Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1971, Page 10

Um refsigleði og tiftun til
sjós á dögum Jóns Indíafara
og Kristjáns konungs IV.
Gripið niður í Jens Munk
Sigurður Anton
Friðþjófsson
Konan sem
korninu sópar
Konan, sem korninu sópar
í köldu húsi með hélaða glugga
sópar korni úr krók
sem kvíða geymir og skugga.
Ýtir sópnum inn í krókinn
kornið finnst
og kornið fýkur sinn veg.
Kornið er ég.
Og konan gengur að glugga
geislann lítur og segir
Sjáðu, hve rykið rýkur
og reikar á ýmsan veg.
En geislinn, sem skín um gluggann
og rykmökkinn rýfur
er ég.
fór þanniig fram, að reipi var
smeygt undir skipið og aftur yf
ir að lunningu hinum megin
þar sem hinn dæmdi var reyrð-
ur í það og honum fleygt fyrir
borð og þess jafnframt gætt að
kappnógu langt væri í reipinu.
Svo var byrjað að draga hinum
megin. X fyrsta sdnni var hinn
dæmdi alla jafna svo hress, að
hann gat stytt sér Leiðina með
fáeinum sundtökum og ennfrem
ur fríað sig af hinum egghvössu
skeldýrum á skipsbotninum, en
það var langt niður að kilii,
sjaldgæft að menn slyppu með
aðeins eina ferð og svo gafst
varla tlmi til að ná andanum
er upp kom og soga nýtt loft
einu sinni í lungun, fyrr en
búið var að fleygja manni aftur
fyrir borð hinum megin. Þegar
þar var komið sögu var oftast
tekið að draga mjög af hinum
dæmda og sneyðast um loftið.
VesaLing þessum sortnaði fyrir
augum jafnvel fyrr en komið
var niður að kili og að eilifð
iiðinni kom upp blóði drifinn,
skáleygður hálfviti með sjáinn
fossandi úr kjaftvikunum. Þá
fólu menn herranum drottni
málið á vaJd og fleygðu vini
vorum fyrir borð í þriðja sinn.
2.
En hinum myrka mánudegi
lýkur og við tekur þriðjudagur
Og á þriðjudögum fá menn kjöt
og það kemur vetur og sumar
eftir þann vetur og brotsjóir
Norðursjávar ríða inn yfir þil-
farið og þvo brott blóðsletturn
ar, fyrir kemur, að konungur
er sjálfur með í förinni og þá
er það ósjaldan, að annars
konar sjónarspil á sér stað á
éfra þilfari.
Sumardag einn, það var á
sunnudegi að aflokinni guðs-
þjónustu, var líristján konung-
ur fjórði um borð í hinu rnikla
skipi sinu „Spees“ á heimleið
ur heimsókn í Björgvin, þegar
allt í einu lægði vind og lygndi
gersamlega.
Drungi færðist yfir allt og
alia um borð í „Spees“. Kon-
ungur sá fram á, að ekki yrði
meira að unnið þann daginn og
að loknum miðdegisverði lét
þann stefna áhöfninni saman á
efra þilfari. Nokkrir stólar
voru bornir út og þeim raðað
'fyrir framan aftuirlyftinguna
rétt eins og vant var við mánu-
dagsréttarhöldin og brátt spurð
jst fregnin um skipið alit. Yfir-
mennirnir af hinum skipunum
iétu skjóta undir sig bátum í
snatri yfir að „Spes", á þeim
sem nær lágu klifruðu skips-
menn upp í reiðanji og settust
kloívega á rárnar, þaðan sem
þeir horfðu með öfund í aug-
um yfir til hinna heppnu starfs
bræðra sinna. Konungur ætlaði
að bregða á leik við mannskap-
inn.
Það var sem vindhviða færi
um hið lognkyrra sunnudagssíð
degi. Hljóðfæraleikararnir
þeyttu lúðra sína og börðu stór
trumburnar, skipstjórinn á því
skipi, er fjærst var lét skjóta
af falLstykkjum sin.um á eigin
kostnað og áhafnirnar í reiðun-
um á skipunum þar nærsævis
tóku ofan hatta sina og pott-
lok og veifuðu þeim ákaft. Bú-
inn klofháum, svörtum sjóstig-
vélum, með hárpískinn slútandi
niður yfir nýstrokinn knippl-
ingakragann, sem þakti breið-
ar herðarnar, birtist nú Krist-
ján fjórði Danakonungur í eig-
in persónu og öllu slnu veldi á
efri þiJjunum á „Spes“. Hann
veifaði hásetunum í reiðan-
um, kastaði kveðju á yfirmenn-
ina og kom ánægður voldugum
skrokki slnum fyrir í stól í
miðri röðinni. Frammi fyrir hon
um stóðu mennirnir á efra
dekki, bognir í hnjám og
hengdu hendur með síðum, kaf
rjóðir í framan og gapandi af
eftirvæntingu. Enginn dirfð-
ist að iieggja orð til. Svo lyfti
konuingur hendi, hristi leður-
kíl með silfiurpeninigum og
stakk upp á því með
galgopalagum glampa i augum,
að fyrst yrði „teygður kattar-
háls,“ sem var nokkurs konar
reiptog.
Nú var brugðið skjótt við og
dregið kritarstrik um þvert
efra dekk og allt að fótum
konungi. Leikur þessi fór
þannig fram, að tveir
menn drógu kaðal hvor um
annars háls og neyttu síðan
allra krafta og bragða til þess
að draga hvor hinn yfir hvíta
strikið. Sterkasti maður um
borð í „Spes“ var aðstoðarmat-
sveinniinn, Jon Graaben,
ættciður nyrzt úr Noregi. Jon
bar fyrst sigurorð af sterkasta
hásetanum og þá fyrir það hálf
an dal af konuingi. Því næst
glimdi hann lengi vel við Jón
HaliMórsson Islending hinn
sterkasta byssuskyttanna. Og
aftur vann Jon Graaben
háWan dal til eiignar. Lúðrar
þeyttir og bumbur barðar.
Mikil fagnaðarlæti af stór-
ránni. Þá var það, að Mtkkel
gekk fram hann virtist ekki
vita í hverja áttina hann ætti
að detta og var svo uppburð-
arlaus að sjá, að hann hlaut að
hafa stigið fram i ógáti. Miikkel
var einnig byssuskytta, smá
naggur og for heldur lítið fyr-
ir honum við hlið hins geypi-
stóra norðanbónda, en hann
var léttur á fæti, liðlegur
og strákslegur til auignanna.
Hann var Kaupmannahafnar-
búi. „Glímdu þelr len,gi,“ segir
Jón Óiiafsson, sem viðstaddur
var bardagann, og „og
fastlega; þótti mér sem skipið
bifaðist við, er þeir tókust á.“
Mínútur liðu; svo kyrrt var á
dekkinu, að vel mátti heyra
más andstæðiniganna tveggja.
Konungur fylgdist með af
engu minni innlifun en yngsti
léttadrenigurinn. Það var ekki
annað að sjá, þótt ótrúlegt
væri, en farið væri að draga
af Jóni, hinum mikla, Giaaben.
Mikkel beið færis. Hann glotti
í sífellu út í annað meðan stóð
á viðureigninni,. eins og hann
mætti tæpast verjast hlátri að
sjá hinn mikla Norðmann strelt
ast. Það var öllium ljóst,
að sá góði maður Jon Graaben
var að ganga af göfíiunum af
vöLdum þessa glotts. Svo var
það á aðgæzluiausu augna-
bliki, að Miikkel kippti eld-
snöggt til sin kaðlinum engum
var fuJMjóst hvað til vildi, en
það var því lókast, sem himn
miikli Norðmaður hefði skyndi-
lega hnotið um sínar eigm
lappir og lagði sig snyrtilega
eims og hann var langur til
þvert yfir hvíta striikið.
Fagnaðarlætin gáfu tæpast eft-
ir háreystmmi þá hæst stend-
ur sjóorrusta. Konungur
gleymdi snöggvast virðuleik
símum, stóð upp og rétti Mikkel
heilan dal. Mikkel glotti til
hans út í annað.
Þegar lætin voru um garð
gengin, var komið með vatns-
fötu og hún sett fyrir konumg,
sem kastaði peningi til botns í
henmi. Síðan gengu menn til
hans, einn af öðruim, öll éuhöfn-
in, krupu á kné við fötuna með
hendur fyrir aftan bak
sér, ráku hausimn niðux í föt-
una og reyndu hvað þeir gátu
að taka peninginn upp af botn-
inum með vörunum. En menn á
hirnuim skipunum vildu einnig
fá að reyna sig og hver af öðr-
um tóku nú hásetarmir að
renna sér niður stög og vanta,
beint af augum og án þess að
bera við hendur og héldu höf-
uðfötum sínum Lábeint út frá
sér eins og til jafnvægis.
Þannig var sá heimur utan
heimsins, það ríki utan ríkis-
ins, sem Jens Munk gerðist
þess þegm, er hann stiikaði yfir
vimdubrúna oig framhjá vörðun
um á Brimarhókni hinn
1. marz árið 1611. Er inn út
hliðinu kom hélit hann sem leið
lá gegnum skipasmiðastöð-
ina og framhjá refsiföngunum,
sem þar skriðu um í hlekkjum
sínum. Loks kom hcinn að há-
reistu húsi fyrir enda kaðlara-
brautarimnar, gekk þar inn og
inn til skrifara, þar sem þegar
voru samankomnir allnokkr-
ir aðrir nýráðnir skipherrar og
skipstjórar. Úr norðurglugga
salarins mátti sjá út að Krabbe
lökke Vig, það glampaði á sjó-
inn í festurn sLnum. Að stundu
liðinni birtist ftotaforinigi rík-
isins, Mogens Ulfedt og í
fylgd með honum skráningar-
stjórinn og nokkrir gamlir
skipherrar. Skrifarinn kalaði
upp nöfn viðisrtaddra, því næst
voru þeim lesnar sjóher-
reglurnar, og hinir ný-
ráðn.u sóru skipseiðinn. Mog-
ens Ulfeldt las sjállfur upp eið-
stafinn, en viðstaddir höfðu
orðin upp eftir homum öreglu-
Legum, þuniglamalegum takti:
Því tofum við allir og sverj-
um þess eið, að vera vor-
um allranáðugasta herra og
konungi, Kristjáni konungi
hinu.m fjórða, komumgi Dctn
merkur og Noregs, hans kon-
unglegu hátign ásaimt með hans
hátiignar ríkjuim og lönduim
trúir og hollir á a.llian nxáta og
hin sömu af öLLum kröftum og
með Mfi voru og blóði hjálpa
til að stoða og vernda og
forða þeim við öllu grandi og
fara i eiinu og öliLu að þeim
reglum, er hér hafa oss verið
lesnar og á allan máta breyta
svo, sem góðum, trúum þén.ur-
um og ærtogum stríðs- og sjó-
mönnurn ber og heyrir, svo
hjálpi oss guð og hans heiiagt
orð.
Kvikmyndir
Framhald af bls. 13.
ábyrgð þeirra gagnvart hebn-
inuni.
Brunetto del Vita, aðalpers-
ónan í myndinni, aðstoðaði mig
á ýmsan hátt, án þess að hafa
í rauninni hugmynd um það.
Iðulega kvikmyndaði ég atriði
með honum, sem voru sprott-
in upp úr viðræðum við hann,
og notaði samtöl og atburði úr
lífi hans, sem ég hafði umskrif-
að Svo mjög líktist þetta
hans eigin lífi, að einu sinni er
við vorum um það bil liálfnaðir
með myndina, sagði hann við
mig upp úr þurrn: „Heyrðti, ég
held að þessi persóna líkist
mér nú einum um of.“ „Nei,
það getur eklti verið,“ sagði
ég, „það er þá bara hreuiasta
tilvií.iun." En þar sem hann
var enginn blábjáni rann upp
fyrir honum Ijós og hann upp-
götvaði hinn raunverulega
Brunetto del Vita í þeim Brim-
etto del Vita, sem ég hafði „bú
ið til“ fyrir hunn. Og undir lok
in lét hann sér það vel líka.
Hann og kona hans sögðu mér
seinna, að myndin hefði verið
þeiin til mikilla heilla, hjálpað
þeim til að skilja hvort annað
betur.
Á þennan hátt vann ég í
gegnum alla myndina. Tökum
t.d. strákinn með skeggið. I-isla
manninn, scm er með íallegu
aðstoðarstúlluinni, eftir að slys
ið á sér stað. Allt sem hann
gerði og sagði var búið til á
staðnum. Þetta var ekki
„cinéma vérité“, þar sem þú tek-
ur við hráum raunveriileikan-
um. Ég hafði þennan raunveru
leika í liöndum mér og ég
reyndi að bcina honum inn á
þær brautir, sem snertu megin
þráð myndarinnar. Ég kreisti
út úr þessum raunveruleika
það, sem ég hafði áhuga á og
framreiddi það síðaa eftir mín
um geðþótta. En raunveruleik-
inn var það engu að síður.
Válegir
atburðir
í Selvogi
Framhald af bls. 5.
samt sem áður éru til nokkrar
skjaltegar heimildir er sýna, að
jafnvel annað hafi verið undir
staðan að víiginu, en einhliða
yfirgangur Englendinga. Is-
lenzkir menn er höfðu að
hefna sín á Birni voru að
nokkru undirstaðan að árás
Englendinga á Bj'öm rika i
Rifi 1467. Skjaltegar heimildir
sanna, að maður að nafni Arn-
björn Sæbjörnsson hafi þar
verið meðal annarra að verki,
því Ólöf rika nær honum á
vald sitt og tók hann af lífi.
Þetta segir sögu, sem skýrlega
hefur verið að verki viðar á
þessari öld í landinu, eins og
brátt verður komið a»ð.
Björn riki virðist hafa verið
óviðbúinn að verjast enskum
farmönnum í Rifi 1467, verið
þar liðfár. Óvildarmenn hans
fengu hér gott tækifæri til að
láta erlenda menn reka harma
sinna á honum. En liklegt er,
að hann hafi haft á tofti fyrr-
greinda réttarbót Kristjáns
komungs 1., herra síns, en skort
afl til að framkvæma hana.
Gerðist ekki sama sagan
austur á Bjamastöðum í Sel-
vogi nokkrum árum siðar? Að
því verður brátt vikið.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. júlí 1971