Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 2

Hér 1 (Mumau eru fjöllin I
íeiri fjarlægð en t.a.m. í Ob-
erammergau og reyndar lang-
an veg burt, en hið næsta bæn
um er Staffel See, stórt stöðu-
vatn með yndiislegum gróðri
allt um kring. Aðalgatan
í Murnau er þennan dag frem-
ur (hljóð og mannfá. Samt búa
hér 20—30 þúsundir manna.
Það sem helzt vekur athygli
eru einhver merki kaþóiskr-
ar alþýðulistar. Þá nemum
við staðar og brynnum forvitni
okkar.
En hér er ekkert að gerast.
Samt er Murnau ein helzta sam
göngumiðstöðin á þessu svæði
öllu. Hér er skipt um lestir til
og frá Garmisoh-Partenkirch-
en, þar sem Hitler hélt vetrar-
Olympíuleikana 1936, Mitten-
wald og Innsbruch, til
Miinohen. Og héðan fara sveita-
lestirnar til Alpaþorpanna. Héð
an liggur leiðin einnig til Augs
borgar, sem heyrir til þessu
menningarsamfélagi. Frá
Murnau til Múnohen er
klukkustundarferð, en tæpur
hálftími til Oberammergau,
enda ellefu smástöðvar á leið-
inni, ef ég mari rétt. Ferðalag-
ið fer eftir þvi, hvernig liggur
á lestarstjóranum. Ef hann er
upplagður og i góðu skapi, fer
hann dálítið hraðar en venju-
lega, en hafi hann einhverjar
áhyggjur, má finna það á far-
artækinu.
„Dauð borg“, segja þeir
í Oberammergau um Murnau.
En 'hér skipti heimslisitin um
lest.
Einmitt hér. Samt tók enginn
eftir því. Helztu atburð-
um menningarsögunnar tek-
ur enginn eftir, þegar þeir eru
að ,gerast.
Við spurðum borgarstjórann
í Murnau og hann síðan ein-
hvern aðstoðarmann um dvöl
Kandinskys þar í borg og
hvort ibongin ætti einhver mál-
verk eftir hann. Þá hljóp allt
í baklás. Kandinsky? Heilög
María, hver ,var nú það?
Tveimur dögum síðar hafði
aðstoðarmaðurinn komizt að
þvl, hver Kandinsky var: upp-
hafsmaður þessarar hræðilegu
nútimalistar, sem hefur farið
eins og eldur í sinu um allan
heim. Hann hafði víst eitthvað
dvalizt í Murnau. Eitt sinn fyr
ir mörgum árum hefðu þeir
jafnvel fengið lánaða mynd eft
ir hann á sýningu frá Miinchen.
En aldrei síðan.
Það er ekkert einsdæmi, að
borgarstjóri taki ekki eftir því,
þegar listin skiptir um lest.
Borgarstjórar eiga helzt að
hugsa um dægurflugur. Og út-
svörin.
„Murnau er dauð borg“.
Samt liggur rót nútímamyndlist
ar um þennan bæ; hann, fólk-
ið, list íólksins og landslag,
varð Bláu riddiurunum sú nær-
ing, sem reið baggamun-
inn. Þessi herzlumunur gat
Paris aldrei orðið. Mumau gæti
verið tákn þeirra hræringa, sem
heitir nútímalist: Alparnir,
trén, dýralífið, vötnin, fólkið
— og síðast en ekki sízt: tré-
skurðarílistin, þúsund ára gaml
ar rætur alþýðulistar, sem einn
ig birtist hér í Suður-
Bæjern, í svonefndum hinter-
glasbilder: oftast helgi- og trú
arlífsmyndir, málaðar áftan á
gler; bakglersmyndir. Og ein-
mitt hér 4 þessari borg, Mur-
nau, kynntust Kandinsky og fé
lagar hans, Bláu riddararnir,
þessari list fólksins í
Suður-Bæjern.
Og Murnau fær líf: hún verð-
ur tákn nýrrar isköpunar.
Deigla. Kraumandi pottur.
Upphaf heimslistar.
XXX
Kona August Macke, sem var
einn af Bláu riddurunum,
(„Der Blaue Reiter", hópur
skyfldra listmálara í Múnchen,
nafnið komið frá mynd eftir
Kandinsky) hefur lýst áhuga
þeirra á glermyndunum í Suð-
ur-Bæjern, eða bakglersmynd-
unum. Þau sátu umhverfis stórt
borð eins og börn, segir hún
og máluðu sMkar glermyndir:
„þegar við vorum í heimsókn
hjá Marc í Sindelsdorf, sátum
við öll á kvöldin við kringlótt
borðið og máluðum glermynd-
ir, Franz og María, August og
ég . . .“ Því miður týndust all-
ar þessar myndir í striðinu.
Franz, sem hún nefnir, var
einn helzti vinur Kandinskys í
Þýzkalandi, einn þekktasti
riddarinn i framvarðarsveit
Kandins'kys og Bláu riddar-
anna. Franz Marc var fædd-
ur í Miinchen 1880, en kallað-
ur til herþjónustu 1914 og féll
við Verdun 1916.
Stríðið 1914—1918 var róman
táskt stríð, eins og allir vita.
Hermennirnir fóru syngjandi á
vígstöðvarnar, og hinir brezku
sögðust koma heim fyrir jól.
En Franz Marc vissi betur.
Hann kvaddi vin sinn, Kand-
insky, með þessum orðum: „Ég
veit við hittumst aldrei aftur.“
En þeir áttu eftir að hittast o,g
nú tala iþeir saman ’í sölunum í
„Stádtisohen Galerie" í
Múnchen. Þar kallast myndir
þeirra á, nýr tími talar í þess-
um sölum. Nýr tími og gamall.
XXX
Ógleymanlegt var að hlusta
á Gunnlaug Schevi-ng tala um
ferð siína til Múnohen til að
skoða söfnin þar. Og nú er
hann, einnig -hann, aðeins til í
myndum sí-num og þeirri trú á
manninn, sem gaf þeim þennan
eilífa fögnuð mikillar list-
ar. Vonandi -gefst síðar tæki-
færi til að segja frá kynnum
Gunnlaugs Schevings og ferð
ha-ns á fund Bláu riddaranna.
Ein-kennilegt er til þeiss að vita,
að hetjumar í myndunum hans
hefðu orðið með öðrum hætti
ef Bláu riddararnir hefðu ekki
barizt við formin og einn-
ig myndir Svavars, eins af
frumherjum þeirrar stefnu, sem
Kandinsky boðaði, á Norður-
löndum. En Gunniaugur og
Svavar hafa eins og aðrir góð-
ir málarar einnig þurft
að glíma við formin og fordóm-
ana. Glima Gunnlaugs Schev-
ings minnir á barát/tu Homers
við hetjur siínar.
XXX
Eftir M-urnaudvölina málaði
Franz Marc eftirtektarverðar
myndir, sem sýna umforot og
átök: ha-nn var expressjónísk-
ur málari eins og þeir félagar
allir, en reyndi nú að hriista af
sér áhrif Parisar og finna nýja
leið; sina leið. Má m.a. sjá þessi
umbrot í mynd hans „Bardagi
formanna" (1914) og „Brotin
formin“ („Zerfbrochene Form-
en“) á mörkum þess sem við
köllum afstraktlist og express-
jónisma frá 1914. En Marc var
ekki skapað nema deyja frá
hálfunnu verki.
August Macke fæddist I
Ruhrhéraði 1887, en féll í
Kampaníu 1914. Báðir kusu
þessir menn að fá tækifæri til
að berjast við form og liti,
berjast við strigann, en hlutu
þau örlög að berjast fyrir -keis
arann við „óvini“, vestan
landamæranma, og fal-la fyrir
kúlum þeirra. Þeir áttu
sem sagt að drepa fólk, en ekki
gefa lit-um líf. Um þá toáða má
segja, að þeir féllu, en héldu
vel-li. Verk íþeirra lifa sem tákn
mikilla átaka í heimslist og risa
vaxinn minnisvarði um sigur
brautryðjendanna í glimunni
við fordóma; og hugsun fjötr-
aða af venju og sjálfsögðum
hlu-tum. „Garten am Thunar
See“, olíumádverk frá 1914, er
djörf tilraun; garðurinn „stílí-
seraður" eða öllu heldur óraun
verulegur að því marki
að myndin verður afstrakt, en
þó má greina landslag með blá
um fjöllum (ölpunum) í bak-
sýn. Áhrif expressjónismans
leyna sér ekki, en baráttan er
hörð og á-kveði-n, og allt að því
óvægin.
Franz Marc skrifar til Aug-
ust Macke: „Glermyndirnar
þínar hef ég sett í fa-llega bæj-
erska ramma eins og vera ber.“
XXX
Þessir málarar aUir voru al-
teknir þjóðlist Suður-Bæjern,
ekki sízt Kandinsky, þótt -rúss-
neskur væri. Expressjónisminn
var allsráðandi, en í gamalli
list þessa kaþÖLska bæ-ndafólks
og landslaginu á þessum slóð-
um Suður-Bæjern er ævin-týrið
eins og þau gerast á jólakort-
um, áþreifanleg staðreynd;
raunverulegur heimur: skógarn
ir (enn óspilltir -upp í efstu
-hiíðar Alpanna) vötnin, akr-
arnir og litlu sveitaþorpi-n, sem
hjú-fra sig inn í landslagið einis
og jata Jesúbarnsins í útskurð
arlist þessa fól-ks. Margar slík-
ar jötur (Krippen eða Weih-
naohtskrippen) eru enn varð-
veit-tar í þjóðlistarsafnin-u í
Oberammergau, „Heimatmuse-
um“; barnið, Guðsmóðir, Jósep,
konu-ngarnir frá Austurlönd-
um, dýrin, stjörnubjartur him-
inn. Og samt var ekkert af
þessu eins ævintýralegt og stór
gulur máni, sem hékk í jóla-
tré við enn eitt sveitaþorpið,
Bad-Kohlgrup, og minnti helzt
á eldrautt tungl yfir Mýrdals-
sandi, gamla endurminningu,
sem ég hef ekki upplifað aft-
ur fyrr en þama í þýzku ölp-
unu-m.
Slíkar „jötur“ er.u sér-
stök listaverk, ótrúlegt ævin-
týri, eins og allt, sem blasir
hér við augum: dádýrin, hirt-
ir, með kvtslaðar greinar
eins og trén; fögnuður skógar-
ins í þessum glitrandi stjörn-
um i a-ndlitum dýranna; og
hendur trjánna, sígrænar und-
ir snjófölinu. Tun-glið málað i
skóginn og svo keyrir sveita-
lestin frá einu þorpi tii ann-
ars og breytir sevintýrinu
í veruleika.
Samt er ei-ns og allir dag-
ar séu helgir dagar i þessum
verulei-ka. Kirkjurnar upplýst-
ar á kvöldin, allar með lauk-
-turna, einfaldar að ytri -gerð, en
þeim mun efttrminnilegri þeg-
ar inn er komið: dýrð og upp-
hafin trúarlist; órækur vitnis-
burður um líf þessa fólks og
innstu þrá. Kirkjan í Ober-
ammergau er ósköp venjuleg að
utan. En þegar inn eir komið
engu líkara en himnaríki sé í
nánd. Kirkjan er -gulh-vit með
rauðum línum og þaki og -græn-
um tumi. Hið innra málverk og
tréskurðarmyndir, -t.d. hvítar
af postul-unum Pá-li og Pétri,
svo að ókunnugum dettur ekki
annað I hug en þær séu úr
gipsi; súlur og myndir gyllt
.neð gulli; marmarasúlur, sem
raunar einnig eru úr tré, svo
vel málaðar að engum ók-unn-
ugum getur dottið annað cn
marmari 4 hug. En marmari var
fágætur og dýr á þeissum Slóð-
um, og svo áttu litir hans ekki
■aiveg við andrúm þessara guðs
nusa. En fólkið ku-nni ráð við
þvi. Og margir túristar hafa lát
ið gabbast.
Helgileikana í Oberammer-
gau má rekja til byrj-unar 17.
aldar. Þeir eru sprottnir úr ang
ist og kvíða eins og píslarsag-
an: plágunni, Svartadauða. Þá
báru mar.gir þunga krossa til
sinnar Golgötu. En fyrst frels-
arinn þurfti að leggja það á
sig, hví skyldi þá ekki maður-
in-n axla sína byrði? „Passions-
spiel“ eða helgileikirnir eru
ekki ósvipað fyrirbrigði og
„Superstar": sama fyrirmynd,
sömiu áhri-f (pislarsa-gan), sama
„guðlast“, -sami tilgangur, sama
leit.
Og sami guð.
XXX
Sömu ættirnar hafa farið með
sömu hlutverkiin í hel-gileikun-
um öld-um saman: Zwink, Rutz,
StúcKl, þessi nöfn rekst maður
á í kirkjugarðinum 1 Oberamm-
ergau.
XXX
1 Altenau, milli Oberammer-
'gau og Miumau, er 1-íitil, gö-m-ul
og ógleymanleg kirkja og
-Benedi'ktusaTikiiaiustrið i Ett-al,
sem liigigur i Ölp-u-n-um mil-li
Garmisch og Oberammergau,
frá 15. ö-ld, eftinminnilegt saim-
bland af gotneskum stil, bar-
okki og rokokkó. Hér ægir þó
ekki öllu saman. Hér ríkir jafn
vægi, þrátt f-yrir ólik áhrif
breytilegra viðhorfa á ólíkum
tímum. Verðugt minnismerki
þess, sem stofnaði Ettal, en það
var sjálf Guðsmóðir segir sag-
an. Verkfæri hennar var Lúð-
vík Bæjari, sem píndur var í
Róm, lenti í erfiðleikum og hét
á drotti-n sinn að reisa honum
klaustur, ef hann rétti hon-um
hjálparhönd. Lúðví-k Bæjari
komst heim, þess vegna er Ettal
í Ölpunum. Þar flaskaði ég i
fyrsta sinn á „marmarasúlun-
um“. En síðan aldrei.
Við aðalgötuna i Murnau er
freska eða veggmynd af Lúð-
víki Bæjarakonungi og sagt, að
ha-nn sé stofnandi borgarinnar,
ef ég skil og man latnesku
áletr-unina rétt.
Og enn fær Murna-u nýtt 'Mf.
Hún er lifandi eins og skóg-
urinn og vatnið og trú þessa
fólks, sem hefur leitað hér
skjóls í þúsund ár. Sam-t min-n-
ist borgarstjórinn aldrei á
Kandinsky og Bláu riddarana
í ræðu-m sínum. Eða á kosn-
inga-fundum — heilög Guðsmóð-
ir -hjálpi þei-m stjórnmálamanni,
sem dytti slkt í hug! Stjórn-
málamenn eiga að vera ,,-heil-
brigðir" eins og -kunnugt er.
Og hafa „góðar“ skoðanir. Og
hugsa helzt ekki um annað en
„efnaha-gsundur“.
Á „dögum Kandinskys og
Bláu riddaranna hafði sá
nýi guð vorra daga ekki náð
-neinni fótfestu í þessu ósnortna
ævintýri: túrisminn. Nú
mega menn gæta þess að kaupa
ekki tréskurðarmyndir í minja
gri-pa- eða ferðaimannasjopp-
um, því myndirnar eru flest-
ar gerðar í vélum, og eru eink-
-um úr plasti: made in Japan!
Það er kannski mátulegt á þá,
sem ferðast hér með lok-
uð augu.
Á ökrum úti og í kirkjugörð-
um eru enn dýrðlegar tré-
skurðarmyndir af Kristi og
Maríu Guðsmóður, en mörgu-m
hefur verið stolið. -Þjófnaður a-f
þessu tagi hefur verið eins kon
ar plága, nýr Svartidauði,
menn ræna jafnvel leiði.
En það -getur enginn
rænt aldagömlum erfðum fólks-
ins eða fagurlega skreyttum
húsum þess. Mörg slík hús eru
í Oberammergau, frægast „Píla
tusarhúsið", frá 1784, málað i
mildum litum af F.S. Zwi-nk, þá
36 ára gömlum; þessir mildu lit-
ir krefjast ekki allrar athygli,
en fá hana samt: rautt, grænt,
Pílatus, Krist-ur í brúnum
purpurakyrtli með þyrnikór-
ónu. Um þetta hús hefur ver-