Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1973, Síða 7

Dós úr perutré eða svipuðum viði. (Lengd 8,4 sm, br. 5,5 sm, h. 4,4 sm). Útskurðurinn á lok-
inu sýnir lítinn dreng, sem nakinn sefur við hliðina á hundi. Inni í lokinu er skrautverk, sem ekki
er ástæða til að lýsa nánar og þar með bókstafurinn S. Matthías Þórðarson þjóðminjavörður hef-
ur varpað fram þeirri hugmynd, að gripurinn sé þannig merktur upphafsstafnum í ættarnafninu
Stephensen. Elín Stephensen, ekkja Magnúsar landshöfðingja, gaf Þjóðminjasafninu gripinn, en
hann hefur ávailt verið talinn eftir Gunnlaug Briem. Magnús landshöfðingi var sonarsonur Stefáns
Stephensens, sem var með Gunnlaugi í jarðamatsnefndinni 1800—1806. Vel má vera, að Stefán
hafi átt nokkurn þátt í skjótum frama Gunnlaugs, sem nánar er vikið að í greininni. Ýmis frekari
rök hníga að þvi, að Gunnlaugur sé höfundur þessa verks, þótt ekki verði það rakið hér.
Sigurðsson (1732—1805) prest-
ur að Breiðabólstað á Skógar-
strönd, en síðar að Holti undir
Eíyjaifjölluim og kona hans
Kristín Jakobsdóttir (1743—
1791), syistir Jóns sýskumanns
Jakobssonar og þá föðursystir
Jóns Espólíns. Voru böm
þeirra — Valgerður og
systkini hennar — 14 að tölu,
en 5 þeirra dóu ung. Af þeim
var Páll Árnason rektor og
orðabókarhöfuindur einna
kunnastur. Samdi hann bæði
grísk-danska orðabók, sem út
kom 1830 og latnesk-danska,
sem út kom 1848, báðar mikl-
ar að vöxtum.
Sama ár og Gunnlaugur
kvæntist var hann skipaður í
jarffamatstnefndima, sem sett var
18. jiúnii 1800 og sat i henni, þar
til 'hún var lögð niöur 4. júlí
1806. Au:k Gunnlaugs sátu í
nefndinni Ludvig Erichsen
aimtmia'Öur (somur Jóns Eiraks-
sonar), Stefán Stephensen vara-
lögmaður og Árni Sigurðsson
kanselliritari.
Nefndinni var ætlað að fram
kvæma fyrsta sjálfstæða jarða-
matið á Islandi á síðari öldum.
Var tilgangurinn einkum sá, að
skattgjaldi yrði hagað sem lík-
ast á Isiandi og i Danmörku.
Jarðamatið skyldi þó ekki mið-
að við gangverð, heldur
ákvarðað eftir sérstökum regl-
um, sem ekki er ástæða til að
rekja hér.
Eins og að líkum lætur, áttu
jarðamatsmenn við ýmsa erfið
leika að etja í starfi sínu. Þeir
ferðuðust um sveitir og „héldu
þeir þing i sveitum, og sögðu
menn þeim til um jarðir sínar,
og mjög misjafnt, svo að ugga
mátti, að eigi yrði ahgóð-
ur jöfnuðiur,, er á sl'ku skyldi
byggja síðan skuldagjald af
jörðum" segir Jón ESpólín um
starf nefndarinnar. Sést á
þessu, að misjafnlega hef-
ur mælzt fyrir aðferð sú, sem
viðhöfð var. Þorvaldur Thor-
oddsen segir í lýsingu íslands,
að heita megi, að jarða-
mat þetta haíi algerlega mis-
heppnazt. Hvað sem liður þess
um ummælum er augljóst, að
hinair diönsiku reglur, sem mats-
mönnum bar að fara eftir, hafa
lítt átt við á Islandi. Víst er og,
að matið var aldrei staðfest og
raunar var jarðamat ekki lög-
gilt fyrr en árið 1861 2).
Þessum störfum fylgdu stöð-
ug ferðalög, og bjuggu þau
Gunnlaugur og Valgerður þvi
á ýmsum stöðum, meðan á því
stóð. Fyrst reistu þau bú að
Grund í Eyjafirði; 1801—1802
bjuggu þau að Möðrufelli í
Eyjafirði: 1802—1803 í Reykja-
vík; 1803—1804 að Hvítárvöll-
um og loks reistu þau bú að
Arnarbæii á Fellsströnd og
stóð þar heimidi þeirra til 1807.
Sýslumaður í Eyja-
fjarðarsýslu og
konstitúeraður
amtmaður
Augljóst er, að Gunnlaugur
hefur getið sér góðan orðstír í
jarðamatJsnefndinni, enda þá
hann fyrir sæmdir af konungi:
nafnbót svokallaðs kamm-
ersekretera árið 1804. Meira
var þó um hitt vert, að
17. apríl 1805 var hann skip-
aður sýslumaður Eyjafjarðar-
sýslu. Mátti það teljast til
nokkurra tiðinda, að maður, að
eins 32 ára að aldri skyldi fá
eina beztu sýslu landsins. Ber
hér og að hafa í huga, að nám
Gunnlaugs og störf höfðu
lengst af verið á sviði högg-
myndalistar, en lögfræðin hins
vegar hrein aukageta. Gegndi
hann síðan sýslumannsembætti
þessu til dauðadags 1834 eða
í 29 ár. Frá 1807—1815 bjó
hann að Kjarna í Eyjafirði en
frá 1815—1834 að höfuðbólinu
Grund í sömu sveit. Tvívegis
var hann settur amtmaður norð
ur- og austuramts — árið 1810
í fjarveru Stefáns amtmanns
Þórarinssonar og 1833—34 i
fjarveru Grims Jónssonar og
gegndi hann amtmannsstörfum
auk sýslumannsembættis.
Hann þótti reglusamur og
nákvæmur um aila embættis-
færslu, en hins vegar strangur
og óvæginn sem dómari. Eng-
inn dró þó í efa réttsýni hans
og heiðarleika. Verður nokkru
nánar vikið að þessu síðar.
Af dómasafni landsyfirréttar
1805—1834 verður ekki annað
ráðið en honum hafi farizt dóm
arastörf vel úr hendi.
Hins vegar er þess að geta, að
héraðsdómamir eru ekki prent
aðir, heldur einungis yfirrétt-
ardómarnir, þannig að saman-
burð er ekki unnt að gera,
nema karana sjálfar dómabæk-
ur sýslumannanna. — Rit hans
og öninur embættisstörf sýna
eiranig, að haran heifur verið
ágætur lögfræðinigur, þótt ekki
væri hann lainglþjálfaður í
s'kóla.
Eftirminnilegustu atburðir á
sýslumannsferli hans eru vaía-
laust þeir, er Jörgen Jörgen-
sen — Jörundur hundadagakon
ungur — gerði hina frægu til-
raun sína til stjórnarbyltingar
á Islandi. Urðu þar fræg við-
brögð Gunniaugs Briems. Jón
lærði í Möðrufelli segir
um þau í æviágripi því, sem
áður hefur verið vitnað
til: „Trúskapur hans við kon-
ung sinn og embættiseið skein
á vissan hátt merki'lega fram á
þeim freistingartáma, sem yfir
Island kom sumarið 1809“
.. ég álít mig
tilneyddan aö fara
frá embætti mínu“3)
Ekkert ágrip af íslandssögu
er svo stutt, að þar sé ekki
getið atburðanna sumarið 1809.
Siðari kynslóðum hefur eimatt
fundizt þetta skrýtið og jafn-
vel skemmtilegt ævintýri. Hitt
er víst, að aðgerðir Jörgensens
færðu embættismönnum lands-
ins ærinn vanda að höndum og
atferli hans var í þeirra aug-
um allt aranað en gamanmál.
Þeir Gunnlaugur Briem og
Jörgensen hittust á Akureyri
er sá síðarnefndi var í norður-
lainidsför sinni, „oig mæl-t-
ust þeir við, lézt 'haran eigi
mundu verða við sýsluna, en
Jörgensen bauð honum þá að
fara utan með sér“, segir Jón
Espólín um fund þeirra.
Er auðsætt, að Gunnlaugur
talldi sér vera mikinn vaindia' á
höndum um það, hvernig bregð
ast skyldi við hinum nýja
stjórnarherra, sem fjöldi emb-
ættismanna hafði þá gengið á
hönd. Brá hann á það ráð að
gera sér sem gleggsta grein
fyrir lögfræðilegum þáttum
málsins. Af þessum hugleiðing-
um varð til ritgerð, sem hann
gaf heitið: Quid sentimus? Quid
faciendum? (Hvað álítum vér?
Hvað ber að gera?) Samið
handa embættismönnum Dana-
konungs á íslandi í júlílok ár-
ið 1809.
1 upphafi ritgerðarinnar ber
Gunnlaugur fram þá spurn-
ingu, hvernig embættismönnum
beri að snúast við auglýsingum
þeim, sem sá „afar kyn-
legi herra Jörgen Jörgensen"
hafi sent þeim og þá sérstak-
lega, hvort þeir eigi að vera
áfram í embættum sínum eða
ganga í þjónustu „hins nýja
ríkis, lýðveldisins lslands“,
sem embættismenn, eða ekki.
Gunnlaugur telur, að mót-
staða komi ekki til greina. Að
vísu sé hægt að ráða niðurlög-
um Jörgensens og fylgdarliðs
hans, en að ba'ki búi miklu'
sterkari öfl, er ekki megi etja
kappi við. Bendir hann á, að
Jörgensen noti á yfirreið sinni
einkennisbúning brezkra sjó-
liðsforingja og við strend-
ur landsins séu vopnuð brezk
skip — sem raunar geti verið
gæzluskip aðeims. En eiga emb
ættismenn að hlýða skipunum
Jörgensens? Svar Gunnlaugs
er neikvætt. Hins vegar telur
hann varasamt að stinga aug-
lýsingunum, sem flytja boð
hans, alveg undir stól. Beri því
embættismöinnum að koma beim
á framfæri en leggja síðan óð-
ara niður embætti.
Gegn verzlun Breta á ís-
landi — sem var ólögleg
vegna einokunarinnar — telur
Gunnlaugur ekkent hægt
að aðhafast, enda virðist sem
Danir álíti ekki unrat að hindra
hana. Ber hér að hafa í huga,
að samgöngur milli Islands og
Danmerkur voru á þessum ár-
um mjög skrykkjóttar vegna
ófriðar milli Dana og Englend-
inga.
Meginálitaietfnið er þó það,
hvort embættismönnum beri að
vera við embætti eða m.ö.o.
þiggja embætti .sín úr
hemdi hins nýja hæstráðanda.
Ræðir Gunnlaugur það í löngu
máli og færir fram ýtarleg rök
bæði með og móti.
Helztu rök hans og niður-
staða verða sem hér segir:
Að hver þegn konungs —
embættismenn ekki 9izt — sé
skyldugur til að reyna að koma
í veg fyrir breytingu á stjórn-
skipan landsins, enda muni Is-
landi ekki vegna betur undir
stjóm annarra þjóðhöfðingja
c,n Danakonunga, þót't stjóm
þeirra verði ekki talin mis-
fellulaus. Sannast sagna væri
það óbætanlegur skaði, ef Is-
land yrði slitið úr tengslum við
hið dansk-norska riki. Gunn-
laugur telur ekki unnt að segja
neítt um það, hvort konung
skiipti trúmi'ff'ur hans nokkru
máli. Hims vegar sé hann sjálf-
ur að raokkru bættari. Hann
magi þá Efa meira í sátt við
sjálfan sig en elia.
Að embæbtis, — hollustu —
og trúnaðareiða sem svarn-
ir hafi verið, geti enginn gefið
eftir, nema konungsættin sjálf
og sá, sem kvaddur hafi verið
til konungdóms. Rangt sé því
að vinna gegn þeim eiði, sem
menn hafi svarið, nema lausn
hafi verið fengin undan hon-
úm.
Að ekki sé rétt að syndga
upp á náðina í von um að öðl-
ast fyrirgefningu, vegna þess
að lífsnauðsyn hafi knúið
menn til eiðrofa. Ef hann sjálf-
ur lendi í ýtrustu neyð, vilji
hann heldur taka að sér eitt-
hvert annað starf en umboðs-
störf í þágu Jörgensens.
Loks telur hann enga ástæðu
til að ætla, að Jörgensen og
fylgjarar hans hafi nokkum
áhuga á lýðræði. Miklu senni-
legra sé að þeir hyggist ræna
eigmum Danakonungs. Jörgen-
sen sé enginn — annar Crom-
well — heldur ósvífinn land-
ráðamaður og verði það hverj-
um manni til vansa og háðung-
ar að hlýðnast skipunúm hans.
Niðurstaðain verður sú, að emb
ættismönnum Danakonungs
beri að leggja niður embætti.
Þegar Gunnlaugi Briem bár-
ust fyrirmæli Jörgensens 27.
júlí 1809, var hann ekki í vafa
um, hvað gera skyldi. Ritaði
hann þegar kveðjubréf til Ey-
firðinga og lét festa upp á Ak-
ureyri dagiran eftir. Hann lýs-
ir því, að hann festi upp aug-
lýsingar, sem borizt hafi frá
Jörgensen, og hann hafi skýrt
hlutaðeigendum frá því, að
hann óski ekki að taka viö
embætti af hinni nýju stjórn.
Síðan skýrir hann frá ráðstöf-
unium, sem haran hafi gert tí'l
að afla korns handa sýslubú-
um, en felur eftirmanni sínum
að annast önnur málefni sýsl-
unnar.
Sem ástæðu fyrir afsögninni
tilgreinir Gunnlaugur, að hann
telji það i ósamræmi við emb-
ættiseið sinn að leggja hönd að
því, að stjórnskipaninni sé
breytt. Loks fer hann þess
á leit við sýslunga sína, að þeir
biðji hann ekki að taka við
neinu embætti, sem umboðs
stönf fyllgi, enda óski haran
þess eins að lifa i kyrrþey.
Sama dag ritaði hann stjórn-
arskrifstofu Jörgensens bréf
til að gera grein fyrir þörf
sýslubúa fyrir korramat, jafn-
framt lét haran þess getið, að
fiskur hefði brugðizt og væru
þvi aðfliutningar lifsnauð-
syn til að bæta mönnum fisk-
leysið. Aðrar fyrirskipanir
hinnar nýju stjórnar kvaðst
hann ekki mundu hirða
að framkvæma, enda léggi
hann niður embætti.
Þessu til staðfestingar ritaði
hann stjórnarskrifstofunni
bréf 31. júli 1809, þar sem hann
m.a. tekur fram, að hann telji
sig skyldan til að skýra hinni
raýju stjóm frá þvi, að hann
áliti sig tilneyddan að fara frá
embætti sínu sem sýslumaður
Eyjafjarðarsýslu, þvi að hann
sjái þess engan kost að verða
leystur undan eið sínum og
skyldu af hinni dönsku stjðrn,