þeirri von-
lausu aðstöðu, sem þér hafið
komizt í og í þeim tilgangi að
forðast þarflausar blóðsúthell-
ingar leggjum vér til að þér
samþykkið eftirfarandi upp-
gjafarskilmála. 1. Allar um-
kringdar hersveítír ásamt yður
og foringjaliði yðar hætti mót-
spymu. 2. Gervallur her yðar,
ásamt vopnum, skotfærum, öðr-
um herbúnaði, flutningatækj-
um og bírgðum verði undan-
dráttarlaust færður í hendur
hemaðaryfirvöldum vorum.
öllum foringjum og óbreytt-
um hermönnum heitum við grið
um og öryggi ásamt leyfi til að
snúa aftur að styrjöldinni lok-
inni til Þýzkalands eða hvers
þess lands sem atríðsfangamír
óska.
Öllum liðsmönnum Wehr-
macht mun við uppgjöfina
leyft að halda einkennisbúning-
um sínum og tignarmerkjum,
einkaeigum sínum og fémæti.
Yfirforingjar mega einir halda
sverðum sínum.
Allir herforíngjar, herliðs-
starfsmenn og óbreyttir munu
þegar við uppgjöfina fá eðli-
legan matarskammt.
Allír særðir og sjúkir munu
verða læknishjálpar aðnjót-
andi.
Skriflegs svars yðar verður
vænzt með sérlega tilnefndum
sendiboða yðar hinn 9. janúar
1943 klukkan 10 eftir Moskvu
tíma. Fulltrúi yðar skal aka
bifreíð með hvítum fána eftir
veginum til Konny brautamót-
anna við Kotluban stöðina.
Rússneskir höfuðsmenn með
fullt samningsumboð munu
koma til móts við fulltrúa yðar
á „B“ svæðinu, 0,5 kílómetra
suðaustur af krossspori 564,
hinn níunda janúar 1943
klukkan 10.00.
Fari svo að þér hafnið upp-
gjafarskilmálum vorum, til-
kynnist yður hér með að Rauði
herinn og rússneski flugherinn
munu tilneyddir að halda sem
horfir til tortímingar hinum
innikróuðu þýzku hersveitum.
En á tortímingu þeirra munuð
þér samt sem áður bera fulla
ábyrgð.
(Undirr.) Voronov mar-
skálkur. Fulltrúi aðalstöðva
yfirstjómar, Rauða hernum.
(Undirr.) Rokossovski yfir-
herforingi. Stjómandi rússn-
eskra herja á Dónár-víg-
línunni.
Hvorki Gnotke liðþjálfi né
nokkur mannanna á vesturvíg-
stöðvunum við Stalingrad eða
nyrðri varðstöðinni gátu vitað
að á þessu andartaki yrði nýr,
svartur kafli hafinn í örlaga-
bók þeirra; að næsta dag
klukkan 10:00 myndi lokastig
tortímingar þeirra hefjast. 1
skurðinum þar sem Gnotke
stóð og á svæðinu fyrir fram-
an augu hans hafði aðeins ver-
ið hleypt af einu einasta skoti
þennan dag. Það skot féll
nærri hesthræinu og olli ofur-
litlu snjógosi. Handleggurinn,
sem verið hafði á hreyfingu
þar og höndin, sem skar kjöt-
flykki úr hræinu, féllu niður.
Upp frá því var allt með sömu
ummerkjum og áður, nema
hvað nú grillti í fjórðu hreyf-
ingarlausu veruna, sem á morg-
un yrði hálfhulinn dökkur
blettur í snjókófinu, eins og
hinar þrjár.
Hinn 19. növember 1942 hafði
birgðavörður 6. þýzku herdeild-
arinnar 330i000 hermenn á
sínum snærum. Frá þeim tíma
til 10. janúar 1943 — á fimm-
tíu og einum degi — hafði
hann strikað út 140.080, sem af
máðir höfðu verið af rússnesk-
um vopnum, hungri, kulda og
sjúkdómum.
330.000 mínus 140.000. 190:000
hermenn eftir.
Hinn 10. janúar 1943 hóf
þessi fjöldi flótta sinn yf-
ir frosna auðnina. Klukkan
10.00 að morgni hins 10. janú-
ar 1943 — á sömu stundu og
frestur sá var útrunninn er
sovétherstjórnin hafði gefíð
fyrir uppgjöf — hófst upp-
lausnin.
I byrgi Gnotkes hófst hún
tiu mínútum fyrr. Fingur dát-
ans Altenhuden kveikti á hinu
dormandi öngþveiti. Það var
vísifingur hægri handar, sem
hann studdi á rauðan flekk á
stærð og lögum við flatbaun á
hálsi Urbas liðþjálfa. Hann
dró að sér fingurinn; flekkur-
inn hafði horfið undan þrýst-
ingnum en kom óðara aftur.
Altenhuden vissi ekki af þvi
að hann hélt fingrinum útrétt-
um á meðan hann fletti skyrt-
unni frá Urbas, sem lá útaf
með hálflokuð augu. Á beru
brjóstinu voru sams konar
rauðir flekkir. Nú einblíndi
Altenhuden á vísifingur sinn,
eins og hann hefði atazt ein-
hverju sem ekki yrði þurrkað
af en myndi streyma eftir æð-
um hans og hertaka hjarta og
heíla. Hann starði á Urbas.
Hvíturnar í hálfluktum augum
Urbas voru gljáandi ljósrauð-
ar, andlitið sljótt, þandar nas-
irnar svartar, sömuleiðis þykk
ar varirnar og tennur sem
glytti í, hvæsandi andardráttur
inn daunillur. Altenhuden
hrökklaðist frá, stakk fingrin-
um í handarkrika sinn og sagði
hljómlaust: „Taugaveiki".
— Taugaveiki! át annar upp
eftir honum.
— Þessi skepna!
— Auðvitað er hann skepna,
vildi ekki einu sinni éta brauð-
sneiðina sína.
-—• Höfuðverkur og köldu-
sótt og nú þetta! Kliður stam-
andi, ráðvilltra, æstra radda.
Þar var hann kominn, sjúk-
dómur umsetinna borga, sigr-
aðra herjá, mergsogins lands;
og enginn vissi sitt rjúkandi
ráð. Þetta var nokkrum mínút-
um fyrir tíu. Öskugrá var birt-
an, sem lagði inn í byrgið og
öskugrá voru andlit hermann-
anna, sem stóðu í kringum rúm
flet liðþjálfans.
— Hvað eigum við að gera?
— Það verður strax að koma
honum burt — sjúkraberar!
En hvar voru sjúkraberarn-
ir til að koma honum burt og
hvert áttu þeir að fara með
hann? Til Otorvanovka, þar
sem ékkert rúm hafði verið
dögum saman handa Maulhard
liðþjálfa meS sundurskotna
Framhald á bls. 13.
Þegar ekið er heim beinan,
lágbyggðan afleggjarann þar
hann beygir fram Miðtuniguna
út af veginum upp í Borgar-
fjarðardali blasir kirkjan við
uppi á Bergkastalanuin. Héðan
sést hún. ein húsa en þegar
komið er heim á hiaðið, þar
sem hvít steinhúsín baðast í sól
vorsins Ieyna sér ekki land-
kostir þessa búsældarlega höf-
uðbóls. Allír þekkja þenman
stað; Stafholt í Borgarfirði eða
Stafaholt eíns og það hét í tið
Snorra. Hið næsta er ræktar-
legt tún, út frá því grasgefnar
engjar meðfram fiskisælli Norð
urá, sem fellur fram breið og
lygn milli gróinna bakka sinna.
Handan hennar góðbýlin Sól-
heimatunga og Svignaskarð.
Sunnar í Miðtungunni standa
bæirnir Svarfhóll, Melkot og
Flóðatangi. Að austan liggur
Stafholtsfjall, gott beitiland
með regtulegum, skjóltegum
klettabeltum. Langt suður í
Norðurá sér óglöggt á lágan,
eggsléttan Stafholtshólmann,
mikið heyskaparland og gjöfuít
ef vel tsekst til um sprettu og
heyskapartíð. Þá eru ótaldir
þeir landkostír þessarar jarðar
sem miklar tekjur ættu að gefa
með núverandi verðlagi. Veiði-
réttur í Hvítá og Norðurá. 1
gamla daga urðu margir Staf-
holtsklerkar loðnir um lófa.
Þó fór efnahagur þeirra jafn-
an nokkuð eftir því hve góðir
búmenn þeir voru og Jagnir að
nota á réttan hátt kosti þessar
ar mikliu heyskaparjarðar.
Á þessu kunna prestssetri er
margt að skoða og langa sögu
að rekja. Verður frá fæstu sagt
í stuttri blaðagrein og vandi að
velja.
Mestan svip á staðinn setur
kirkjan þar sem hana ber við
loft uppi á Bergkastalanum fyr
ir ofan bæinn. Á ýmsu hefur
gengið í sögu hennar um alda-
raðir,; eins og arenarra húsa í
þessu landi hins forgengilega
by ggingarefnis.
Árið 1766—1806 var sálma-
skáldið sr. Kristján Jóhanns-
son presiur hér í Stafholti,
lengi prófastur Mýramanna.
Hann var gáfumaður, skáld
gott og einkar orðheppinn. Eitt
sinn er Finnur biskup kom að
vísitera þótti honum Stafholts-
kirkja vera í hrörlegu standi
og fór um það hörðum orðum.
Prófastur kannaðist að vísu
við að svo væri, en sagði jafn-
framt, að sér þætti ekki hlýða,
að dóttirin væri prúðbúin með
an móðirin sæti í sorgum. „Móð
irin“ var Dómkirkjan í Skál-
holti, sem um þær mundir hafði
Stafhoitskirkja.
verið næsta hrörleg — ekki
stórum betri en Stafholts-
kirkja.
Sú kúrkja, er nú stendur í
Stafholti er senn aldargömul,
reist 1875 í tíð sr. Stefáms Þor
valdssonar (sálmaskálds
BöðvarssDnar í Holti). Hann
hélf þennan stað árin 1866—86.
Seinasta árið var hann blindur
og haif ði kapilán, sonarson
sinn, sr. Stefán Jónsson, siðast
á Staðarhrauni.
Þessi Stefáns-kirkja í Staf-
holti setur mikinn svip á stað-
inn. Hún er, þrátt fyrir sinn
háa aldur, hið stæðilegasta hús
enda vel við haldið og hlaut
mjög gagngerða viðgerð fyrir
um það bil aldarfjórðungi. Þá
kom það jafnvel til orða að
flytja kirkjuna að Varmalandi,
hinum heita skólastað Mýra-
manna, og sameina með því
Hjarðarholts- og Stafholtsókn-
ir. En „gamli tíminn" og fom-
helgm sigruðu. Stafholt hélt
bæði kirkju og presti. Kirkjan
er háreist og reisuleg, þar Sem
hún blasir við uppi á kletta-
riðinu. Háar tröppur úpp að
gaiiga að rúmgóðu aiiddyri.
Þegar inn er komið vekur
mesta athygli hvelfingin, sem
er yfir kórnum óg nær fram
fyrir miðja kirkju, blárúðótt
með gyllta stjörnu í hverjum
reit. 1 hánni miðri hangir loga
gyllt 18 kerta ijósakróna. Hún
ber skæra birtu rafljósanna um
hið aldná guðshús og þegar við
bætast öll hliðarljósin og stjak
arnir á altari, predikunarstól
og kórboga þá geta kirkjugest-
irnir í Staíholti sannarlega tek
ið undir með Stefáni frá Hvíta
dal: Kveikt er ljós við ljós —
burt er sortans svið. Á mótum
hins rúmgóða kórs og frain-
kirkju er milligerð að gömlum
sið, bogi fyrir miðju með krossi
á. Yfir altari er tafla, einstök
í sinni röð. Það er máiverk
Einars myndhöggvara Jóiisson-
ar: Komiö til mín. Tafla þessi
var gefin kirkjúnni áf Jósef
á Svarfhóli, þeim kunna stór-
bónda og mikla áhugamannt
um andleg mál.
Inni í kórnum til hliðar við
grátur, stendur nýlegur skírn-
arfontur, útskorinn af Ágústi
Sigurmundssyni, góður gripur,
gefinn til minningar um Hall-
dór Þorbjörnsson og Guðlaugu
Sveinsdóttur í Litlu-Skógum af
börnum þeirra og tengdabörn-
um. 1 honum er ný skírnarskál
úr silfri, önnur skírn.arskál
forn og fögur hangir uppi á
suðurvegg. 1 botni hennar er
6. júní 1971
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS