Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1973, Qupperneq 13

Skýrlngarmynd.
TlmiWtlanir M‘gulsviðsins oe
mismiinur á heildartíma hvorr-
ar neEiilstefnu er vishendinR
lim. að Rnúningshraði jarðar
minnki ai-eiflum veyna bess
að jörðin púlsi.
(Jeo/ogico/ pcr/oc/s
Umpólanir segulsviösins eru þá
visbending um aö formbreytingarn-
ar eigi sér staö í hryöjum, sem
valdi því aö sveiflur verði á snún-
ingshraða jarðar. Vegna þess aö
formbreytingarnar fari yfir jaín-
vægispunkt þann, sem þyngdar-
kraftur, miöflóttaafl og snúnings-
hraöi setja efni jarðar á hverjum
tíma.
Niðurstaöa mín er því sú, aö jörö
in púlsi, þ. e. a. s. spenna til form-
breytingar hlaöist upp vegna minnk
andi snúningshraöa. Formbreyting-
arhryöja færi síðan jöröina yfir
jafnvægispunkt forms og hraöa
meö þeim afleiöingum aö snúnings-
hraðinn eykst aftur meö tilheyrandi
gagnstæðri formbreytingu og segul
umpólunum o. s. frv.
Lengd segulskeiða segir þannig tjl
um stærö púlsslaga þeirra sem ég
tel aö jöröin taki og hafi tekið frá
upphafi jarösögunnar.
ELDGOS OG JAItl)SK,JÁI.l'TAH
Fonmbreytingar jaröar, vegna
breytinga á snúningshraöa valda
mlklum láréttum þrýstingi og þrýst
ingsbreytingum i jarðskorpunni.
Þær þrýstingsbreytingar tel ég or
sök eldgosa og jarðskjálfta.
Þegar sveigjanleg möttulefini Jarö
ar flytjast til vegna formbreytinga
jaröar myndast mikill láréttur þrýst
ingur í jaröskorpunni, setn ekki er
eins sveigjanleg og möttuieínin.
Vegna mismunandi þykktar núver
andi skorpu jaröar, kemur þessi lá-
rétti þrýstingur fram sem þrýsti-
punktar á takmörkuöum svæöum
jaröar, eldgosasvæöum, þar sem
stórar jaröskorpueiningar jagast
saman, þegar þær eru aö lagast aö
breyttu formi Jarðar.
Hreyfistefnur Jarðskorpueining-
anna, þegar þær lagast eftir
breyttri lögun jaröar, ákvaröast af
þeirri fyrirstööu sem þær veröa fyr-
ir frá öörum jaröskorpueiningum,
en ekki al’ hreyfistefnu möttulefn-
anna.
Aödraganda og gang eldgoss, tel
ég vera þannig:
Þrýstipunktur myndast og hækk-
ar hitastig svæöis viö neðri mörk
jaröskorpunnar. Þrýstlngurinn íell-.
ur síðan við þaö aö jarðskorpan gef
ur eftir. Eftir stendur þá hátt hita-
stig á þvi svæði í jarðskorpunni. Sé
sá hiti hærri en bræöslumark eín-
anna á staönum viö þann lóörétta
þrýsting sem þar er, myndast þar
hraunkvikuþró, sem áframhaldandi
hreyfingar jaröskorpunnar þrýsta
síöan hrauninu upp úr, sem eldgosi
eöa öskjugosi eftir ytri aöstæöum.
Fleiri tilbrigöi þrýstingsbreytinga,
hitastigs og formbreytinga geta ef-
laust verið orsök eldgosa.
ISALDIB OG FORMBREYTINGAR
JARBAR
Gera má greln fyrir veöurfars-
svelflum sem oröiö hafa á jöröinni
út frá því aö formbreytingar jaröar
eigi sér staö í hryðjum.
Lofthjúpur jaröar, haíiö sem
neösta lag, er sveigjanlegur massi
sem hefur færzt til, til aö samræma
mismun á formi og snúningshraöa
jarðar á hverjum tíma.
Viö þaö breytist loftþrýstingurinn
þannig aö ýmist hefur veriö hár
þrýstingur yfir pólsvæðum jaröar
og lágþrýstingur yfir miöbaugs-
svæöunum eöa öfugt.
Þessar loftþrýstingsbreytingar
hafa valdiö miklum breytingum á
skýjamyndunum og þar meö isöld-
um og hlýviörisskeiöum.
TUNGXiIÐ
Efni tunglsins hefur sennilega
haft. um 700—800 ”C meöalhita þeg-
ar þaö skildist frá jörðú. ÞaÖ hita-
stig hefur dugaö til aö þetta efni
bráönaöi aö mestu upp vegna mikils
þrýstifails, sem i þvi hefur oröiö
viö þaö aö þyngdarafliö minnkaöi
um 5/6 hluta.
Gígar tunglsins eru þvi sennilega
flestir myndaöir viö nokkurs konar
þrýstifallsuppsuöu efnisins, og senni
lega eru fáir af stærri gígum tungls
ins eftir loftsteina.
Þær athuganir sem geröar hafa
veriö á tunglinu og tunglgrjóti geta
vel komíö heim við þaö aö tungliö
sé aöeins 100—120 milljón ára. Ald-
ursgreiningar til að finna uppruna-
aldur efnisins sem rannsakaö var
gefa 4500—4800 milljón ár.
Þær segja aðeins til um aldur efn
isins, en ekki aldur tunglsins.
Efnið gæti vel aldursins vegna
verið úr jöröunni. Aldursgreiningar
til könnunar á þvi hvenær efnin
frá tunglinu hafa storknaö gefa til
kynna að storknunartími þess sé
fyrir 2000—3000 milljón árum, sem
vel getur komið heim við þaö að
efniö sé úr jaröskorpunni og aö þar
komi fram upphaílegur storknunar-
tími þess, meöan þaö var enn hluti
af jörðinni.
Einnig er athyglisvert aö margar
rannsóknir á tunglgrjóti gefa til
kynna aö efniö hafi oröiö fyrir ein-
hvers konar uppbræöslu löngu eftir
upprunalega storknun þess.
Þriöja gerð aldursgreiningar á
tunglefni var gerö til könnunar á
þvi hversu lengi efniö heföi verið í
geimgeislun (solarvind).
Skýringarmynd.
Formbreyting jarðar vegna minnkandi
snúningshraöa.
Lögun iaröar með t. d. 20
tíma sólarhring.
Lögun jarðar með t. d. 22 tíma sólarhring.
Skýringarmynd.
Formbreyting, sem höfundur telur að hafi
orðið til bess að koma tunglinu á braut
um jörðu.
Þessa aldursgreiningu tel ég veita
skoðunum minum mikinn stuöning,
en niöurstaöa hennar úr ferö Apollo
11. var aö efnið heföi verið 110
milljón ár i geimgeislun.
Þaö er hægt að túlka þá niöur-
stööu á mismunandi hátt, eins og
flesta hluti. Ég tel þó aö þar sé kom
in aldursgreining sem fari nálægt
raunverulegum aldri tunglsins. Fyr
ir fyrstu ferö manna til tunglsins
setti ég fram í blaöagrein þaö álit
mitt aö tunglið væri aöeins 100—120
milljón ára gamalt. ÞaÖ er kannski
ástæöa til aö benda á í þvi sam-
bandi aö 20 milljón ár eru minna
en 0,5% af tímaskala jarðsögunnar,
eöa svipað frávik og fræöimenn
gefa meö aldursgreiningum sem
byggöar eru á athugunum á efninu
sjálfu.
Þegar þau umbrot hófust sem
komu tunglinu á braut um jöröu,
var yfirborð Jaröar iöandi af lífi, i
sjó, á landi og í lofti. ÞaÖ líf leiö
aö mestu undlr lok í þeim umbrot-
um. Allt lif í þeim hluta jaröskorp-
unnar, sem myndar nú tungliö hef-
ur eyðzt, en þó aö leifar þess séu
mjög smár hluti af efni tunglsins,
þá má telja þaö vist aö lifrænar
ieifar, sem staöfesta uppruna og
aldur tunglsins, koma til meö að
finnast þar. Þær leifar verða lík-
lega þaö atriði sem kemur af staö
endurskoðun á núverandi jarösögu-
kenningum.
ÞaÖ verður vonandi áöur en fræöi
menn viðurkenna almennt þær hug
myndir sem fram eru komnar um
landrek á tunglinu.
Selfossi, 16. des. '72.
HELGAR-
ÞANKAR
Að hlæja
án þess
að vera
glaður
Sigvaldi
H j álmarsson
í Guðsg-jafaþulu HalJ-
dórs Laxness segir að i allri
fuglaverzlun séu mennirnir
það skrýtnasta. Já rétt, og
ekki einasta i þeim við-
skiptum, heldur yfirleitt.
í samanlögðu sköpunar-
verkinu er ekki nokkurt
fyrirbæri jafnskrýtið og
maðurinn. Lagarfljóts-
ormurinn eða Lokkness-
skrímslið, það er ekki neitt
hjá þessu furðuverki sem
alltaf er lað gá að því!
Skrýtiiegheit geta verið
sorgleg.
Okkar timar eru senni-
Iega gleðisnauðustu tím-
ar sögunnar. Ekki þann
ig að kjarnorka, mengun og
hungur hljóti að vera til-
efnið. Hver grætur yf-
ir slíku? Gieðisnauðast-
ir eru þeir einmitt sem ætti
að líða bezt: farsældarfólk-
ið sem nógan tíma hefur til
að skemmta sér.
Það er óyggjandi sönnun
fyrir skorti á gleði hvé
gérðar eru örvæntingarfull
ar tilraunir til að
vekja kátínu.
Fíflalæti eru þó ekki
sama og gleði. Að látast
vera glaður er auðvitað allt
annað en vera glaður. Ég
læt gott heita ef menn gera
svo til að ekki sjáist hvern-
ig þeim er innanbrjósts; en
að hlæja til að blekkja
sjálfan sig, það er skamm-
góður vermir.
Barn leikur sér af þvi það
er glatt fremuren er glatt
af því það leikur sér. Og
það hlær þegar það er
glatt. Enginn er glaður af
því einu að hann hlær,
hann getur alveg eins ver-
ið sorgmæddur.
í dag er árátta að vera
sniðugur og hlæja og láta
aðra hlæja og fíflast.
Það er siður á Norður-
löndum að gefa jólagjafir
sem eiga að vekja hlátur,
t.d. senda fullorðnum
manni pela og þar fram eft-
ir götum. En er vist að
hann gleðjist þótt liann
hlæi?
Slíkai' gjafir konvp, til
sögunnar þegar ekki er
lengur hægt að gefa nein-
iun. neítt aí' því allir
geta veitt sér allt.
Berum þetta svo saman
við gjöf sem er þörf og
þiggiandi getur ekki veitt
sér sjálfur. Þannig var einu
sinni. Og þá gladdist hann,
en óvist hann færi að
hlæja.
Þetta sýnir að gleðilæti
eru ekki sama og gleði.
Þessu tvennu er samt
lirapallega ruglað saman.
Heil atvinnustétt er ráð-
in til að láta fólk hlæja:
skemmtikraftar, og stór
hluti af efni fjölmiðla á að
vera hlátursefni.
Nú er það ekki einu sinni
svo að menn hlæi af
því þeim sé hlátur í hug,
þeir hlæja stundum af því
einu að þeir telja víst að
þeir eigi að hlæja. Og til-
þess þeir hlæi ekki á vit-
iausum stöðum gefur
skemmtikrafturinn þeim
eitthvert merki eða gerir
smávegis hlé.
En þetta dugar samt ekki
alltaf, og þá er ráðið sér-
stakt lið tij að hlæja þegar
við á, svo menn finni grín-
i0 og iiagi sér tilhlýðilega,
þannig að sjálfur hláturinn
er ekkert annað en skyld-
ugt atriði í prógrammlnu!
Ér þettá ekki talsvert
skrýtið? Að hlæjá til að
reyna að vera glaður! Eins-
og nvaður reyni að seðja
hungur sitt með því að
tyggja lon og don þótt
hann hafi ekkert vippí sér!
Á þennan hát(; verður
grínið harmþrungin alvara.
Ég minnist franska lát-
bragðsleikarans sem sýndi
í Þjóðleikhúsinu fyrir
nokkrum árum. Eitt atriðið
var hlátursgríman sem
Ivann lézt ekki geta tekið
niður — en undir hennj var
ásjónan afnvynduð af sorg!
Skemmtanaiðnaður nú-
timans er líklega harm-
þrungnasta alvara sögunn-
ar og ber vott um yfirþyrm-
andi gleðiskort.
Hirðfifl konunga i fyrri
daga iétu menn hlæja, en
ekki endilega gleðjast, enda
vissi þá allur heimurinn a3
þeirra grín var ekki grín,
Iveldur fúlasta alvara.
Þá voru fíflin ekki nema
við hirðir konunga.
Nvi eru þau alstaðar.
Enda er nú svo komlð að
ekkert er grín nema þégar
menn ætla að tala í alvöru.
Sbr. Framboðsflokkinn og
þó sérstaklega alla hina
flokkana við síðustú
kosningar. Og mestur grin-
isti er sá senv kallaður er
húnvorlaus með öllú. Bara
leiðinlegt að hann skuli
ekki vita af því sjálfur!
9.1.1973.