Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1972, Blaðsíða 10

t*ór Jakobsson
10 LESBÓK' MORGUNBLAÐSINS
JÓHANNES
KEPLER
400 ára minning
1. Brautir reikistjarnanna
eru sporbaugar, og er
sólin jafnan í öðrum
brennipunkti sporbaugs-
ins.
2. Það flatarmál, sem geisl-
ar sporbaugsins fara yfir
á ákveðnum tíma, er
ávallt jafn stórt.
3. Kvaðratið af umferðar-
tíma reikistjarnanna
stendur í beinu hlutfalli
við meðalfjarlægðir
þeirra (frá sólu) í þriðja
veldi.
n.
Um þessar mundir hefur jörð
in farið 400 sporbauga um-
hverfis sólu síðan stjörnufræð-
ingurinn míkli, Jóhannes Kepl-
er, fæddist. Þá var jörðin þung
og kyrr í miðju heimsins, sem
sjá mátti: sól, tungl og stjörn-
ur, ailt á víðum himni, ^nerist
uni jörðina. Að vísu hafði
pólski útkjálkapresturinn
Nikulás Kópernikus nokkrum
áratugum áður ýtt henni af stað
hikandi, á hringhreyfingu um-
hverfis sólu og leitt ýmis rök
að því, að gleymt og grafið sól
miðjukerfi forn-Grikkjans Arí-
starkosar frá Samos mundí nær
sanni eða a.m.k. einfaldara til
útskýringar á göngu reiki-
stjarnanna (Venusar, Mars, o.s.
frv.). Kópernikus opnaði í
háifa gátt óendanlegan geim
inn, en þrátt fyrir allt var
hann enn í hugarheimi miðalda:
Vandamál stjörnufræðinnar
voru niðurskipan stakra, mis-
skærra depla og smíði hent-
ugs hringakerfís til að tákna
ráp þeirra um festinguna, hún
var fræðin um kortagerð him-
inhvolfsins, timatal mannsins
og leiðarvísir.
Fáir lásu torlesnar kenning-
ar Kópernikusar og enn færri
vildu láta kippa alheimssmíðj-
unni undan fótum sér. Kepler
gerðist ungur rökfimastur
stuðningsmaður sólmiðjukerf-
is Kópernikusar, bætti úr og
færði í það horf, sem við nú vit-
um rétt vera. Afrek hans eru
lögmálin þrjú um brautir reiki
Jóhannes Kepler
in af í langferðirnar með bónda
sínum og skildi eftir bömin sjö
í umsjá ömmu og afa. Ekki
voru þau gömlu jafnlynd held
ur og ólst Jóhannes upp við
skammir, rifrildi og iitla hlýju
í þröngum föðurgarði.
Jóhannes litli var grann-
holda, dökkur á brún og brá.
Hann átti við vanheilsu að
striða frá upphafi, alvarlegan
sjóngalla frá fæðingu, veiki í
maga, gallblöðru o.fl. og
varð allt til þess að auka á
óhamingju æskuáranna. Þegar
Jóhannes var á barnaskóla-
aldri fluttust foreldrarnir með
barnahópinn úr einum staðnum
i annan og var mesta óregla á
skóiagöngu hans. Þrátt fyrir
frábærar gáfur tók það hann
helmingi lengri tíma en meðal-
börn að ljúka tilskildum þrem-
ur bekkjum latínuskólans.
Löngu seinna þegar Kepler
hálfþrítugur og frjáls úr fen-
inu rifjaði upp harmsögu ævi
sinnar var ekki margs góðs að
minnast. Tvö atvik. Á sex ára
aldri: „Ég heyrði mikið talað
um halastjörnuna, sem birtist
þetta ár, 1577, og móðir mín fór
með mig upp á háan hól til að
skoða hana.“ Níu ára: „Foreldr
ar mínir kölluðu á mig út til
að horfa á tunglmyrkva. Það
virtist frekar rautt.“
0
Kepler hóf nám í guðfræði í
hinum fræga háskóla í Túb-
ingen árið 1589. Almenn fræði
voru meðal kennslugreina,
klassísk mál, síðfræði o.s.frv,,
en þar með var talin stjörnu-
fræði og var kennari í þeirri
grein Michael Mastlin, sem á
heiðurinn af því að hafa vak-
ið áhuga Keplers á kenningum
Kópemikusar. Tókst með þeim
vinátta ævilangt. 1 rauninni
hafði Kepler i fyrstu lítinn
áhuga á eiginlegri stjörnufræði
og skírskotaði heimsmyndin
nýja öllu heldur til ríkrar dul-
hyggju hans. Hann var bam
þess tíma, sem lagði stund á
stjörnuspeki og las í stjörnurn
ar örlög manna. En hann var
spurull og þrátt fyrir vissu
sína um, að himinninn hefði
einhvér áhri'f á menn, treysti
hann stjörnuspekinni ekki til
að sjá fyrir einstaka atburði.
Láðu nú árin og serin yrði
Kepler fullnuma guðfræðingur.
En enginn veit sína ævina fyrr
en öll er. Árið 1594 barst
beiðni til háskólans í Túbingen
um að mæla með hæfum fyrir-
lesara i stærðfræði við Semin-
ar mótmælenda austur í Graz,
skammt frá núverandi ianda
mærum Austurrikis og Júgó-
siavíu. Háskólastjórnin mælti
með Kepler. Var þetta óvænt-
ur heiður, þótt orð færi af
reiknileikni hans. Má líka
vera, að sjálfstæðar trúarskoð-
anir hins opinskáa og ákaf-
lynda stúdents hafi ekki þótt
hollt veganesti í prestsskap-
inn, að dómi strangtrúaðra
prófessoranna. Eftir nokkurt
hik ákvað hann að slá náms-
iokum á frest og þiggja boðið.
Fjarhagskröggur stuðluðu að
þeirri ákvörðun og fjarlægðin,
sem margan hefðj fælt, kynti
undir blóðborna ævintýralöng-
un hans.
Skömmu seinna lagði hann
land undir fót. Ekki fyrsta
sinni, og ekki siðasta. Náminu
lauk hann aldrei.
!"d !.M 'i| I,
- - !• I ii ><l l!
'•I,6 j Vf
i' i’JÍulVÚ!.M'iugl: V
Skreyting úr bók Keplers, Mysterium (’osmograph icum.
stjamanna, fyrstu náttúrulög-
máiin í nútíma skiiningi: ná-
kvæmar, sannaniegar fullyrð-
ingar um aigilt samhengi til-
tekinna fyrirbæra, stærðfræði-
lega táknað.
Það er erfitt nú á dögum að
setja sig í réttar steilingar og
skilja til fulis, hve nýtt það
var undir sólinni þá að brjóta
heilann um gagnkvæm áhrif
jarðar, sólar og annarra him-
inhnatta, • um orsakasamheng
ið í náttúrunnar ríki. En sú
hugmynd var einstæð og hefur
verið kölluð núllta lögmál
Keplers. — Ævi Keplers byrj-
aði illa og endaði illa, en ævi-
starf hans olli aldahvörfum í
sögu stjörnufræðinnar og eðlis
íræðinnar, og verk hans voru
drjúgir drættir í nýrri heims-
mynd mannkynsins.
m.
Jóhannes Kepler var fæddur .
27. desember árið 1571 í Weil-
der-Stadt í suðvestur Þýzka-
landi. Foreldrar hans voru víst
gallagrípir bæði tvö, ill í skapi
og samlyndið eftir því, faðir-
inn eirðarlaus og kom og fór
að heiman að freista gæfunn-
ar í hernaði í öðrum löndum.
Milli þess rak hann bjórbúllu
heima fyrir. Stundum stakk frú
. 30. janúar 1972